ვახუშტის მიხედვით, ქართლის სახელმწიფო მოიცავდა როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს არა მარტო ვახტანგის დროს, არამედ წინა საუკუნეებშიც. ვახუშტი, ისევე როგორც ვახტანგ გორგასლის სხვა ისტორიკოსები, წერს: ვახტანგის მცირეწლოვანების დროს მეზობელმა სახელმწიფოებმა და ტომებმა თავდასხმები დაიწყეს. ბიზანტიამაც მიიტაცა საქართველოს ტერიტორია. „…მოგზავნა ბერძენთა მეფემან მარკიანი სპანი და მიიხუნა ეგრისისა ციხეგოჯამდე ზღვის კიდენი. მაშინ იყო ურვა დიდი ივერიასა შინა, ვინაითგან მისტაცნეს საზღვარნი მათნი და არა ჰყვათ წინამძღუარი“…1 ე.ი. ეგრისი განიხილებოდა როგორც ქართლში შემავალი ტერიტორია, ისე როგორც ჯუანშერთან და ლეონტი მროველთან.
ვახუშტის მიხედვით, სამეგრელო საქართველოში შედიოდა უკვე ფარნავაზ მეფის დროიდანვე. ფარნავაზმა „…ქუჯის მისცა ქუეყანა რიონის დასავლეთი ზღუამდე და ეგრისის წყლამდე სუანეთით… მეორე ერისთავი დასუა მარგუეთისა შორაპანს და მისცა მცირე ლიხიდამ ვიდრე ზღუამდე ღადოს მთისა და რიონს შუათი…“2
„ყოველ საქართველოში“ მემატიანე გულისხმობს, როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოს, წმიდა ნინომ „…ნათელსცა ყოველთა ივერიელთა.“3 ე.ი. წმიდა ნინოს მიერ ქრისტიანობა მიუღია როგორც აღმოსავლეთ, ასევე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას.
ოცდამეექვსე მეფის მირდატის დროს „…განეფინა ყოველსა საქართველოსა შინა ნაწილი სუეტისა მის ცხოველისა კურნებად მათდა“.4
ასე რომ, მოულოდნელი არ არის ქართველების წუხილი ივერიის ზღვისპირა ტერიტორიების ბიზანტიელთა მიერ ანექსიის გამო ვახტანგ გორგასლის დროს, რადგანაც დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირა ტერიტორიები უძველეს დროიდანვე შედიოდა ქართლის სახელმწიფოში.
„საქართველოს ერთიანი მონარქიის პერიოდში (ვიდრე XV საუკუნემდე) ქუთაისის „ვაკის“ ერთი ნაწილი, ვახუშტის ცნობით, „ქართლის მთავარეპისკოპოსს“ ეკუთვნოდა… როგორც ჩანს, ამაზე ადრე, საქართველოს ერთიანობის ხანაში ვახტანგ გორგასლის დროს „ვაკე, მარგუეთი და თაკუერი“ მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდა, ჯერ მთავარეპისკოპოსის, შემდეგ კათალიკოსისა. მომდევნო ხანაში მთავარეპისკოპოსს მხოლოდ „ვაკე“ შერჩა ვიდრე XVI საუკუნემდე.“5
დასავლეთ საქართველოს „მარგუეთისა და თაკუერის“, „ეგრისისა და სუანთა“ საერისთავოებში, ქრისტიანული მრევლის სიმცირის გამო, მრევლი ექვემდებარებოდა მცხეთისა და ნიქოზის ეპისკოპოსებს, „ვაკე“ ტერიტორიის მოსახლეობა — ქართლის მთავარეპისკოპოსს მცხეთაში, ხოლო მთიანი ტერიტორიის მოსახლეობა ნიქოზის ეპისკოპოსს.
ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში ქართლის საკათალიკოსოს იურისდიქცია ვრცე-ლდებოდა მთელ ქართლის სამეფოზე, პოლიტიკურ ქართლზე, ე.ი. როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოზე.
VI საუკუნის დასაწყისში სპარსეთმა და ბიზანტიამ (რომმა) საქართველო ერთმანეთს შორის გაიყვეს 532 წელს დადებული საუკუნო ზავით. ორ დამპყრობელს შორის საქართველოსთვის (დასავლეთ საქართველოსთვის) დაიწყო ხანგრძლივი ომები. ამ დროს ქართული ეკლესიის მდგომარეობა ძალზე მძიმე იყო. პოლიტიკური ქართლი უკვე აღარ არსებობდა, საქართველოს სახელმწიფო გაუქმებული იყო. ამიტომაც, ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციას უკვე ვეღარ განახორციელებდა ქართლზე, როგორც დამოუკიდებელ სუვერენულ ადმინისტრაციულ ერთეულზე. უკვე ყველაფერი დამოკიდებული იქნებოდა სპარსეთსა და ბიზანტიაზე.
VII საუკუნის დამდეგს საქართველოში ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობამ საქართველოს ეკლესია დააკნინა. ჰერაკლე კეისარმა საქართველოს ჩამოართვა შავი ზღვისპირა ტერიტორიები და განახორციელა იქ თავისი ანექსია, შემდეგ მალევე არაბების შემოსევამ საერთოდ დაასუსტა ქრისტიანობა.
ამ მიზეზებმა, უპირველეს ყოვლისა, ქართლის, როგორც ერთიანი სახელმწიფოს გაუქმებამ, გამოიწვია ლაზიკის ქრისტიანების ნაწილის გადასვლა ბერძნულ საეპისკოპოსოებში. ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისთანავე (დასავლეთ საქართველოში) ქართულენოვანი ეკლესია, აფხაზეთის საკათალიკოსო დაარსდა.
წყაროები
1. ქართლის ცხოვრება, IV, გვ. 101;
2. ქართლის ცხოვრება, IV, გვ. 57;
3. იქვე, გვ. 94;
4. იქვე, გვ. 95;
5. ბ. ლომინაძე, საქართველოს საპატრიარქო და მისი ავტოკეფალია, საღვთის-მეტყველო კრებული, 1981, #2, 5, გვ. 13;
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია