VI საუკუნის დასაწყისში სპარსეთმა საქართველო დაიმორჩილა, რის შედეგადაც ქართლში მეფობა გაუქმდა. როგორც ქართულ, ასევე ზოგიერთ ბერძნულ წყაროს მეფობის გაუქმების საკითხი სხვადასხვაგვარად აქვთ გადმოცემული. კერძოდ, ერთი ქართული უძველესი წყარო მიიჩნევს, რომ VI საუკუნის დასაწყისში მეფობა გაუქმდა და ქართველებს მეფე აღარ ჰყავდათ, სხვა წყაროები კი, მაგალითად, „ქართლის ცხოვრება“, მეფობის გაუქმებას არ ცნობს VI საუკუნის პირველ ნახევარში. ჩანს, ასეთივე მდგომარეობაა ბერძნულ წყაროებშიც, კერძოდ, პროკოპი კესარიელი მოგვითხრობს, რომ გურგენ მეფის აჯანყების შემდეგ ქართველებს ნება აღარ მისცეს საკუთარი მეფე ჰყოლოდათ და მეფობა გააუქმეს. ლაზიკიდან გურგენი თავის სახლობითა და ამალით 523 წელს ბიზანტიაში წავიდა. 532 წელს სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის დაიდო „საუკუნო ზავი“. თითქოსდა ამის შემდეგ ქართველებს საკუთარი მეფე აღარა ჰყავთ, მაგრამ ბიზანტიელი მემატიანეები მალალა და თეოფანე ახსენებენ ქართველთა მეფეს, დედოფალსა და დიდებულებს, რომელნიც 535 წელს კონსტანტინოპოლში ჩასულან იუსტინიანე კეისართან მოლაპარაკებისათვის, – „თუ რომ ბიზანტიელი მემატიანენი მალალა და თეოფანე არა სცდებიან, ალბათ, გაქცეული მეფე გურგენის მოადგილედ იბერიაში ძამანარძე (ძამანარზოს) დამჯდარა, რომელიც 535 წელს კონსტანტინოპოლში წასულა თანამეცხედრითა და დარბაისლებითურთ („სYნკლეტიკონ“) და იუსტინიანე კეისრისათვის აღუთქვამს რომაელების მოკავშირეები და მეგობრები ვიქმნებითო. გახარებულ კეისარს დიდი პატივი უცია მეფისა, დედოფლისა და დარბაისლებისათვის, უხვადაც დაუსაჩუქრებია და შინ გაუსტუმრებია“.
ბიზანტიელი ისტორიკოსების, მალალასა და თეოფანეს და აგრეთვე „ქართლის ცხოვრებისა“ და ასურელ მამათა „ცხოვრების“ ცნობები იმის შესახებ, რომ VI საუკუნის პირველი ნახევრის მანძილზე (სპარსთა მიერ საქართველოს დაპყრობის დროს) ქართველებს მეფე ჰყავდათ, ერთმანეთის მსგავსია. შესაძლებელია, დამპყრობლებმა ქვეყანას მისცეს შეზღუდული ავტონომიის მაგვარი რაღაც სტატუსი, რომლის მეთაურადაც გორგასლიან-ფარნავაზიანთა ძველი დინასტია ყოფილა. ალბათ, ქართველთა გარკვეული პოლიტიკური წრეები მეფობის გაუქმებას არ ცნობდნენ და დაპყრობილი ქვეყნის მეთაურს კვლავ მეფეს უწოდებდნენ. ყოველ შემთხვევაში, უდავოა, რომ ქვეყანა VI საუკუნის 70-90-იან წლებამდე სპარსთა მიერ იყო დაპყრობილი და ქართული ეროვნული ინსტიტუტები, მათ შორის ქართული ქალკედონური ეკლესია, დიდ დევნას განიცდიდნენ. ივ. ჯავახიშვილის თვალსაზრისით, მეფობის გაუქმება 532 წლის საზავო ხელშეკრულებამ დააკანონა. „მოქცევაი ქართლისაის“ მემატიანე წერს, რომ „ამის ბაკურის ზევე დაესრულა მეფობაი ქართლისაი“.
„ჩვენი მატიანე მოგვითხრობს, რომ როდესაც სპარსელებმა… მეფობა მოსპეს და „დაესრულა მეფობა ქართლისაი“, სპარსნი „განძლიერდეს“და „ქართლი უმეტესად დაიპყრეს და კავკასიანთა შევიდეს და კარნი ოვსეთისანი აიგნეს… სხუაი ვინმე კაცი დაიდგინეს მთავრად წანარეთისა ხევსა და მორჩილებაი დასდვეს მისი“. შესაძლოა, როგორც წანარეთის ხევის მთავრად სპარსელებმა „ვინმე კაცი“ დაადგინეს, ასევე ქართველთა ერთიანი ქვეყნის მთავრად დაადგინეს გორგასლიანთა დინასტიის მემკვიდრე, რომელსაც ქართველები მეფეს უწოდებდნენ.
აღმოსავლეთ საქართველოს სრული დაპყრობის შემდეგ სპარსელები ბერძენთა განდევნას ცდილობდნენ დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთიდან. 542 წელს ხოსრო მეფე დიდძალი ლაშქრით აღმოსავლეთ საქართველოდან გადასულა დასავლეთ საქართველოში და ბიზანტიელების ციხე-ქალაქი პეტრა აუღია. დასავლეთ საქართველოს სრული დაპყრობის შემდეგ გადაუწყვეტია აქედან ქართული მოსახლეობა სპარსეთში გადაესახლებინა, ხოლო ლაზიკაში სხვა ტომის ხალხი ჩაესახლებინა. ქართველები აჯანყდნენ და 549 წელს სპარსელები ლაზიკიდან განდევნეს. 550 წელს სპარსელები კვლავ შევიდნენ ლაზიკაში და მუხურისის ხეობაში გამართულ ომში სასტიკად დამარცხდნენ. სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის ლაზიკისთვის ომი დასრულდა 563 წლის ზავით. ლაზიკა ბიზანტიელებს დარჩათ. „…კოლხეთი და ივერია ურთიერთშესახებ ბევრს საყურადღებო რასმე გვამცნობენ. მოვიგონოთ, რომ უძველესი დროიდან მოყოლებული მთელი ზემო იმერეთი, შორაპან-სკანდიდან მოყოლებული, ყოველთვის IX საუკუნის დამდეგამდის ივერიის ფარგლებში შემოდიოდა. აქ დიდი ასპარეზი იყო ურთიერთმოქმედებისათვის.“
როგორც ცნობილია, ლაზიკა ეწოდებოდა არა დასავლეთ საქართველოს მთლიანად, არამედ მის ერთ ნაწილს. დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვან ნაწილს იმ დროს იბერიას უწოდებდნენ და ის სპარსეთს ჰქონდა დაპყრობილი. ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, ლაზიკისა და იბერიის საზღვარზე მდებარეობდნენ სკანდისა და შორაპნის ციხეები. უეჭველად იბერიაში შედიოდა იმ დროს დღევანდელი ზემო იმერეთი და რაჭაც და ამიტომაც იბერიას სვანეთთან საზღვარი ჰქონია. დღევანდელი ზემო იმერეთი და სვანეთის მოსაზღვრე რაჭა იბერიაში შემავალი რომ არ ყოფილიყო, სპარსელები სვანეთს არ მოითხოვდნენ ბიზანტიელებისაგან. (აქ უნდა გავიხსენოთ სტრაბონის მოწმობა სვანების შესახებ – “ზოგიერთები მათ იბერიელებს უწოდებენ“ (დ. მუსხელიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 64) ამ ზავით დასავლეთ საქართველო გაიყვეს ბიზანტიელებმა და სპარსელებმა, ბიზანტიელებს დარჩათ ლაზიკა, ხოლო სპარსელებს იბერია. სვანეთიც ამ ზავით ბიზანტიას უნდა დარჩენოდა, რადგანაც სვანეთი ლაზიკის ქვეშევრდომი ქვეყანა იყო. „ბიზანტიელები გაიძახოდნენ: სვანეთიც, ვითარცა ლაზიკის ქვეშევრდომი ქვეყანა, ხელშეკრულების ძალით ლაზიკასავით ჩვენ უნდა დაგვრჩესო. სპარსელები კი ამტკიცებდნენ, სვანები სხვა ხალხია და ვითარცა ჩვენკენ ნებაყოფლობით გადმოსული, ჩვენვე უნდა დაგვრჩესო“.6 დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ტერიტორია, რომელსაც იბერია ეწოდებოდა, შორაპნისა და სკანდას ციხეების ჩათვლით, სპარსელების ხელში იყო. ჩანს, ომი ლაზიკისთვის მიმდინარეობდა ციხე-ქალაქ პეტრასა და რიონს შორის მდებარე ტერიტორიაზე, აგრეთვე მუხურისის ველზე — ქუთაისსა და ცხენისწყალს შორის. ლაზიკის დედაქალაქს, ივანე ჯავახიშვილის თანახმად, „ძველქალაქი“ (არქაიოპოლისი) ეწოდებოდა. ლაზიკის სამხრეთით ქალაქი პეტრა მდებარეობდა, ხოლო ჩრდილოეთით – აფშილების ქვეყანა, რომელიც ლაზებს ემორჩილებოდა. აფშილების ჩრდილოეთით მისიმიელნი ბინადრობდნენ და ისინიც ლაზიკის მეფის მოყმენი იყვნენ. მისიმიელებს საკუთარი ენა ჰქონიათ. ჩანს, ლაზებსა და აფშილებს ერთი ენა ჰქონდათ. მისიმიელები, აფშილები და ლაზები ქრისტიანები იყვნენ, ამიტომაც უფრო ბიზანტიელებს ემხრობოდნენ და ბერძნები, ბუნებრივია, მეგობრებად მიაჩნდათ, სპარსელები კი მტრებად. აფხაზები უფრო ჩრდილოეთით ბინადრობდნენ. აღმოსავლეთით ლაზიკის საზღვარი იბერიასთან გადიოდა სკანდასა და შორაპნის ციხეებთან. ივანე ჯავახიშვილი წერს, რომ 551 წელს პეტრას აღების შემდეგ ბიზანტიელთა სარდალს ეს ციხეებიც უნდა დაეჭირა, მაგრამ მას ეს არ გაუკეთებია, – „უეჭველია, სიფრთხილე მოითხოვდა, რომ იგი თავისი ლაშქრითურთ ლაზიკის და იბერიის საზღვარზე დამდგარიყო, რომ იქ მდებარე ციხეები სკანდა და შორაპანი დაეჭირა და სპარსელებისათვის გზა შეეკრა“.
590-იანი წლებისთვის სპარსელებს იბერიის მნიშვნელოვანი ნაწილიც დაუკარგავთ: თუ 563 წლის ზავით ბიზანტიელებმა და სპარსელებმა ერთმანეთს შორის გაიყვეს დასავლეთ საქართველო, 591 წელს გაუყვიათ აღმოსავლეთ საქართველო. „…ხოსრო II-მ, სომეხი ისტორიკოსის სებეოსის სიტყვით, იბერიის მომეტებული ნაწილი ქ. თბილისამდე მავრიკი კეისარს გადასცა. ეს უნდა მომხდარიყო, მაშასადამე, 591 წელს და ამ დათმობის წყალობით იბერია კვლავ ორად გაიყო, ამასთანავე იბერიის დასავლეთი ნაწილი ქ. თბილისამდე ბიზანტიის კეისრის ხელში გადასულა, ხოლო აღმოსავლეთი ნაწილი ისევ სპარსთა ბატონებს შერჩენიათ. მეფე ხოსრომ ამის გარდა თავის სამეფოში ქრისტიანობის თავისუფლება გამოაცხადა“.
VI საუკუნეში სპარსელებისათვის მისაღები სარწმუნოება იყო მონოფიზიტობა – „სპარსელები მხარს უჭერდნენ მონოფიზიტობას… ახლა სპარსეთის მთავრობა მხარს უჭერდა ისეთ ქრისტიანობას, რომელსაც ებრძოდა სპარსეთის მტერი რომის მთავრობა. თუ ქრისტიანობის დათმობა არ გსურთ, მაშინ ისეთი ქრისტიანობა მაინც უნდა მიიღოთ, რომელიც რომის მეფის სარწმუნოებისგან განსხვავდებაო, – ასე მოითხოვდა ახლა სპარსეთის შაჰი თავისი ქრისტიანი ქვეშევრდომებისაგან“. სპარსეთი სომხურ ეკლესიას მფარველობდა. „როცა სპარსელები იძულებული გახდნენ, უარი ეთქვათ მაზდეანობის გავრცელებაზე ამიერკავკასიაში და სამაგიეროდ, მონოფიზიტური ქრისტიანობის მფარველებად იქცნენ, მათ საეკლესიო მწერლობას დაავალეს, მონოფიზიტური იდეები და სპარსეთთან განუყრელი კავშირის აუცილებლობა ექადაგა. ამ მიზნით სპარსეთის მეფის აგენტებმა შეთხზეს ლეგენდები, ვითომც ქრისტიანობა სომხეთში, ქართლსა და ალბანიაში ერთი პირის მიერ არის დანერგილი, ვითომც ქართული, სომხური და ალბანური ანბანები აგრეთვე ერთი პირის მიერ არის გამოგონებული და რომ ეს „განმანათლებელნი“ იმავე დროს ვითომც სპარსეთთან იყვნენ დაკავშირებულნი“.
წყაროები
1. მოქცევაი ქართლისაი, ძეგლები, I, გვ. 94;
2. ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, I, გვ. 284;
3. ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, I, გვ. 288;
4. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 113-479;
5. ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, I, გვ. 294;
6. იქვე, გვ. 300;
7. ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, I, გვ. 294;
8. იქვე, გვ. 300;
9. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 89;
10. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 112;
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია