დიდი კათალიკოსის ეპოქა

საქართველოს მაჰმადიანური სახელმწიფოთაგან “გამოხსნისა” და ეროვნულქრისტიანული სახელმწიფოებრიობის (ანუ “ქართველობის”) აღორძინებისათვის დიდად იღვაწა ქართულმა ეკლესიამ. თავის მხრივ, ქართულმა ეროვნულმა სახელმწიფომაც აღორძინებისთანავე (XVIII საუკუნის შუა წლები), ხელი შეუწყო მაჰმადიან მეფე-ხანთა ეპოქაში (1614-1744) დაუძლურებული ქართული ეკლესიის აღდგენასა და დაცემული ზნეობის, მოშლილი მამაპაპური ქრისტიანული ზნე-ჩვეულებების აღორძინება-განმტკიცებას. ასეთმა ვითარებამ ანტონ კათალიკოსის დიდებულება უკეთ წარმოაჩინა, თუმცა ის თავისთავად იყო ბრწყინვალე ნიჭისა და გონების მქონე მგზნებარე მამულიშვილი. პატრიარქი ანტონ I ნაყოფიერი მოღვაწე იყო, ქრისტეს ეკლესიასა და თავის სამწყსოზე მზრუნველი მამამთავარი, სახელგანთქმული მეცნიერი და ფილოსოფოსი. ამ თვისებების გამო იგი 20 წლის ასაკში მიტროპოლიტი გახდა, მანამდე კი გელათის მონასტერს ხელმძღვანელობდა. მცხეთის კათალიკოსობა მას ამ პერიოდშივე შესთავაზეს, რაზეც უარი განაცხადა, მაგრამ 24 წლის ასაკში იგი უკვე ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელი, კათალიკოს-პატრიარქია. ყოველივე ამასთან ერთად ანტონი ქართლის სამეფო ტახტის კანონიერ პრეტენდენტს წარმოადგენდა. თეიმურაზ II კახელ ბაგრატიონთა შტოს ეკუთვნოდა, ხოლო ანტონი – მუხრანელი ბაგრატიონების, ანუ ქართლის მეფეებისას. თავისი დიდი საეკლესიო თანამდებობის, ასევე სახელგანთქმული მოღვაწეობის წყალობით სახელმწიფოში ანტონი პირველი პირი იყო – თეიმურაზ II-ისა და ერეკლეს შემდეგ (აბდულა-ბეგი, რომელიც თეიმურაზმა გაჭირვებით დაამარცხა, ძმა იყო ანტონისა). “თეიმურაზი ანტონში ყოველთვის ტახტის მოცილეს ხედავდა. მით უმეტეს, რომ თეიმურაზის უფლებებს ქართლის ტახტზე სუსტი საფუძველი ჰქონდა. მისი მეუღლე თამარი, მართალია, ვახტანგ VI-ის ასული იყო, მაგრამ ვახტანგს, ისევე როგორც მის ძმას, იესეს, ვაჟიშვილი მემკვიდრეები ჰყავდათ”, ეს იყო ფარული, მაგრამ ერთი მთავარი მიზეზი ანტონის დაწინაურებისა საეკლესიო იერარქიის კიბეზე. კათალიკოსობა ხომ უმაღლესი საეკლესიო თანამდებობა და ტიტული იყო მართლმადიდებლურ ეკლესიაში. იმ დროისათვის იგი მეფის შემდეგ ყველაზე გავლენიან პირს წარმოადგენდა. თეიმურაზი უთუოდ ფიქრობდა, რომ ამით დააკმაყოფილებდა ანტონის ფარულ პრეტენზიებს ქართლის ტახტზე და ამრიგად ჩამოიცილებდა ერთ-ერთ ძლიერ პრეტენდენტს. შეიძლება უფრო მეტიც ვივარაუდოთ: სახელდობრ, ის, რომ ანტონის საქართველოდან გაძევებაც კი ნაწილობრივ ამავე მიზეზით აიხსნება”249. ვახუშტი, რომელიც უთუოდ გამოხატავს იმდროინდელი ემიგრაციისა და ქართული საზოგადოების აზრს, მიიჩნევს, რომ ანტონის საქართველოდან გაძევების მიზეზი ორი სამეფო სახლის დინასტიური შეუთავსებლობა იყო და არა ანტონის “გაკათოლიკება”. ვახუშტის შრომაში ნათქვამია “შეუთქვეს კახთ ანტონი კათალიკოზს ფრანგობა მტრობით და განაძეს, კვლავად რომის ბერნი კაპუჩინნი ქართლიდამ”250. თვით ანტონიც განდევნის მიზეზად იმ დევნას ასახელებს, რომელიც მას “კახელმა” ბაგრატიონმა თეიმურაზმა მოუწყო, როგორც ქართლის ტახტის მემკვიდრეს – მუხრანელ ბაგრატიონს, მაგრამ ამ შემთხვევაში უფრო საინტერესოა ნეიტრალური აზრი, რომელიც რუსულ ჩინოვნიკურ მიმოწერას შემოუნახავს. კერძოდ, ანტონის საქართველოდან განდევნიდან მრავალი წლის შემდეგ, როცა 1772-1774 წლებში საკათალიკოსო ტახტზე კვლავ აღზევებული ანტონი საგანგებო ელჩობის მეთაურად იქნა გაგზავნილი, რუსეთში კიდევ ახსოვდათ, რომ ის თავის დროზე საქართველოდან გააძევა თეიმურაზმა, ასტრახანში ჩასულ ელჩთა ამალის ხარჯების ნუსხაში (ხარჯებს რუსეთის მთავრობა იღებდა), რუს ჩინოვნიკს ანტონ კათალიკოსის სახელის გასწვრივ მიუწერია “განდევნილი იყო საქართველოდან ერეკლეს მამის მიერ და რამდენიმე წელი ვლადიმირის ეპარქიაში გაატარა”. აქედან ჩანს, რომ, მართალია, ოფიციალურად ანტონი საქართველოდან 1755 წელს საეკლესიო კრებამ გააძევა გაკათოლიკების მოტივით, მაგრამ როგორც რუსეთში, ისე საქართველოში ყველას სცოდნია, რომ ნამდვილი მიზეზი დინასტიური მეტოქეობა იყო. “ანტონის ესოდენ ნაყოფიერი მოღვაწეობა, როგორც სამეცნიერო, ასევე საზოგადოებრივ ასპარეზზე შურსა და მტრობას იწვევდა მისადმი არაკეთილგანწყობილ ადამიანებში. თავის თხზულებებში ანტონი არაერთხელ გამოთქვამს გულისტკივილს ამის გამო, კერძოდ, “ქართულ ღრამატიკაში” იგი წერს: “ჩვენნი რომელიმე არა თუ შემეწეოდნენ, არამედ მბასრობდენცა ზედა დამსხმელნი სიცილისანი”. ანტონის ესოდენ პროდუქტიული მეცნიერული და საზოგადოებრივი მოღვაწეობა, მისი მაღალი სასულიერო კარიერა მის მტრებს აცოფებდა და ისინიც საბაბს ეძებდნენ მის დასამხობად. ასეთ საბაბად გამოდგა ანტონის დაახლოება კათოლიკე მისიონერებთან, რომლის საფუძველზე აგებული იქნა ბრალდება ანტონის მიერ მართლმადიდებლური ეკლესიიდან განდგომისა და მისი “გალათინების”, ე.ი. კათოლიკური სარწმუნოების, მიღების შესახებ”. საზოგადოდ, საუკუნეთა მანძილზე საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები, არა მხოლოდ ეკლესიის მეთაურები, არამედ უპირველესი სახელმწიფო მოღვაწეებიც იყვნენ, რომელნიც აქტიურად მონაწილეობდნენ ქვეყნის მართვა-გამგეობაში და როგორც საშინაო, ისე საგარეო პოლიტიკას წარმართავდნენ. ამის გამო, ცხადია, ისინი ვალდებულნი იყვნენ კიდეც აქტიური ურთიერთობა ჰქონოდათ რომის პაპებთან, როგორც მსოფლიო პოლიტიკის ერთ-ერთ წარმმართველებთან. მაჰმადიანურ რკალში მომწყვდეულ საქართველოს გადარჩენის ერთ-ერთ იმედად ევროპა და აქედან გამომდინარე, ევროპის კონტინენტზე სულიერ-პოლიტიკური ცხოვრების წარმმართველი რომის ეკლესია ესახებოდა და ამიტომაც ქართულლათინური ურთიერთობა უფრო პოლიტიკის სფეროს უნდა განეკუთვნოს, ვიდრე სარწმუნოებრივს. ამგვარ პოლიტიკურ ურთიერთობას საუკუნეთა მანძილზე არავითარი სარწმუნოებრივი შედეგი არ მოჰყოლია. საქართველო მარად მართლმადიდებლურ ქვეყნად რჩებოდა, XIX საუკუნის დასაწყისისათვის ქართველ კათოლიკეთა რაოდენობა ქართლ-კახეთსა და დასავლეთ საქართველოში ძალზე მცირე იყო. მხოლოდ მესხეთში (ოსმალთა ქვეყანაში) შეძლო რომმა ქართველთა შორის კათოლიკობის გავრცელება. ანტონ კათალიკოსამდე მრავალ ქართველ კათალიკოს-პატრიარქს ჰქონდა წერილობითი დიპლომატიური ურთიერთობა რომთან, მაგრამ საქართველოში სერიოზულად არავინ ფიქრობდა მათი “გაკათოლიკების” შესახებ, ამიტომაც თითქოსდა რომის ეკლესიის წარმომადგენლებთან არც ანტონის ურთიერთობა უნდა გაჰკვირვებოდა ვინმეს, მით უმეტეს, რომ ანტონს უშუალოდ პაპთან არც წერილობითი და არც დიპლომატიური ურთიერთობა არ დაუმყარებია, მაშინ, როცა მოღწეულია პაპის წერილები ერეკლე მეფისადმი. როგორც რომისა და საქართველოს ურთიერთობის დამადასტურებელი დოკუმენტებიდან ჩანს, ქართულ მხარეს რომის ეკლესია იმ ძალად მიაჩნდა, რომელსაც შეეძლო რამდენადმე გაენეიტრალებინა სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის წარმატებები საქართველოში. XVII-XVIII საუკუნეებში სომხური ეკლესია განსაკუთრებით გაძლიერდა, მას ყოველმხრივ მხარს უჭერდა და აძლიერებდა როგორც ოსმალეთი, ისე სპარსეთი. გრიგორიანულმა ეკლესიამ მტკიცედ მოიკიდა ფეხი საქართველოში იმის გამო, რომ ქართლი და კახეთი სპარსეთის ვასალური ქვეყნები იყვნენ, ხოლო მესხეთი კი ოსმალთაგან დაპყრობილი ქვეყანა. ოსმალობა-ყიზილბაშობის დროს სომხური ეკლესიის გავლენა უკიდურესად გაძლიერდა. მრავალი ქართველი გაგრიგორიანდა, და საერთოდ, ქართველთა შორის ფეხს იკიდებდა იდეოლოგია სომხური ეკლესიის უზენაესობისა მსოფლიოში არსებულ ყოველგვარ სარწმუნოებათა შორის. ანტონს საკათალიკოსო საყდარზე ასვლისთანავე დაუწყია ფიქრი ამ საკითხზე, რის შედეგადაც მალე გამოაქვეყნა კიდეც ანტიმონოფიზიტური თხზულება “მზამეტყველება”. ეს წიგნი სწრაფად გავრცელებულა ქართველთა შორის და გრიგორიანობის წარმატებას წინ აღდგომია. ამ ფაქტმა დიდად განარისხა სომეხი მოძღვრები – ვართაპეტები, თუმცა უშუალოდ კათალიკოსს ვერაფერი გაუბედეს, მაგრამ თეიმურაზის მიერ ატეხილი დევნისას, როგორც მისიონერთა წერილებიდან ჩანს, ანტონისა და განსაკუთრებით კათოლიკე ბერების გაძევებაში დიდი მონაწილეობა მიიღეს. ანტონს, როგორც სინოდის წინაშე წარმოთქმული მისი განცხადებიდან ჩანს, კათოლიკობა არ მიუღია. საქართველოდან გაძევების შემდეგ იგი რუსეთში გადავიდა და 1757 წლის 11 მარტს პეტერბურგში, სინოდში გამოცხადდა: “სინოდმა ანტონისაგან ახსნა-განმარტება მოითხოვა იმის თაობაზე, თუ რატომ დატოვა საქართველო და რას ეძებს რუსეთში, ან როგორია მისი რელიგიური რწმენა (სინოდისათვის წინასწარ ცნობილი იყო, რომ ანტონს ბრალად კათოლიკური სარწმუნოების მიღება ედებოდა). 16 მარტს ანტონმა სინოდს წარმოუდგინა 12 მუხლისაგან შემდგარი განმარტება (ე.ი. “სიმვოლო სარწმუნოებისა”) და დაამტკიცა მისი ერთგულება მართლმადიდებელი ეკლესიისადმი. ეს წერილი, როგორც რელიგიური კრედო, სინოდმა დამაკმაყოფილებლად სცნო”. საქართველოდან გაძევების მიზეზად ანტონმა დაასახელა ცილისწამება, რომლითაც იყო თეიმურაზ II დაინტერესებული. ანტონი სწორედ თეიმურაზს მიიჩნევდა მის საქართველოდან გამძევებლად. მან იმპერატრიცა ელიზავეტა პეტროვნას მიმართა წერილით, რომელშიც ის ქართლის ტახტის კანონიერ მემკვიდრედ მიიჩნევს თავის თავს, ხოლო თეიმურაზ II-ს  ამ ტახტის მიმტაცებლად, უკანონო და სასტიკ უზურპატორად თვლის. ამ მიმართვამ ცუდი შთაბეჭდილება დატოვა საიმპერატორო კარზე, სადაც თეიმურაზს უჭერდნენ მხარს. სამაგიეროდ ანტონმა სინოდი დაარწმუნა მის მართლმადიდებლობაში, კათოლიკობა კი დაგმო და განაცხადა, კათოლიკე რომ ვყოფილიყავი, საქართველოდან გაძევების შემდეგ რომში წავიდოდი და არა რუსეთშიო. სინოდი სრულიად დარწმუნდა ანტონის მართლმადიდებლობაში და ამიტომაც “…1757 წლის დეკემბერში იგი დაინიშნა ვლადიმირისა და იეროპოლის ეპარქიის არქიეპისკოპოსად. თუ რაოდენ დიდი იყო ეს თანამდებობა, იქიდანაც ჩანს, რომ 1759 წლის ცნობით მთელს რუსეთში მხოლოდ 4 არქიეპისკოპოსი იყო” მაინც რატომ ეშინოდა თეიმურაზ II-ს ანტონის, ნუთუ შეეძლო საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს, ბერს, საეკლესიო მოღვაწეს, ქართლის სამეფო ტახტის დაჭერა, მიუხედავად იმისა, რომ ის ამ ტახტის კანონიერი მემკვიდრე იყო? როგორც XVII-XVIII საუკუნეებში მომხდარი მოვლენები გვიჩვენებს, შეეძლო. მაგალითად, ამ საუკუნის საბუთებიდან ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველოს ერთერთი კათალიკოსი იმავე დროს გურიის ვრცელი და ძლიერი სამთავროს მთავარი იყო. მეორე მაგალითიც არსებობს, როცა გურიის მთავართა სახლის შვილმა, რომელიც ბერად იყო აღკვეცილი, ბერის მანტია გაიხადა, გამოვიდა მონასტრიდან და გურიის სამთავრო ტახტზე ავიდა, როგორც მთავარი. ბერობის დატოვებისათვის საკანონო დაადეს ერთ-ერთი სოფელი შეაწირვინეს საკათალიკოსოს სასარგებლოდ “…მეფემან შეგვიწყალა და გურულობა გვიბოძა და ბერად აღთქმული ვიყავით და შენდობა გთხოვეთ და გვიბოძეთ, და მისდა საკანონოდ მოგართვით აკეთის საწინამძღვრო…”. ეს ნაწყვეტი მოყვანილია “საკანონოს მირთმევის წიგნიდან”. კათალიკოს ზაქარიასთან მისულა გურიელთა სახლის შვილი-ბერი, რომელსაც უთხოვია კათალიკოსისათვის”შენდობა”, რათა დაეტოვებინა ბერობა იმ მიზეზის გამო, რომ მისთვის იმერეთის მეფე ალექსანდრეს “გურულობა”, ე.ი. გურიის სამთავრო ტახტი უბოძებია. კათალიკოსს შენდობა, ე.ი. ბერობის დატოვების ნება მიუცია, რის სანაცვლოდაც მისთვის “საკანონო” დაუდვია. ეს მოხდა 1657-1660 წლებში. გარდა ამისა, როგორც აღინიშნა, მეჩვიდმეტე საუკუნის პირველ მესამედში დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი მალაქია, იმავდროულად გურიის მთავარიც იყო და ასეც ეწოდებოდა “გურიელ-კათალიკოსი პატრონი მალაქია”256. ჩანს, რუსეთში გადასულ ანტონსაც მსგავსი ცნობები მოუწოდებია სენატისათვის, კერძოდ, რომ ის ბერობის მიუხედავად რეალური პრეტენდენტი იყო ქართლის სამეფო ტახტისა. “რუსეთში მყოფი ანტონის მიერ მიწოდებული ცნობების საფუძველზე, რუსეთის სენატი დაასკვნიდა, რომ, მართალია, ანტონი ამჟამად არის ბერი, მაგრამ არა ისეთი, რომელიც მუდამ მონასტერში იცხოვრებდა. ამრიგად, ანტონს თუნდაც XVIII ს-ის შუა წლებში შესაძლებლად მიაჩნდა, რომ გაეძრო ბერის სამოსელი და კვლავ საერო ცხოვრებას დაბრუნებოდა. ეტყობა ეს კარგად იცოდა ბიძამისმაც თეიმურაზ II-მ და შესაძლოა, მისმა ძემაც ერეკლე II-მ (სწორედ ამიტომ თეიმურაზი ანტონში ყოველთვის ტახტის მოცილეს ხედავდა)”. მისიონერები აღწერენ, როგორ დასდეს ბრალი ანტონს და როგორ გააძევეს ის. როგორც აღინიშნა, ანტონ კათალიკოსს, როგორც მის წინა მოსაყდრეებს, ურთიერთობა ჰქონდა რომის ეკლესიის წარმომადგენლებთან, რაც უფრო სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური მიზეზებით იყო გამოწვეული, ვიდრე სარწმუნოებრივით. როგორც წინა საუკუნეებში, ისე ანტონის ეპოქაშიც, ქართველ საეკლესიო და პოლიტიკურ მოღვაწეებს საკმაოდ კარგი ურთიერთობა ჰქონდათ პაპის წარმომადგენლებთან, კათოლიკე მისიონერებთან. გულთბილ დამოკიდებულებას მიუჩვეველი კათოლიკე მისიონერები ქართველ მოღვაწეებსაც კათოლიკეებად ანდა კათოლიკური რწმენისადმი მიდრეკილებად მიიჩნევდნენ, მით უმეტეს, რომ მათთან მუდმივი ომი და ბრძოლა ჰქონდათ სომხური ეკლესიის წარმომადგენლებს და მათ მიერ მოსყიდულ სპარს-ოსმალო ხელისუფლებას. საქართველოში ისინი სითბოს გრძნობდნენ, რაც თავიანთი მიზნებისათვის გამოიყენეს კათალიკოს-პატრიარქის მოწინააღმდეგეებმა, კერძოდ, ანტონის ერთ-ერთი სულიერი შვილი, თავადის ქალი დასნეულებულა. მის სანახავად თეიმურაზ მეფის ასული მისულა. ავადმყოფს სნეულების გართულების ჟამს წამოუძახნია “ჰოი, რომის წმინდა პაპავ ილოცეთ ჩემთვის, რომ ეგოდენ ხანს ცრუმორწმუნების სიბნელეში ვიყავი”. თავისთავად ეს წამოძახილი არაფერზე არ მეტყველებს. გასაჭირში ჩავარდნილი სასოწარკვეთილი ადამიანი ვის არ მოუხმობს საშველად. მაგრამ ეს სიტყვები საკმარისი აღმოჩნდა ანტონის დასაღუპად – “მეტიც არ უნდოდა მეფის ასულს, შეეტყო, რომ ეს ქალწული კათოლიკე იყო. მაშინვე მიუბრუნდა და უთხრა იქ დამსწრეთ: ოჰ, ნახეთ ესეც ფრანგი ყოფილა. კარგი, მობრუნდება მამაჩემი ომიდან ლეკების წინააღმდეგ და მაშინ ვნახავთ. მართლაც მობრუნდა თუ არა ტფილისს მეფე მამამისი, შეატყობინა, რაც მომხდარიყო, იფიქრა, თუ ვისი წყალობით უნდა წარმომდგარიყო ესა და ეჭვი შეიტანა პატრიარქზე, რადგანაც იცოდა, რომ ის ქალი მისი სულიერი შვილი იყო”. ერთი ვიღაც მონაზონიც მიუგზავნიათ კათალიკოსთან, რომელმაც ამბავი გამოიტანა, რომ ანტონი კათოლიკე იყო. ეს ეჭვი და ცრუბეზღობა საკმარისი აღმოჩენილა, რათა განრისხებულ მეფეს სასწრაფოდ მოეწვია საეკლესიო კრება არქიეპისკოპოსებისა, ეპისკოპოსებისა და სამღვდელოების მონაწილეობით. ანტონისათვის კრებაზე დასწრების ნება არ მიუციათ. მასთან მიუგზავნიათ თავიანთი წარმომადგენლები, რათა მათთვის გამოეცხადებინა თავისი მრწამსი. ანტონმა კატეგორიულად მოითხოვა, რათა მისთვის კრებაზე დასწრების ნება მიეცათ “გარნა მეფემ და კრებამ ნება არ მისცეს შიშის გამო, რომ თავის თანდასწრებით არ შეერცხვინა მოწინააღმდეგენი და ესრე გამარჯვებული არ გამოსულიყო შესაკრებლიდან, სადაც მისი დასჯა უნდოდათ”260. მიუხედავად იმისა, რომ კრებაზე დასწრების ნება არ მისცეს და უშუალოდ მისგან არც ერთი სიტყვა არ მოუსმენიათ, ანტონი კათალიკოსობიდან გადააყენეს, უფრო მეტიც, საერთოდ მღვდელმსახურების ნება ჩამოართვეს და როგორც ჩანს, შინაპატიმრობა მიუსაჯეს. ამასთან სასტიკად დასაჯეს ანტონის თანამშრომლები, ანტონს არასოდეს არ აღადგენდნენ ძველ უფლებებში. კერძოდ, საეკლესიო კრების “განჩინებაში” ნათქვამია შემდეგი: “ჩვენ ცხებულმან მეფემან საქართველოსამან თეიმურაზ და ძემან ჩვენმან მეფემან კახეთისამან ირაკლიმ ესე აღუთქმა და პირი დავამტკიცეთ და უცვალებელად დავდევით კრებასა შინა, ვპოეთ ანტონი კათალიკოზი რომაელთა სარწმუნოებათა აღმსარებელი და ჩვენთა სარწმუნოებათა შეურაცხ-მქნელად… ესე აწ შეკრებილმან წმიდამან კრებამან უგულებელ-ჰყო და ანტონი კათალიკოზი სამოციქულოსა საყდარსა და კათოლიკე ეკლესიისაგან ჯეროვნად აღვფხვერით და კათალიკოზობისაგან განვაყენეთ… საეკლესიო კრების განაჩენი მთავრდება ორივე მეფის ფიცით, რომ კრების გადაწყვეტილება უცვლელი დარჩება და არასოდეს აღარ აღადგენენ გადაყენებულ კათალიკოსს ძველ უფლებებში… ერეკლემ ეს ფიცი სრულიად თავისუფლად დაარღვია, როგორც კი თეიმურაზ II-ის გარდაცვალების შემდეგ “ხელები გაიხსნა” და სრულუფლებიანი მონარქი გახდა”262. როგორც მისიონერები, ისე კრების “განჩინება” გვატყობინებს, რომ მოგზავნილი “მოციქულების” წინაშე ანტონმა კათოლიკური სარწმუნოება აღიარა. ისმის კითხვა: თუკი რუსეთის სინოდის წინაშე ანტონი კატეგორიულად უარყოფდა კათოლიკური სარწმუნოების მიღებას, რატომ უნდა “ეღიარებინა” ის ქართული საეკლესიო კრების წინაშე, ამისათვის ხომ მას სასტიკი სასჯელი მოელოდა? თუკი საერთოდ ეს სიმართლეა, და “მოციქულების” წინაშე ანტონმა კათოლიკური სარწმუნოება აღიარა, უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს იყო იძულება პატიმრისა. თ. კუკავა წერს: “ანტონი არა მარტო გადააყენეს კათალიკოსობიდან, არამედ კიდეც დააპატიმრეს. ანტონი კრების დროსაც დაპატიმრებული იყო თეიმურაზ II-ის მიერ და ამიტომაც არ მიიყვანეს კრებაზე. წერილების კილო, რომელსაც ამ დროს ანტონი სწერდა თეიმურაზს, იმაზე მიუთითებს, რომ იგი ამ დროს საპატიმროშია და სასტიკ სასჯელსაც მოელის. როგორც ჩანს, ანტონი ამ დროისათვის დაურწმუნებიათ, რომ თუკი ის არ უარყოფდა სარწმუნოების შეცვლის ბრალდებას, მოინანიებდა და თავს შეაბრალებდა მეფეს, მას პატიმრობიდან გაათავისუფლებდნენ და ქვეყნიდან გაძევებას აკმარებდნენ (თეიმურაზის ასეთი მოქმედება ანტონის წინააღმდეგ სრულიად არაა გასაკვირი, რადგანაც მსგავსადვე ექცეოდნენ ტახტის მოცილეს ყველგან და ყოველთვის). ანტონი წერს მეფეს   “დასტური მიბოძეთ იმერეთს მაინც წავალ და თუ არც იმერეთს გამიშვებთ   მომკალით…”. არსებობდა ორი გზა, პირველი: თუ ანტონი ცილისმწამებლად გამოაცხადებდა მეფესა და საეკლესიო კრებას, მას სამუდამოდ ჩამოაშორებდნენ ეკლესიას, ლიტერატურულ-მეცნიერულ მოღვაწეობას და შეიძლება ფიზიკურადაც დაესაჯათ. მეორე: თუ ანტონი მეფისა და კრების “განჩინების” სამართლიანობას, ანუ თავის ვითომდა კათოლიკობას აღიარებდა, ამასთანავე “მოინანიებდა” კიდეც, მაშინ შესაძლებელია აღედგინათ რაიმე ხარისხში, ამით კი შესაძლებლობა მიეცემოდა მოღვაწეობის გაგრძელებისა. ანტონმა აირჩია მეორე გზა მან მეფის წინაშე იწყო იმ “დანაშაულის” მონანიება, რომელშიც ბრალი ედებოდა. “ანტონი ოფიციალურად წერს მონანიების ბარათს მეფე თეიმურაზ II-ს, ერეკლე II-ს და სხვა გავლენიან საეკლესიო და საერო პირებს, რომელშიც იგი თავს დამნაშავედ სცნობს და რომელთაც კათოლიკობის მიღება არც უფიქრიათ “საეკლესიო კრების გადაწყვეტილების საფუძველზე ანტონის თანამშრომლები და თანამოკალმეები  ფილიპე ყაითმაზაშვილი, ალექსი მესხიშვილი და სხვები მკაცრად შერისხეს (მიუხედავად იმისა, რომ მათ კათოლიკობა არ მიუღიათ) და ერთხანს დილეგში ჩაყარეს”. ცნობილია, რომ ამ სასტიკი ანგარიშსწორების სულისჩამდგმელი თეიმურაზ IIის მოძღვარი, ზაქარია გაბაშვილი იყო, პირადი მტერი ანტონისა. როგორც ითქვა “ზაქარია გაბაშვილის ბანაკმა ბრძოლის პირველ ეტაპზე გაიმარჯვა, 1755 წლის 16 დეკემბერს მოწვეული იქნა საეკლესიო კრება, რომელმაც ანტონს ზემოთხსენებული ბრალდება წამოუყენა და მკაცრად დასაჯა. იგი გადააყენა კათალიკოსობიდან, აუკრძალა მღვდელმსახურება და ფიცი დასდო ორივე მეფის (თეიმურაზის და ერეკლეს) წინაშე, რომ არ დაარღვევდნენ ამ კრების გადაწყვეტილებას და შეწყალებას ითხოვს, ამის საფუძველზე თეიმურაზის მითითებით 1756 წლის 4 აპრილს მოიწვიეს საეკლესიო კრება, რომელმაც კვლავ დაადასტურა ანტონისათვის წაყენებული ბრალდება, მაგრამ მხედველობაში მიიღო რა მისი სინანული, “შეამოკლა კანონი”, ე.ი. კრების გადაწყვეტილება შეარბილა და ნება დართო ანტონს მისი თხოვნის საფუძველზე რუსეთში წასვლისა, აღუდგინა მღვდელთმსახურების უფლება და შეუნარჩუნა მღვდელმთავრის ტიტული. ეს დიდი მიღწევა იყო, რომლის გარეშეც ანტონი ვერც რუსეთში წასვლას შეძლებდა და ვერც თავის სალიტერატურო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას განაგრძობდა”265. ეს დიდი მიღწევა იყო ანტონისათვის, მაგრამ არასაკმარისი. მას ესაჭიროებოდა მეფის სარეკომენდაციო წერილი, რომლის გარეშე რუსეთში ყურადღებით არ მოეპყრობოდნენ. თეიმურაზი ანტონის დედის ძმა იყო, ამიტომაც მიმართა როგორც ყველაზე უახლოეს ნათესავს:”…ასე რომ გამგზავნოთ, იქაც ასე საქმე გამიჭირდეს, მწუხარებისაგან მოვკვდე და კიდეც წარვწყდე, აქავ რომ მომკლათ ბევრით უმჯობესია ჩემთვის. თქვენის დისა და ჩემს მეტი აღარ არის რა. იმისი სიყვარულისათვის ასეთს წიგნს ნუ გამატანთ, რომ იქ მივიდე, სიკვდილი და წარწყმედა მოიწიოს ჩემზედა, იქაც რომ არ შემიწყნარონ, სადღა წავიდე. ამ ქვეყნიდან ხომ დავიკარგე და იქ რომ ცოცხალი ვიყო, და იქიდანაც არ დავიკარგო… ამას გეხვეწებით, მამა არა მყავს, დედა, ძმა და დაი და თქვენს მეტი ნათესავი არავინა მყავს. ნუგეშინისმცემელი და მოწყალე ჩემის ცოდვისაგან ახოცილა საქართველოში. ჩემი ობლობა და უდედმამობა შეიწყალეთ. მე უძღები შვილი ვარ და თქვენ სახიერი მამა ბრძანდებით. შემიწყალეთ, წარწყმედას და სიკვდილს ნუ მიმცემთ…” როგორც ამ წერილიდან ჩანს, ანტონმა თვითონ შეადგინა რუსეთში წასაღები წერილის ტექსტი და ხელმოსაწერად თეიმურაზ მეფეს გაუგზავნა. თუ ამ წერილში ანტონს არ ექნებოდა კარგი დახასიათება, მაშინ მას რუსეთში არ შეიწყნარებდნენ”266. თეიმურაზმა კაცთმოყვარეობა გამოიჩინა და ანტონს სარეკომენდაციო წერილი მისცა. რუსეთში ჩასვლის შემდეგ ანტონმა თავისი მართლმადიდებლობა დაამტკიცა და, როგორც არქიეპისკოპოსმა, ერთ-ერთი ცენტრალური ეპარქია მიიღო მოსკოვთან ახლოს, რამეთუ მას საქართველოშივე შემდგარმა ბოლო საეკლესიო კრებამ შეუნარჩუნა მღვდელმთავრის ტიტული, რითაც ფაქტობრივად მოუხსნა ბრალდება კათოლიკური რწმენის მიღების თაობაზე. როგორც კი ანტონი რუსეთში დაბინავდა, მაშინვე განაგრძო ლიტერატურულმეცნიერული მოღვაწეობა. ანტონის მოღვაწეობა რუსეთში საკმაოდ მრავალფეროვანი და ნაყოფიერი გამოდგა. ხშირად განცვიფრებასაც კი იწვევს ის გარემოება, თუ როგორ შეძლო ერთმა კაცმა (თუნდაც თანამშრომელთა დახმარებით) უცხო ენის (თვით რუსული ენის) არასაკმაო ცოდნის პირობებში ამდენი საქმის გაკეთება. კერძოდ, რუსეთში ახალჩასულმა დაწერა ორიგინალური თხზულება “კატეხიზმო”, რომელშიც ახსნილია მართლმადიდებელთა აღსარების მთავარი დოგმატიკურმორალური პრინციპები. მანვე გალექსა “პროლოღის” სამი თვის მასალა (ივნისი, ივლისი, აგვისტო)… “განმარტება მოწყალესი”, რომელსაც საქართველოში “ხიშტით” შეხვდნენ. გარდა ამისა, ანტონმა შეასწორა საეკლესიო წესების კრებული “ტიბიკო ნი”, “კონდაკი”, საგალობელთა წიგნი “პარაკლიტონი”, “თთუენი”, დაწერა “ქართველ მეფეთა შთამომავლობა”, თარგმნა “ისტორია ალექსანდრე მაკედონელისა”267. 1762 წელს რუსეთში გარდაიცვალა თეიმურაზ II. მეფის გარდაცვალების გამო ანტონმა გულწრფელი სამძიმარი გაუგზავნა დედოფალს   თეიმურაზის ქვრივს “მეფე თეიმურაზ, ჩემი სატრფიალო ბიძია, ჩემი ბიძა, ჩემი მამა, ასეთი მამა, რომ ღმერთო ნუ მიწყენ, და ძმადაც მოვესწარ, მეგობრადაცა, ღმერთო ნუ განმირისხდები, ამხანაგადაც”. მართალია, ანტონი გარკვეულწილად გულძვირად იყო თეიმურაზის მიმართ, რაც განუცხადა კიდეც რუსეთის სენატს, მაგრამ მას არ შეეძლო თეიმურაზის, როგორც ქართული ქრისტიანული სამეფო ტახტის აღმდგენლის, დაღუპვა არ განეცადა. კათალიკოს ნიკოლოზ ხერხეულიძის მოკვლის შემდეგ სწორედ თეიმურაზმა დაასახელა კათალიკოსად ანტონი, ხოლო საეკლესიო კრებამ მეფის ეს მითითება სიხარულით შეასრულა. პაპუნა ორბელიანი წერს _ “უკეთურმა და ღმერთის შემცოდემ, იუდას მსგავსად აღშფოთებულმან თამაზის შვილმან ტარიელ, ერთის უბრალო მიზეზის გამო სცა კათალიკოზს სატევარი ზაკვით და მოკლა… შეწუხდა მეფე, ვითარც მართებდა. თვითონ ეშმაკის უბოროტესი ტარიელ დაიჭირეს, მოკლეს, ძმით, ცოლ-შვილით სულ აიკლეს. წაასვენეს წმიდა გვამი პატრიარქისა დიდსა ეკლესიასა საპატრიარქოსა მცხეთას… წაბრძანდა ბატონი ჯარით და მობრძანდა დმანისის ციხესა… ებოძა კაცი და ებრძანა: “ანტონი ბატონიშვილი რომელი იყო ქუთათელ ეპისკოპოსად, კათალიკოზად დასვითო”. ყოველივე ეპისკოპოსნი ქალაქს შემოკრებილ იყვნეს უწინაც სულბრწყინვალისა დომენტის კათალიკოზის მიცვალებაზე მოინდომეს სამღვდელო დასთა ანუ ერისაგანთა. არა ინება, აწცა ინება უარისყოფა, აიძულებდა დედოფალი ანუ დასნი სამღვდელონი, ვერღარა უარყო და დართვა ნება. მიუტანეს იქავ ბატონის სამყოფსა შინა ბარტყულა ჯვრითურთ, კვერთხი და მდინარი (ანუ სამღვდელმთავრო – საპატრიარქო მანტია) ეგრე ბატონისა სრით მდინარით წამობრძანდა. სამღვდელო დასნი, რომელნიც წინა უძღოდნენ გალობით და აკმევდნენ საკმეველითა, დიაკონნი შემოსილნი, რომელიმე უკანა მოსდევდეს, აგრეთვე მეფე კახეთისა ერეკლე, ღმრთის მოყვარე და სარწმუნოება მტკიცე. თან მოყვა სამყოფამდის დარბაისლითურთ და დასვეს ტახტსა ზედა პატრიარქად ანტონი კეთილი და ღირსი კეთილისა, ნათლის მრჩობლი მასხივნებელი, აბრამის კურთხევისა დამამტკიცებელი, მთავრობა მინიჭებული, ხოლო ლევიტელობისა განმაძლიერებელი, აღმსრულებელ სჯულისა, განმაშვენებელ ეკლესიათა, დამმარხველ მცნებათა. შემდგომად რაოდენთამე დღეთა წაბრძანდა მცხეთას და მიიღო კურთხევა ეპისკოპოსთა კრებათაგან და განშვენდა ყოვლით კერძო”. იგივე ისტორიკოსი ასე ახასიათებს საქართველოს პატრიარქს _ “ანტონი კათალიკოზი, კეთილ სათნოებითა აღჭურვილი, ტრფიალებითა საზენაოთა ზედმიწევნით აღზევებული, და ყოვლად სარწმუნოებითა მტკიცედ დამტკიცებული, მადლითა მიერ გაბრწყინებული, არ დააცადებდა ჟამითი ჟამად სიბრძნე მრავლობით წესთა… ასაკით იყო მცირე, მაგრამ სოლომონისა სიბრძნესა არარად კლებულ ექმნებოდა. მეფეთა შვილი იყო და სულიერსა მეფობისაც ღირს იქმნა”. რუსეთში ანტონი რამდენიმე წელს მოღვაწეობდა. თეიმურაზის გარდაცვალების შემდეგ ერეკლემ ანტონი საქართველოში მოიწვია და საკათალიკოსო ტახტზე აღადგინა. “საქართველოში ჩამოსვლის შემდეგ თფილისში და თელავში ანტონმა გახსნა სემინარიები, რომ მიეცა შკოლებისათვის სახელმძღვანელო წიგნები, ანტონმა ბევრი იშრომა. გადმოთარგმნა და დასწერა მრავალი ნაწარმოები. ანტონის მიერ დაწერილი და თარგმნილი თხზულებანი ამხილებდნენ ამ მუშაკში დიდ ცოდნასა და ენერგიას. ანტონმა შეადგინა სია საეკლესიო მამულებისა და იხსნა იგინი მტაცებელთაგან, მან დააარსა აგრეთვე სასამართლო-დიკასტერია, ანტონი იყო არა მარტო თეორეტიკული მოაზროვნე, არამედ პრაქტიკული საქმის კაცი”. დიკასტერიის შესახებ უფრო ვრცლად მოგვითხრობს ა. კელენჯერიძე _ ანტონის დროს და მის შემდგომ ეკლესიაშიო,  წერს ის ‘საზოგადო საქმეებს არჩევს კათალიკოსის სინოდი, ან საბჭო, შემდეგ დიკასტერიად წოდებული… დიკასტერიამ 1771 წ-ს ახალი ორგანიზაცია მიიღო, იგი იკრიბებოდა პატრიარქის პალატაში. დიკასტერიის წევრებად სასულიერო პირებთან ერთად საერონიც _ მსაჯულებიც ითვლებოდნენ. სხდომებზე პატრიარქის დასწრება სავალდებულო არ იყო. საბჭოს წევრნი იყვნენ მუდმივნიც და არამუდმივნიც. 1795 წლიდან, როცა მაქსიმე (აფხაზეთის კათალიკოზი) მიიცვალა აფხაზეთის საკათალიკოსო საქმეებსაც მცხეთის კათალიკოსის საბჭო დიკასტერია არჩევდა. მან გაარჩია მახობა ქუთათელაძის საქმე, რომელიც აღძრა ხონელმა მთავარეპისკოპოსმა ანტონმა. აგრეთვე, 1784 წ-ს დიკასტერიამ გაარჩია საქმე იმერეთიდან გაქცეული მღვდლებისა ალბათ იმის გამო, რომ მაქსიმე ამ წელს უკვე წასული იყო რუსეთში” (აღმოსავლეთ საქართველოს ეკლესიის დიკასტერიის მიერ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საქმეების გარჩევა საეკლესიო ერთობის შესახებაც მიუთითებს ქართული ეკლესია ფაქტობრივად ერთიანი ეკლესია იყო). ანტონის ეპოქაში  “საქართველოში ევროპული სამეცნიერო ცოდნის გასავრცელებლად უცხო ენებიდან საუკეთესო თხზულებები ითარგმნებოდა, თანაც მეცნიერების ყოველი დარგისათვის პატარ-პატარა სახელმძღვანელოები მზადდებოდა. ამ სფეროში განსაკუთრებული ღვაწლი ანტონ კათალიკოზს მიუძღვის, რომლის ღრმა და მრავალმხრივი სამეცნიერო ცოდნა იმდენადვე გასაოცარია, როგორადაც მისი დაუღალავი ენერგია და ნაყოფიერება”. გაიოზ რექტორის დახასიათებით, ანტონ კათალიკოსის ღვაწლის შედეგად მეცნიერება სწავლა-განათლების   “ოქროს საუკუნე” დამდგარა საქართველოში. ამასთანავე “განმრავლებულა” სიბრძნისმოყვარეობაც274. ანტონმა რუსეთიდან ჩამოსვლის შემდეგ სკოლების რეორგანიზაცია მოახდინა, თბილისის და თელავის სემინარიები განამტკიცა. თელავში რექტორად 1782 წელს გაიოზი გადაიყვანა. მოამზადა სახელმძღვანელოები, გეოგრაფიისა, არითმეტიკისა, რიტორიკისა, კატეხიზმოსი, ფილოსოფიისა, გრამატიკისა, მეტაფიზიკისა, ლოგიკისა და ფიზიკისა. აღსანიშნავია, რომ თბილისისა და თელავის სკოლები ცარიელ ადგილზე არ აღმოცენებულა: “XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში ეკლესია-მონასტრებთან მოქმედებდა დაწყებითი ტიპის სასწავლებლები, გარდა იმ ადგილებისა, რომლებიც მაჰმადიან დამპყრობთა მიერ იყო დაკავებული (თუმცა აქაც კი, თუ ეკლესია-მონასტრები არ იყო დანგრეული, სწავლა არ შეწყვეტილა). სასწავლებლების დაარსებისათვის განსაკუთრებით იზრუნა მეფე-რეფორმატორმა ვახტანგ VI-მ. მან “დააარსა სასწავლებელნი, საცა ასწავლიდნენ ყველას განურჩევლად წოდებისა და ხარისხისა: საღმრთოსა წერილსა, ფილოსოფიასა და სხვა. ამგვარის მისის მოღვაწეობით საქართველოს მონასტრებიდან მოკლე დროში სწავლა-მეცნიერება დატრიალდა მთელს საქართველოში”. ამ ციტატაში საგულისხმოა, რომ სკოლებში “ასწავლიდნენ ყველას განურჩევლად წოდებისა და ხარისხისა”. ამავე წიგნის სხვა ადგილზე მ. ჯანაშვილი წერს: “მონასტერთა სკოლებში სწავლობდნენ ყოველი წოდებიდან”. XVIII საუკუნის ბოლოსაც, იოანე ბაგრატიონის მიერ ერეკლე მეფისათვის წარდგენილი პროექტის თანახმად, საერო სკოლებში სწავლის ნება არა მარტო “თავადაზნაურთა და პირველი მოქალაქის შვილებს”, არამედ “მსახური კაცის შვილებს”, “მდაბალ ვაჭართა შვილებს” და “აგრეთვე გლეხსაც” ჰქონდა. საერთოდ საქართველოში წოდებათა შორის გადაულახავი ზღუდეები არასოდეს მდგარა, როგორც ეს რუსეთში იყო, ჩვენი ქვეყანა უფრო დემოკრატიულობით გამოირჩეოდა. “აღნიშნულ პერიოდში იმერეთში თერთმეტი, ხოლო გურიაში ორი ეკლესიამონასტერი მოქმედებდა, რომლებიც ამავე დროს სწავლა-განათლების კერებიც იყვნენ… სკოლები გახსნილი იყო აგრეთვე იმ სახლებშიც, სადაც ეპისკოპოსები და სასულიერო იერარქიის სხვა წარმომადგენლები ცხოვრობდნენ. უპირატესობა, ბუნებრივია, ეპისკოპოსების სახლებს ეძლეოდა, სადაც უკეთესი პირობები იყო შექმნილი ცოდნის მისაღებად… ჯერ კიდევ XVIII ს-ის დასაწყისში კათალიკოს დომენტი III-ს (1704-1724; 1738-1742 წ.წ.) გადაუდგამს პრაქტიკული ნაბიჯები, რათა ეკლესია-მონასტრებთან გაეხსნათ სასწავლებლები. “…თავი მოუყარა მწერალ მწიგნობართა, შეჰკრიბნა მრავალნი წიგნნი, გახსნა ყმათა სასწავლო სკოლა”. ამაზე მიუთითებს ისტორიკოსი პლატონ იოსელიანიც. საყოველთაოდ ცნობილი იყო დავით გარეჯის მონასტერი, სადაც ყველაზე მაღალი წოდების წარმომადგენლები იღებდნენ სწავლა-განათლებას. სწორედ აქ ეზიარა თავდაპირველად სიბრძნეს XVIII საუკუნის ერთ-ერთი ღირსშესანიშნავი პიროვნება ანტონ I კათალიკოსი. აღნიშნული დროისათვის დავით გარეჯის მონასტერში არსებობდა უმაღლესი “შკოლა”, უმდიდრესი ბიბლიოთეკით და მასწავლებელთა საუკეთესო კადრებით… სწავლა-განათლების აღიარებული ცენტრები იყო გელათი იმერეთში და შემოქმედის მონასტერი გურიაში, ასევე ვაკე იმერეთის განათლების ცენტრად გვევლინება ხონი, რომელიც ეპარქიის ცენტრადაც ითვლებოდა”280. მარტო თბილისის სასწავლებლებში, რომელნიც სიონის, კალოუბნის, მეტეხის, ანჩისხატსა და სხვა ეკლესიებთან არსებობდნენ, კირიონისა და პ. იოსელიანის აზრით, 400-მდე მოსწავლე სწავლობდა. სასწავლებლები და სკოლები საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებშიც ყოფილა. აღნიშნულის გარდა, თურმე ნახევრად კერძო ტი პის სასულიერო დაბალი სასწავლებლებიც არსებობდნენ. მათ ხელმძღვანელობას ეპარქიის მწყემსი ეპისკოპოსი აკონტროლებდა. “თუ რა უფლებებით სარგებლობდნენ ამ სკოლების კურსდამთავრებულები, ამაზე წარმოდგენას გვაძლევს ის ფაქტიც, რომ 1748 წლის 13 ნოემბერს საეკლესიო კრების დადგენილებით, მღვდლად არ შეიძლებოდა ეკურთხებინათ ისეთი პირი, რომელსაც დაბალი ტიპის სასულიერო სკოლა არ ექნებოდა დამთავრებული. იმისათვის, რომ უფრო აემაღლებინათ მოთხოვნილება სკოლებისადმი, საეკლესიო კრებამ 1762 წელს დაადგინა: ყოველმა ეპისკოპოსმა დააწესოს მკაცრი კონტროლი და ასწავლოს თავის სამწყსოს”. ზემოაღნიშნულის გარდა, არსებობდა ასევე კერძო სკოლებიც, რომელთა დანერგვასაც ანტონ I უწყობდა ხელს. სწავლა-განათლების სტაბილიზებას ყოველმხრივ ეხმარებოდა ერეკლე II. “თავისი ხანგრძლივი და მეტად ნაყოფიერი სამეცნიერო-ლიტერატურული მოღვაწეობის შედეგად ანტონ პირველმა შექმნა მთელი ეპოქა, რომელიც თითქმის მთელი საუკუნე გაგრძელდა. მეთვრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრის საეკლესიო მწერლობას უნდა ეწოდოს ანტონ კათალიკოზის ეპოქა, ისე დიდია მისი ღვაწლი და დამსახურება ამ მწერლობის ისტორიაში”,  წერს კ. კეკელიძე, მაგრამ ასე ითქმის არა მხოლოდ საეკლესიო, არამედ ქართულ საერო და კერძოდ, ფილოსოფიურ მიმართულებაზე, რომელიც ანტონის უშუალო გავლენით ჩამოყალიბდა და ამ გავლენის ბეჭედი აზის… ანტონის მოწაფეთაგან ერთ-ერთი თვალსაჩინო პიროვნება გაიოზ რექტორი იყო”. 1765 წ-ს ის ანტონს ბერად აღუკვეცია, შემდეგ არქიდიაკონად უკურთხებია. 1772 წელს გაიოზი ანტონს გაჰყვა რუსეთში და სწავლა მოსკოვის სასულიერო აკადემიაში გააგრძელა. 1782 წელს იგი თელავის სემინარიის რექტორად დაუნიშნავთ. 1783 წელს კვლავ რუსეთში გაემგზავრა, სადაც დარჩა კიდეც. 1784 წელს არქიმანდრიტად უკურთხებიათ. ის იყო ეპისკოპოსი ჯერ მოზდოკისა, შემდეგ სარატოვისა და პენზისა, მთავარეპისკოპოსი ასტრახანისა და სტავროპოლისა. გარდაიცვალა 1821 წელს. ანტონს აღუზრდია აგრეთვე თელავის სემინარიის მეორე რექტორი დავით ალექსი-მესხიშვილიც, რომლის დროსაც რუსულმა ხელისუფლებამ თელავის სემინარია დახურა. ანტონის მოწაფე და თანამშრომელი იყო სახელგანთქმული ფილიპე ყაითმაზაშვილი. ფილიპე იყო მღვდელი, ოღონდ არა ქართული, არამედ გრიგორიანული (სომხური) ეკლესიისა. სომხური ეკლესია, როგორც აღინიშნა, დიდად გაძლიერდა XVII-XVIII საუკუნეებში, როგორც ოსმალეთის, ისე სპარსეთის სახელმწიფოების მხრიდან გამოჩენილი მზრუნველობის შედეგად283. ამ ქვეყნებში სომხურ ეკლესიას ყოველგვარი შეღავათები, ხოლო მის მრევლს მართლმადიდებლებთან შედარებით დიდი უპირატესობა ეძლეოდა. ამის გამო აღმოსავლეთ საქართველოში, რომელიც სპარსეთის იმპერიის ვასალურ ქვეყანას წარმოადგენდა და ოსმალთაგან დაპყრობილ მესხეთში, მრავალი მართლმადიდებელი (ანუ ქართველი) სომხდებოდა, სწორედ ასეთი გაგრიგორიანებული ქართველი უნდა ყოფილიყო ფილიპე ყაითმაზაშვილი. საქართველოს ეკლესიის ისტორიის მკვლევარი ე. ნიკოლაძე წერს: “ქართველების იმ ერთ ნაწილს, რომელიც აღიარებდა სომეხთა სარწმუნოებას, შეასწავლეს სომხური ენა და ამნაირად ეს ხალხი მთელ ქართველობას ჩამოაშორეს. ეს ზარალი ქართველობას სომხებმა მიაყენეს უმთავრესად საქართველოს იმ გარეშე ადგილებში, რომლებიც სომხეთს საზღვრავენ (ასეთი იყო ქვემო ქართლი და მისი ქალაქი თბილისი). ასეთივე საზიზღარი საქმე მათ ჩაიდინეს სამაჰმადიანო საქართველოში, რომელიც მე-XVII საუკუნიდან თურქთა სამეფოს მიეკრა, რადგანაც ამ მხარეში ძალით დაუწყეს გავრცელება ისლამს, იქაური მართლმადიდებლები დიდ გასაჭირში ჩავარდნენ. ამ გარემოებით ისარგებლეს სომეხთა მისიონერებმა, გამოესარჩლნენ მართლმადიდებლებს უსჯულოთა წინააღმდეგ. იხსნეს ისინი მაჰმადის სჯულის მიღებისაგან, მაგრამ ამით დაავალეს სომეხთა რწმენის აღიარება. ვინაიდან ქართველები სომხის ხალხს და მის სარწმუნოებას მაშინ ნდობით ეპყრობოდნენ, დაეთანხმნენ სომეხთა მწვალებლებს ისლამის თავიდან ასაცილებლად მათი რწმენის მიღებაზე. ამ გარემოებას მოყვა შედეგად სომეხთა ეკლესიების გამრავლება სამაჰმადიანო საქართველოში, სადაც ძველ მართლმადიდებელთა ტაძრებს სომხები დაეპატრონნენ”. იმ დროისათვის სომხური ეკლესია დიდად ბრწყინავდა. მისი მრევლი მსოფლიოს ყველა კუთხეში ღირსეულად იყო განფენილი. ისინი ატლანტიკის, ინდოეთის თუ წყნარი ოკეანის სანაპიროების ქალაქებსა და რეგიონებში, ევროპისა და აზიის დედაქალაქებში წარმატებით გალაღებული მრეწველ-კომერსანტები თუ საქმიანი ადამიანები იყვნენ. განსაკუთრებით პატივს სცემდნენ სომხებს, როგორც ვაჭარმრეწველებსა და ხელოსნებს, ოსმალეთსა, სპარსეთსა და საქართველოშიც. მაგალითად, ლევან II დადიანმა მის მიერ დამარცხებული იმერეთის სამეფოდან, როგორც ყველაზე ძვირფასი ნადავლი “სომხური” მოსახლეობა წაიყვანა (ჩხარიდან და სხვა დასახლებებიდან) სამეგრელოში. როსტომის შემდეგ სწორედ გრიგორიანი მოსახლეობით ივსებოდა ახლადაღორძინებული ქალაქები (ალი, სურამი, გორი, თბილისი). “სომხები” ანუ გრიგორიანელი მოსახლეობა  განძი იყო მეფისა და სახელმწიფოსათვის. ფულადი შემოსავალი, აღებ-მიცემობა, ვაჭრობა-მრეწველობა მათზე იყო დამოკიდებული. ე. ნიკოლაძე განაგრძობს: “ასეთი წარმატებით გამხნევებულნი, სომეხთა მისიონერები მოეფინენ აღმოსავლეთ საქართველოს და დაიწყეს ქართველებში მწვალებლობის გავრცელება”. ქართველები მრავლად ხდებოდნენ წევრნი სომხური ეკლესიისა, ამის შედეგად იცვლებოდა მათი ფსიქოლოგია, ისინი სომხური ცივილიზაციის, კულტურის, ეროვნული იდეოლოგიის სფეროში ექცეოდნენ, თუმცა კი ხშირად ინარჩუნებდნენ ცოდნას ქართული ენისას, ქართულ ზნე-ჩვეულებებს და თვისებებს. გარდა ამისა, თვით საქართველოსა და საერთოდ სპარსეთ-ოსმალეთში მიღებული აზრის თანახმად, ყველა გრიგორიანს “სომეხი” ეწოდებოდა, ყველა კათოლიკეს “ფრანგი”, ყველა მართლმადიდებელს “ბერძენი” (გამონაკლისი იყო საქართველო, სადაც მართლმადიდებელს “ქართველი” ეწოდებოდა, მაჰმადიანებს კი ეროვნული წარმოშობის მიუხედავად  “თათარი”). ამის გამო ფილიპე ყაითმაზაშვილს, რომელიც არა მარტო გრიგორიანი იყო, არამედ სომხური ეკლესიის ხუცესიც   ცხადია, “სომეხი” ეწოდებოდა. კითხვისას, თუ “რა გვარი ხუცესი” იყო ის  პასუხობდნენ “ჰარმანთა გვარის ხუცესიო”, ანუ სომხური ეკლესიის ხუცესიო. ხუცესები ქართველებსაც ჰყავდათ. იმისათვის, რათა განესაზღვრათ, თუ როგორი ანუ “რა გვარი” ხუცესი იყო ფილიპე ყაითმაზაშვილი პასუხობდნენ “მღვდელი ჰარმანთა, ჰარმანთავე გვარისა თემისაგან ქართველთასა, ტომთაგან აზნაურთასა”. ფილიპე ყაითმაზაშვილის თანამედროვე ქართველებმა კარგად იცოდნენ, რომ ის “სომეხი” იყო, ვითარცა მღვდელი სომხური (არმენიელთა, ჰარმანთა) ეკლესიისა, მაგრამ ეთნიკური წარმოშობით, ან “ნათესაობით”, “ნათესაური სქესით” ქართველი, სოციალური მდგომარეობით  აზნაური ყოფილა ქვემო ქართლიდან; დოსიეთეოს ნეკრესელის ცნობით, ფილიპე იყო “ჰარმანთა მღვდელი, ადგილობითისა ნათესაობისა სქესითა ქართველი და ტომობითისა სქესითა ძე აზნაურთა”. მიუხედავად იმისა, რომ ფილიპე სარწმუნოებით “სომეხი” იყო, მას ვითარცა ეთნიკური წარმოშობით ქართველს, “საქართველოს შვილს” ჰყვარებია თავისი სამშობლო საქართველო და დიდად უღვაწია ქართული კულტურისა და ქართველი ერისათვის. მისი მოღვაწეობა მიუთითებს, რომ ის თავდადებით შრომობდა ქართველი ხალხისათვის და ცოდნა, რომელიც საუკეთესო სომეხი მასწავლებლებისაგან მიუღია, სრულიად გამოუყენებია მშობელი ერის საჭიროებისათვის. აღნიშნულ საუკუნეში მიღწეული წარმატებების გამო სომხურ ეკლესიას საშუალება ჰქონდა არა მარტო სპარსეთ-ოსმალეთისა და ევროპის მთავარ ქალაქებში ჰქონოდა სასწავლებლები, არამედ თბილისშიც. მაგალითად, სომეხ ეპისკოპოსს ავეტიქს თბილისში გაუხსნია სასწავლებელი, რომელშიც ქართველი მოწაფეებიც სწავლობდნენ (ისინი, ცხადია, ძირითადად “სომხებად” იქცეოდნენ ხოლმე, ანუ რაც იგივეა, გრიგორიანულ რწმენას იღებდნენ). ავეტიქ ეპისკოპოსის მოწაფენი ფილი პე ყაითმაზაშვილთან ერთად ყოფილან მდივანბეგი იოანე ორბელიანი, “ნიკოლოზ მღვდელი კახთა მეფის კარისა”. ფილიპემ “დიდი ამაგი დასდო, როგორც სასკოლო საქმეს, ასევე საფილოსოფოსო და საღვთისმეტყველო ლიტერატურის განვითარებას საქართველოში. XVIII საუკუნის თითქმის ყველა ქართველი მწიგნობარ-მოღვაწე პირდაპირი თუ არაპირდაპირი გზით გარკვეულ კონტაქტში იყო მასთან, უმრავლესობა მის მიერ აღზრდილი იყო (გაიოზ რექტორი, დოსითეოზ ნეკრესელი, ოსეს ძე, იოანე ორბელიანი, ნიკოლოზ ქიზიყელი, ანტონ ცაგერელ-ჭყონდიდელი და სხვა). ხოლო ისეთი დიდი მოაზროვნე და მეცნიერი, როგორც ანტონ კათალიკოსი იყო, უშუალოდ მისი დახმარებით გაეცნო ფილოსოფიურ ნაშრომებს”. თუ რა გზით მიიღო ფილიპე ყაითმაზაშვილმა თავისი ცოდნა ეს უკვე ითქვა სომხური ეკლესიის სწავლულთა მეშვეობით. იმის შემდეგ, რაც მაჰმადიანურმა ქვეყნებმა საქართველო ევროპას, ანუ მსოფლიო ცივილიზაციის ცენტრს მოწყვიტეს, ქართული მეცნიერება ვერ ეცნობოდა ევროპის წარმატებებს, სამაგიეროდ სომხებს ჰქონდათ დიდი საშუალება, გაცნობოდნენ და თავიანთი თვალსაზრისის შესაბამისად აეთვისებინათ ის. მსოფლიო იზოლაციაში მყოფი ქართველი მოაზროვნენი სომეხი სწავლულების შრომათა გაცნობას შეუდგნენ. სომხურიდან უთარგმნიათ დიალექტიკა (სიმონ ჯულფელისა), “კატეგორიანი არისტოტელებრნი”, მხითარ სევასტიელის გრამატიკა (რომლის მიხედვითაც ანტონმა ქართული გრამატიკა შეადგინა), მისივე რიტორიკა, პროკლე დიადოხოსის “კავშირნი ღვთისმეტყველებითნი”, სვიმონ ჯუღაეცის რედაქციით (ის ადრე იოანე პეტრიწს ჰქონია თარგმნილი, რომელიც კომენტარებითურთ სომხურად უთარგმნიათ). დავით უძლეველის (ანჰაღთის) “წიგნი საზღვართა”, “პორფირი”, არისტოტელის “პერი ჰერმენეიას” დავით უძლეველის კომენტარებით და სხვა. მარტო ფილიპეს სომხურიდან 21-მდე ფილოსოფიურ-თეოლოგიური თხზულება უთარგმნია. საქართველოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ყოველმხრივ იყვნენ გაბატონებული (ცხადია, გარკვეული ზომით) გრიგორიანები. ამ მდგომარეობას კარგად აღწერენ თვითმხილველი ევროპელი მისიონერები. ასეთ ვითარებაში სომხების გაქართველება შეუძლებელი იყო. სომეხთა გაქართველების თეორია ნიკო მარს ეკუთვნის. ის სომეხთა გაქართველებას VII-IX საუკუნეებში ვარაუდობდა. ნიკო მარის შემდგომმა ისტორიკოსებმა რატომღაც ეს თეორია საქართველოს მთელი ორიათასწლოვანი ისტორიის მიმართ განავრცეს. ამიტომაც, ქართულ ისტორიოგრაფიაში გაბატონდა თეორია, რომლის თანახმადაც სომხები მუდამ ყოველ ეპოქასა და საუკუნეში ქართველობდნენ, რაც საერთოდ არ შეესაბამებოდა სიმართლეს. ამავე თვალსაზრისს ადგა კ. კეკელიძეც, ამიტომაც წერდა ფილიპე ყაითმაზაშვილის შესახებ, თითქოსდა იგი გაქართველებული სომეხი იყო, სინამდვილეში კი, პირიქით, ფილიპე ეროვნებით ქართველი, სარწმუნოებით კი გრიგორიანი ანუ “სომეხი” იყო. ასევე გრიგორიანი ქართველი იყო ანტონის ბეჯითი თანამშრომელი ზაქარია მადინაშვილი. მან, ისევე როგორც ფილიპემ, კარგად იცოდა მშობლიური ქართული ენა, თუმცა კი სომხური განათლება ჰქონდა მიღებული. თუ ვინმე იკითხავს, თუ წარმოშობით ქართველი იყო, რატომ “ქართველს” არ უწოდებდნენო, კიდევ ერთხელ ვუპასუხებთ, რომ იმ საუკუნეებში “ქართველი” მხოლოდ და მხოლოდ მართლმადიდებელს ეწოდებოდა და თანაც არა ყველა მართლმადიდებელს, არამედ მხოლოდ მას, რომელიც ქართული ეკლესიის წევრი (მრევლი) იყო. ასეთ შემთხვევაში როგორ შეიძლებოდა ზაქარია მადინაშვილისათვის “ქართველი” ეწოდებინათ მაშინ, როცა იგი არათუ რიგითი წევრი იყო სომხური ეკლესიისა, არამედ “ვართაპეტი”? ვართაპეტი სომხურ ეკლესიაში “მოძღვარს” ეწოდებოდა და ეპისკოპოსის მსგავსად უდიდესი ავტორიტეტი ჰქონდა. “ზაქარია მადინაშვილი  ვართაპეტი იყო ზედმიწევნილი ფილოსოფოს-ღვთისმეტყველი და მკურნალობისა ხელოვნებისა მეცნავი. ამან ასწავლა მრავალთა ქართველთა და სომეხთა საფილოსოფოსნო წერილნი…”,  წერდა იოანე ბატონიშვილი. “ანტონ პირველი “სპეკალის” ერთ-ერთ თავში ერეკლეს მიმართავს, რომ მას ზაქარიამ  ვინმე “სომეხთა მოძღვარმა” აუხსნა “დაფარულობა არისტოტელისა”. გაგრიგორიანების პროცესი ქართველთა შორის ძალზე გაღრმავდა და შეიძლება ითქვას, ახალი სიცოცხლე შეიძინა შაჰ-აბასის შემოსევების შემდეგ. მის გაღრმავებას ხელი განსაკუთრებით ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრიობის გაუქმებამ საქართველოში და ქართველ მეფეთა ტახტზე მაჰმადიანი ხანების ასვლამ შეუწყო. როსტომ-ხანი პროსპარსული ორიენტაციისა და კანონების ერთგული დამნერგავი იყო, ამიტომაც მან საქართველოში, როგორც სპარსეთის იმპერიის ერთ-ერთ ნაწილში, სომხური ეკლესიის მიმართ ისეთივე დათმობითი ღონისძიებები გაატარა, როგორც საერთოდ იყო მიღებული სპარსეთში. შაჰ-აბასის შემდეგ სპარსეთში სომხურ ეკლესიას დიდი მოწიწებითა და პატივისცემით ეპყრობოდნენ. ასე რომ, სპარსული კანონის თანახმად, სასტიკად ისჯებოდა ის სომეხი, რომელიც გრიგორიანულ სარწმუნოებას უარყოფდა და მაჰმადიანობას მიიღებდა. სომხური ეკლესიისათვის დათმობის შედეგებმა როსტომ-ხანის მეფობის პერიოდშივე იჩინა თავი. თბილისის მმართველობა გრიგორიან ქართველებს გადაეცათ. განსაკუთრებით გაღრმავდა ქართველთა გაგრიგორიანების პროცესი ქვემო ქართლში. ქვეყნის ეკონომიკური ინტერესებიდან გამომდინარე, ვახტანგ V შაჰ-ნავაზიც ხელს უწყობდა გრიგორიანულ ეკლესიას, რასაც მისგან სპარსეთის სახელმწიფო ინტერესებიც მოითხოვდა. მხოლოდ ქართულ ეკლესიას არ შეეძლო ხელი არ შეეშალა ქართველთა გაგრიგორიანების პროცესისათვის, რაც არა მარტო ქართველთა მასობრივ დენაციონალიზაციას, არამედ ქართული ეკლესიის დაკნინებასაც იწვევდა. ქართლის კათალიკოსი შაჰნავაზის დროსვე აღდგომია წინ გაგრიგორიანებას “მათ წინააღმდეგ გამოვიდნენ საქართველოს განათლებული კათალიკოსები: ნიკოლოზ ამილახვარი (1675-1688), დომენტი (1705-1724) და განსაკუთრებით ბესარიონი (1724-1739). საქართველოში ძველი დროიდან მოიპოვებოდნენ თარგმანში ის ნაწერები, რომლებიც იყვნენ მიმართული სომხური ეკლესიის მწვალებლობის წინააღმდეგ… ამ თხზულებათა შემწეობით საქართველოს მღვდელ-მთავრები ადვილად იმარჯვებდნენ სომხებთან პაექრობაში, მაგრამ XVIII საუკუნის დასაწყისიდან გარემოება ძალზე იცვალა. ამ დროიდან მხითარისტების ნაწარმოებნი ძლიერ გავრცელდნენ სომეხთა შორის და მისცეს საშუალება მათ სამღვდელოებას საღვთისმეტყველო განათლებისა. ევროპელი მწერლების სხოლასტიკური ნაწარმოებნი, რომლებიც სომხურ ენაზე გადმოითარგმნენ, გახდნენ ახალ წყაროდ სარწმუნოებრივი დავისა, სხოლასტიკურმა ხერხიანობამ, რომელიც განსაკუთრებით არისტოტელის ლოგიკას ემყარებოდა, სომეხთა მისიონერების მონოფიზიტური პროპაგანდა, რომელიც წინათ დაიწყო, განსაკუთრებით გააძლიერა არეულობის დროს საქართველოში, მეფე იესეს სიკვდილის შემდეგ, თეიმურაზ მეორის ქართლში გამეფებამდე (1724-1744), და უმაღლეს წერტილზე ავიდა კათალიკოს ანტონ პირველის მმართველობის პირველ წლებში (1744-49). ამ პროპაგანდამ, როგორც ზემოთ ვთქვით, დიდი ზარალი მოუტანა მართლმადიდებლობას, საქართველოს განაპირა ადგილებში… მთელი ხრამის უღელტეხილი, ბორჩალოს მაზრა და ალაზანის გაღმა მხარე სავსე იყო სომეხთა მისიონერებით, რომლებიც სხოლასტიკურად განათლებულნი დიდად ცდილობდნენ, რომ საქართველოს პოლიტიკურ უბედურებას თან მიმატებოდა სარწმუნოებრივი განხეთქილება, სომეხთა მწვალებლობა წარმატებით ვრცელდებოდა ქართველთა შორის, იმიტომ რომ საქართველოში იყო გამოცხადებული სარწმუნოებრივი თავისუფლება და მთავრობას არ შეეძლო სარწმუნოებრივი დავის აკრძალვა”. თეიმურაზის დროს, “ქართველობის”, ანუ ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენის შემდეგ თითქოს საქართველოში გრიგორიანობის გავრცელების პირობები არ უნდა ყოფილიყო, მაგრამ გრიგორიანები თავიანთ სარწმუნოებას თვით ანტონ I-ის ზეობის დროსაც კი აქტიურად ავრცელებდნენ, რაც იმაზე მიუთითებდა, რომ ეს დიდი ხნის წინ დაწყებული პროცესი ამ დროსაც განაგრძობდა არსებობას, თუმცა შედარებით შეზღუდულად, რამაც, როგორც ჩანს, სომეხ იერარქთა გაღიზიანება და მათ მიერ სარწმუნოებრივი პროპაგანდის გაძლიერება გამოიწვია. ანტონ კათალიკოსმა აღსაყდრებისთანავე დიდი ყურადღება მიაპყრო ამ საშურო საქმეს და გარკვეული თვალსაზრისით გმირობაც კი გამოიჩინა, როცა ვრცელი ანტიმონოფიზიტური თხზულება შექმნა, რომელიც სწრაფად გავრცელდა და წინ აღუდგა ქართველთა დენაციონალიზაციას. კ. კეკელიძე წერს “ეკლესია, შეიძლება ითქვას, კრიზისს განიცდიდა ამ დროს… ბევრი მღვდელ-მთავარი ჯეროვან მორჩილებას არ იჩენდა კათალიკოსისადმი. ეკლესია-მონასტრები დანგრეული იყო, სკოლები დახურული. ყველა ამას თან დაერთო სომეხთა ეკლესიის სარწმუნოებრივი პროპაგანდა, ასე რომ საჭირო იყო ენერგიული მტკიცე ნებისყოფის განათლებული კაცი, რათა საეკლესიო ცხოვრება ნორმალურ კალაპოტში ჩამდგარიყო. ასეთი იყო სწორედ ანტონი”. “მის დროს, განსაკუთრებით, 1744-1749 წლებში, ჩვენში გაძლიერებულა სომეხთა სარწმუნოებრივი პროპაგანდა… პროპაგანდა წარმოებდა როგორც სიტყვიერი, ისე ლიტერატურული”. “როგორც კათალიკოსი ანტონი მოწმობს, ერთბუნებიან მწვალებლებს მასთანაც ჰქონიათ კამათი. სომეხთა მისიონერების მეთაურად ითვლებოდა ანტონ პირველის თანამედროვე სომეხთა კათალიკოსი ლაზარე ჭაუკელი. უკანასკნელი ძალიან დაუახლოვდა კათალიკოს ანტონს და შეეცადა მის გამოყვანას მართლმადიდებელი ეკლესიიდან, მაგრამ ეს ვერ მოახერხა… ლაზარემ გამოსცა დიდი თხზულება, რომელსაც “დრახტ-ცანკალ”, ე.ი. “სასურველი სამოთხე” უწოდა. ამ ნაწარმოებში ავტორი ცდილობდა გაემართლებინა ერთბუნებიანი მწვალებლობა, გაემტყუნებინა მსოფლიო ეკლესიის სწავლება იესო ქრისტეს პიროვნებაზე… აგინებდა ქალკედონის კრებას და აუგებდა ლევანს, სომეხთა ეკლესიას აღიარებდა ყველა ეკლესიების უფროსად და სომეხთა კათალიკოსს ყველა ქრისტიანების მთავარ მბრძანებლად. ლაზარემ თავისი თხზულება მიართვა ანტონ კათალიკოსს და აგრეთვე მრავალ ხელნაწერებში გაავრცელა ის ქართველებში. როგორც არქიეპისკოპოზი ტიმოთე მოწმობს, ეს შრომა საქართველოში მდაბიო ხალხში იკითხებოდა და ბევრი კეთილმორწმუნე მოტყუებაში შეყავდა”292. ანტონი, როგორც აღნიშნული იყო, წინ აღუდგა მონოფიზიტობის გავრცელებას, ოღონდ არა ადმინისტრაციული, ანდა პოლიტიკურ-ეკონომიკური მეთოდების გამოყენებით, არამედ მეცნიერული სიტყვით. “ვინაიდან სომეხთა მისიონერები თავის სწავლას სხოლასტიკასა და სომხური ეკლესიის ისტორიაზე ამყარებდნენ, ანტონი იძულებული გახდა გაცნობოდა ამ წყაროებს ლათინურ-სომხურ ენაზე… და შემდეგ სომეხი მწვალებლების განსაქიქებლად დასწერა დიდი თხზულება, რომელსაც “მზა-მეტყველება” უწოდა. ეს ნაწარმოები, რომელიც დასრულდა 1752 წელს, შეიცავს მონოფიზიტური მოძღვრების სრულ განქიქებას და მასში ყოველი კაცი იპოვის მზა პასუხს მწვალებელთა ყოველ კითხვაზე”. როგორ უნდა შეხვედროდნენ ანტონის თხზულებას მონოფიზიტური ეკლესიის მოძღვრები, სომეხთა კათალიკოსი, რომელსაც ანტონის მართლმადიდებლური ეკლესიიდან გამოყვანა სურდა, ანდა დაბალი ფენები საქართველოს მოსახლეობისა, რომელშიც წარმატებით ვრცელდებოდა “დრახტ-ცანკალის” იდეები სომხური ეკლესიის მსოფლიო ეკლესიაზე ბატონობის შესახებ? შედეგმაც არ დააყოვნა. “მზამეტყველების” გამოქვეყნებიდან სულ სამიოდე წლის შემდეგ ანტონი საკათალიკოსო ტახტიდან ჩამოაგდეს და საქართველოდან გააძევეს, ამ საქმეში უნდა ვიფიქროთ, მონოფიზიტთა ხელიც ერია, რომელნიც მ. თამარაშვილის თანახმად მართლმადიდებელ ქრისტიანებზე ნადირობდნენ. სპარსეთ-ოსმალეთს შორის განაწილებულ საქართველოში მაჰმადიანურ სახელმწიფოთა მიერ აკრძალულ მართლმადიდებლური ეკლესიის დაბნეულ და გზააბნეულ მრევლზე რომის პაპის კათოლიკურ და სომხურ-გრიგორიანულ ეკლესიებს დიდი დავა ჰქონდათ გაჩაღებული. თვლიდნენ რა თავს მსოფლიო ეკლესიაზე ბატონობის უფლებამოსილად, ქართველ მრევლზე ორივე პრეტენზიას აცხადებდა, კერძოდ, რომის ეკლესია მიიჩნევდა, რომ მსოფლიოში “ერთი სამწყსო და ერთი მწყემსი უნდა ყოფილიყო”,  რომის ეკლესია და რომის პაპი. მსგავსი აზრი ბატონობდა გრიგორიანთა შორის. “ერთი სამწყსო და ერთი მწყემსი”  მათი აზრით, ეს იყო სომხური ეკლესია და ამ ეკლესიის პატრიარქი-კათალიკოსი მსოფლიო ეკლესიის “მეთაური” (ზემოთ ნათქვამი იყო, რომ ასეთი შეხედულება ჰქონდა ანტონის თანამედროვე სომხური ეკლესიის მეთაურს ლაზარე ჭაუკელს). ცნობილია, რომ ერეკლეს დიდად ესაჭიროებოდა სახსრები ქვეყნის ასაღორძინებლად. რუსეთი, რომლის იმედიც მეფეს ჰქონდა, როგორც წესი, მას არ ეხმარებოდა, ევროპიდანაც ვერაფერი მიიღო; მეფეს თანხები თავის ქვეყანაშივე უნდა გამოეძებნა, მეფის შემოსავლის ერთ-ერთ წყაროს, ჩანს ვაჭარ-ხელოსნების (როგორც წესი, ისინი გრიგორიანები ანუ “სომხები” იყვნენ), მდიდარი სომხური ეკლესიის “დახმარებაც” შეადგენდა. თუმცა, თუ ვინ ვის “ეხმარებოდა”, სომხური ეკლესია ერეკლეს, თუ ერეკლე სომხურ ეკლესიას, ეს ჩანს მისიონერთა აღწერიდან: 1775 წელს ერეკლე მეფეს უფლისწულ ლევანის ქორწილში სომეხთა პატრიარქიც დაუპატიჟნია. ის ქორწილში თვითონ არ მისულა, მაგრამ სამაგიეროდ თავისი წარმომადგენლები გაუგზავნია. მისიონერი წერს: “გამოუგზავნა ორი ვართაპეტეპისკოპოსი და სამასი თუმნის, ანუ ჩვენებურად 3000 სკუდის საღირალი საჩუქრები გამოატანა. ქორწილის შემდგომ ამ ორმა სომხის ვართაპეტმა აქაურ მღვდლებთან და ერის მოწინავე პირებთან მოილაპარაკეს, ვისარგებლოთ ამ მდგომარეობით, რომელიც ერეკლემ ჩვენის საჩუქრების წყალობით გვიჩვენა. კარგად უწყოდნენ, რომ მეფე ფულისათვის ყველაფერს დათანხმდებოდა, თვით უსამართლობასაც კი, ამიტომ ამ საჩუქრების გარდა კვალად მეფეს ნაღდი ფული მიართვეს 700 თუმანი ანუ 7000 სკუდო და სთხოვეს, ნება მოგვეცი, ძალა დავატანოთ და სომხის სარწმუნოებაზე გადმოვიყვანოთ არა მარტო ამ 20 წლამდე გაკათოლიკებულნი, არამედმათი შვილებიც, სომხებისაგან მონათლული. მაშინ, როდესაც კაპუცინები განდევნილნი იყვნენ ამ ქალაქიდან, ან მონათლულნი სომხის მღვდლებისაგან უფრო უწინ, ვიდრე მათი მშობლები გაკათოლიკდებოდნენო”. ერეკლემ სომხებს ამის ნება დართო. მთელი ქალაქი აღძრეს ვართაპეტებმა და ძალით “გაასომხეს”, ანუ გააგრიგორიანეს ქალაქელი კათოლიკენი, ეთნიკური წარმოშობით, ცხადია, ქართველები. ამ დროს გაუსომხებიათ ის ქართველებიც, რომელთაც კათოლიკობა “20 წლით ადრე” ე.ი. 1755 წლამდე მიუღიათ. რადგანაც ამ წელს (1755) განდევნეს კათოლიკე მღვდლები, კათოლიკეთა შვილები სომეხ მღვდლებს დაუნათლავთ, ყოფილან ისეთნიც, რომელთაც სომხური ნათლობა უფრო ადრე მიუღიათ, ვიდრე მათ მშობლებს – მშობლების “გასომხებაც” მოითხოვეს. აქედან ჩანს, რომ თვით ქართულ-ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღორძინების დროსაც კი ქართველთა გასომხების პროცესი აქტიურად მიმდინარეობდა. მკითხველისათვის უფრო გასაგები რომ იყოს, თუ რას ითხოვდნენ სომხის ვართაპეტები, ერთ ისტორიულ ფაქტს მოვიყვანთ: 1944 წლის შემდეგ სამცხე-ჯავახეთში იმერეთიდან ქართული მოსახლეობა გადმოასახლეს, მაგრამ ამ დროისათვის მთელ სამცხე-ჯავახეთში ყველა ქართული ეკლესიამონასტერი გაუქმებული იყო და არც ერთი მართლმადიდებელი მღვდელი ამ კუთხეს არ ემსახურებოდა, მაშინ როცა აქ მოქმედებდა რამდენიმე სომხური ეკლესია (ახალციხეში, ახალქალაქსა და სხვილისში). იმერლები იმის შიშით, რომ ბავშვები მოუნათლავნი არ დარჩენოდათ, მათ 1980 წლამდე წმ. მარინეს ეკლესიის გახსნამდე, სომეხ მღვდლებს ანათვლინებდნენ. ახლა წარმოვიდგინოთ, რომ ამ “სომხურად” მონათლულ იმერლებზე სომხურმა ეკლესიამ განაცხადოს პრეტენზია და მეფის ან ქვეყნის მმართველის ბრძანებით იძულებით თავის მრევლად აქციოს. სწორედ ასე მოხდა 1775 წელს მეფე ერეკლეს თანხმობით, რაც ზემოთ არის აღწერილი მისიონერის წერილში. სომხურ ეკლესიას ისეთი ძალა და გავლენა ჰქონდა, რომ კათოლიკეებს სპარსეთსა და ოსმალეთშიც სასტიკად დევნიდნენ. მაგალითად, სპარსეთში ლათინი ბერებიდან მხოლოდ კაპუცინები ახერხებდნენ სპარსეთის მთავრობისაგან მიეღოთ მფარველობა “სომეხთა მიერ დევნულობის წინააღმდეგ”, ამავე სურათს ვხედავთ ოსმალეთშიც296. როგორც აღინიშნა, 1755 წელს საეკლესიო კრებამ, რომელმაც ანტონი გადააყენა, მისი კვლავ აღდგენა საეკლესიო ტახტზე მეფეებს ფიცით აუკრძალა. მაგრამ ერეკლე მეფემ 1763 წელს ანტონი საქართველოში დააბრუნა და ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელობა ჩააბარა. ისმება კითხვა, დაარღვია თუ არა ერეკლემ ტორიულადაც და ლოგიკურადაც სრულიად გამართლებულია, მისი მტკიცე ძალაუფლების უშუალო გამოვლენას წარმოადგენს, მაგრამ ერეკლესა და ანტონის მოწინააღმდეგე ბანაკსაც ზ. გაბაშვილის თაოსნობით დათმობა არ სჩვეოდა. ამიტომ ანტონს _ ბუნებით მშვიდსა და ღვთისმოსავს  საქართველოში ჩამოსვლისთანავე შეჯახება მოუხდა ოპოზიციონერებთან”. ანტონმა შეძლო მოწინააღმდეგეების დამარცხება. გამოაფხიზლა და თავისი შრომებით ააღორძინა ქართული ღვთისმეტყველება, ფილოსოფია, პედაგოგიკა და საერთოდ მწერლობა. “როგორც პროფესორი ლ. მელიქსეთბეგი აღნიშნავდა, მან XVIII ს-ის მეორე ნახევრის პერიოდისათვის “შეძლო დაეცვა ქართული ფილოსოფიურ-ღვთისმეტყველური აზრი დაცემისაგან, და იგი, ეს აზრი, წარემართა ახალი ცხოვრებისეული გზით”… მას ღრმად სწამდა, რომ ყოველი მისი საქმიანობა სამშობლოს საკეთილდღეოდ იყო მიმართული. ამიტომაც თავისი ცხოვრების დასასრულს განაცხადა: “მოვიცალე სხვათა ყოველთა კეთილთაგან და ვერა მოვიცალე საქართველოს მსახურებისაგან”. თანამედროვენიც და მომდევნო თაობის წარმომადგენლებიც გაოცებული იყვნენ მისი ენციკლოპედიური ცოდნით… საქართველოში მეცნიერებისა და განათლების აღორძინება ერეკლესა და ანტონის მეცნიერებისადმი უდიდესი სიყვარულის შედეგი იყო: “პირველი იყო ავგუსტი, ხოლო უკანასკნელი მეცენატი და პოლიონი თავისი საუკუნისა” (ნათქვამი ყოფილა 1802 წელს გამოსულ რუსულ წიგნში). კ. კეკელიძე წერს “როდესაც ჩვენ ვითვალისწინებთ ანტონის ლიტერატურულ მოღვაწეობას, განცვიფრებაში მოვდივართ, როგორ შეძლო ერთმა კაცმა, რომელიც ამასთანავე პრაქტიკული საქმიანობით იყო დატვირთული, ამდენ თხზულებათა თარგმნა და შეთხზვა… ანტონის სამწერლო მოღვაწეობას, როგორც ჩანს, ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყოლია ლიტერატურულსა და მოწინავე წრეებშიც, ბევრი შურით შეპყრობილი მის ასეთ მოღვაწეობას ანგარებას უკავშირებდა, რაც სხვათა შორის, ჩანს “თვენის” წინასიტყვაობიდან, სადაც ანტონი ამბობს, რომ ეს შრომა მე “მიზდისა”, ესე იგი სასყიდლისათვის არ მიკისრიაო. “მიზდსა არას მოველი თანამოჟამეთაგან ჩემთა ქართველთა”. მე ვიცი, მწარედ შენიშნავს ის, რაც “მიზდი” მომეცა ღრამატიკის, სადღესასწაულოსა და საღმრთო ლიტურგიის შექმნა-განმართვისათვის, იმასვე მივიღებ ახლაცო. სახელდობრ რას? “ესე საზღვარდება დებულება არს კაცთა ვიეთმე სამღვდელოთა, თავხედთა და ყოვლად უმეცართა ჩვენ შორის”,  ამბობს ის: “რამეთუ ვისაცა იგი მეცნიერებისა მიმართად გამოაჩენენ თუ რასმე, ქარსა ბორბალსა აღადგენენ მას ზედა და საჭესა ცხოვრებისასა განუტეხენ და მისცემენ ღელვათა წარმტაცებად უფსკრულთადმიო” სწორედ ასეთი მტრების მიერ იყო მოფიქრებული ცილისწამება თითქოსდა ანტონმა “ვეფხისტყაოსანი” დაწვა. “ამჟამად მეცნიერებაში საკმაოდ დასაბუთებულია ამ ბრალდების უსაფუძვლობა. ანტონი არ ეკუთვნოდა იმ ადამიანთა რიცხვს, რომლებიც სხვის თხზულებებს (მით უმეტეს ისეთს, როგორიც “ვეფხისტყაოსანია”) წვავდა. პირიქით, წვავდნენ და კრძალავდნენ მის თხზულებებს. სწორედ ამიტომ, სრული საფუძველი გვაქვს ვი “ფიცი”. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა, რომ სწორედ 1763 წელს 16 აპრილის წერილში რომის პაპი სწერდა ერეკლე მეფეს “თქვენ ფიცს ყურს ნუ უგდებთ, რადგან ფიცი კეთილის აღსასრულებლად იქნება და არა რაიმე ბოროტისათვის, არც ვალდებული ხართ დაიცვათ, თუ დაგიფიციათ, როდესაც მისი საგანი საწინააღმდეგოა ჭეშმარიტებისა, რადგან თქვენი ფიცის საგნის სიბოროტე ყოველ ძალას უსპობს ფიცსა, რომელიც დაგიდვიათ”. ცხადია, პაპის წერილი არ შეეხებოდა ანტონ კათალიკოსის დაბრუნებას, არამედ სხვა საქმესთან იყო დაკავშირებული “ერეკლემ ქართლ-კახეთის ერთადერთმა მმართველმა დაარღვია ეს ფიცი და ანტონი ძველ უფლებებში აღადგინა. ერეკლეს გაბედული ქცევა, რომელიც ისფიქროთ, რომ “ვეფხისტყაოსანი” დაწვა (თუ ეს ვერსია საერთოდ სწორია) სწორედ მან, ვინც ამ საქმეში დახელოვნებული იყო, სახელდობრ, ვინც თვითონ ანტონის თხზულებების აკრძალვისა და დაწვისაკენ ისწრაფვოდა”. 1788 წელს 68 წლისა გარდაიცვალა ანტონი   საქართველოს დიდი კათალიკოსი, ერეკლეს კარზე დიდად პატივცემული, ქვეყნის სულიერი მამა-მოძღვარი. როგორც ცნობილია, მღვდელმთავარი თავისი ხელით ეზიარება (მღვდელმთავრის წირვისას მღვდელი თავისი ხელით ვერ ეზიარება, მას მღვდელმთავარი აზიარებს). სიკვდილის პირზე მისულ კათალიკოსსაც მოუკრებია ძალა და თავისი ხელით მიუღია ზიარება (დამსწრე გერმანე თბილელ ეპისკოპოსს ვერ გაუბედნია მამამთავრის ზიარება, თუმცა ანტონს უთხოვია მისთვის) “მიწევნილი მოხუცებისა შეიქმნა ავად ხველითა, თბილელმან გერმანე ჰსწირა ანჩისხატის ეკლესიაში და მიუსვენა ბარძიმი. დასუსტებული ანტონი წამოსვეს. დაივარცხნა თმანი, შეიკრა კაბის ღილები, შეიმოსა საბუხრები, მოისხა ომოფორი და ეზიარა თვით ხორცსა და სისხლსა ქრისტესსა”. ანტონის ღვაწლს ქართველი ერის წინაშე წარმოაჩენს ის, რომ XIX საუკუნის დიდი სამოციანელები, წმინდა ილია მართალი და მისი თანამოაზრენი  ანტონ კათალიკოსის მემკვიდრენი ყოფილან. “საკმარისია ითქვას, რომ XVIII ს-ში ფილოსოფიური კვლევა-ძიების აღორძინება დაკავშირებულია ანტონის სახელთან. სწორედ ეს დადებითი ტრადიცია გადაეცა XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ქართველ მოღვაწეებს, ე.ი. “სამოციანელებს”. ამდენად ეს უკანასკნელნი ანტონის მემკვიდრეები არიან”.