ტრაპეზუნტთან ახლოს შავიზღვისპირზე მდებარეობდა ქალაქი – ფადისა (Fadissa) ტრაპეზუნტიდან დასავლეთით. ქ. ფადისას ჩრდილოეთით იშლებოდა შავი ზღვა, აღმოსავლეთით ტრაპეზუნტი, სამხრეთით კი შემოსაზღვრული იყო კერასუნტის მთიანეთით, კოლხების უძველესი საცხოვრისით. ამ რეგიონს ექვთიმე მთაწმიდელი უწოდებს “სოფელი მეგრელთა” ანუ მეგრელთა ქვეყანას. ძველი ქართული მთარგმნელები ბერძნულ სიტყვა ლაზიკას თარგმნიდნენ, ასე: “სოფელი მეგრელთა”, ამიტომაც, როცა ექვთიმე მთაწმიდელმა თარგმნა ბერძნულიდან ანდრია მოციქულის ცხოვრება, მან წინადადება “ანდრია მივიდა ტრაპეზუნტში, ლაზიკის ქვეყანაში” ასე თარგმნა – “ანდრია მივიდა ტრაპეზუნტში მეგრელთა სოფელში”. სომხურად კი მას “ეგერთა ქვეყანა” ერქვა. ერთი სიტყვით, ძველი ქართველი და სომეხი ავტორები ეგრის-ლაზიკას უწოდებდნენ არამხოლოდ დასავლეთ საქართველოს, არამედ ვრცელ რეგიონსაც ისტორიულ ქართულ მიწა-წყალზე კერასუნტიდან ჭოროხის შესართავამდე. აქ, როგორც აღვნიშნეთ, კერასუნტთან ყოფილა და ახლაც არის ქალაქი – ნავსადუგრი ფადისსა ანუ ფათისი იგივე ფათი (ფოთი), მას ახლა ფატრა ეწოდება და მდებარეობს თანამედროვე ქალაქ ორდუსთან ახლოს, მის დასავლეთით.
მაშასადამე ისტორიულად არსებულა ორი ფოთი, ერთი ტრაპეზუნტის რეგიონში, რომელიც იყო ე.წ. რომაული არმენიის მოსაზღვრე, მეორე კი დასავლეთ საქართველოში. ცხადია ქალაქ ფადისას-ფათსას (ფათს) უკეთ იცნობდნენ სომეხი ავტორებიც. მათ შორის ყოფილა VIII საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი ღევონდ ვართაპეტი ანუ ლეონიდე მოძღვარი. ის თავის “ხალიფთა ისტორიის” X თავში გადმოგვცემს ერთ საგულისხმო ცნობას აღნიშნული ქალაქ-ნავსადგურის ფათისას ანუ სომხურად ფუთთის შესახებ. კერძოდ არაბთა ხელისუფლებისგან სომხეთიდან ლტოლვილმა დიდებულებმა თავი შეაფარეს ბიზანტიურ ქვეყანას, ანუ ტრაპეზუნტის რეგიონს. იმპერატორმა მათ საცხოვრისად უბოძა ეგერთა ქვეყნის ანუ ტრაპეზუნტის რეგიონის ქალაქი ფუთთი (ფადისა).აქ ისინი ცხოვრობდნენ ექვსიოდე წელი, შემდეგ გადაწყვიტეს სომხეთში დაბრუნება, იკადრეს უკადრისი საქციელი, გაძარცვეს ფადისას ეკლესიები და გაიქცნენ.
ღევონდ ვართაპეტი,როგორც აღვნიშნეთ,აღწერს თუ როგორ წამოიწყეს ეს საინტერესო ამბავი სუმბატ კურაპალატმა და სხვა დიდებულებმა, მათ სომხეთიდან გაძევების შემდეგ სთხოვეს ბიზანტიის იმპერატორს მიეცა მათთვის სამკვიდრებელი ქალაქი და სადგომი (ე.ი. საძოვრები) საქონლისათვის – “და მან მისცა მათ ქალაქი რომელსაც ეწოდება ფუთი (ფოთი) ეგერთა ქვეყნის მხარეში, სადაც დაემკვიდრნენ ექვს წელიწადს” (მაქს. ბერძნიშვილი, ღევონდის ცნობა ფოთის შესახებ, უნივერსიტეტის შრომები, ტ. 26(ბ), 1944, გვ. 201). როგორც აღინიშნა, მადლობის ნაცვლად, სომხეთიდან ლტოლვილმა დიდებულებმა ექვსი წლის მკვიდრობის შემდეგ გაძარცვეს ფადისას (ფუთთის) ეკლესიები, მოიტაცეს საეკლესიო სამკაული და დაბრუნდნენ სამშობლოში. “როცა ეს ამბავი ესმა კეისარს, ეწყინა მათი ასეთი უსამართლობა, მოუწოდა ეკლესიის წინამღვრებს: მიტროპოლიტსა და არქიეპისკოპოსებს, უბრძანა ჩაეწერათ წიგნში წყევლა და წაეკითხათ აღდგომის დღესასწაულის შესრულებისას, …წაეკითხათ წყევლა დღევანდლამდე, რაც იქმნა მიზეზი მათი დაღუპვისა” (იქვე, გვ. 202).
მაქს. ბერძნიშვილის კვლევით იმპერატორმა ქალაქი ფოთი (ფუთი) სომეხ ლტოლვილებს დაუთმო VIII ს. დასაწყისში (715 წლამდე), ხოლო თვითონ ლევონიდი VIII-IX სს. დასაწყისის მწერალია. მაქსიმე ბერძნიშვილის მტკიცებით ღევონდის მიერ აღწერილი ამბები შეეხო დასავლეთ საქართველოს ქალაქ ფოთს, თითქოსდა ის გადასცა იმპერატორმა სომეხ დიდებულებს, რომელნიც იქ დამკვიდრნენ თავიანთი პირუტყვით და გამოუყვეს საძოვრები, შემდეგ ქალაქის ეკლესიები გაძარცვეს. ამის გამო ადგილობრივი მიტროპოლიტი და არქიეპისკოპოსები მთელი საუკუნის მანძილზე თავიანთ ეკლესიებში აღდგომა დღეს წყევლიდნენ სომხებს, რამაც ღევონდის ცნობით, თითქოსდა იმოქმედა და ეს წყევლა მიზეზი შეიქმნა სომხეთის დანგრევისა. ისმის კითხვა, იყო თუ არა ფოთში ეკლესიები, რომელნიც გაუძარცვავთ სომეხ ლტოლვილებს? მართალია, ჩვენი მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ ფასისის სამიტროპოლიტო ცენტრი ფოთში მდებარეობდა, მაგრამ აღიარებენ იმასაც, რომ ფოთის სამიტროპოლიტო ცენტრი გადატანილი იქნა ტრაპეზუნტში VIII საუკუნისათვის, რადგანაც VII მს. საეკლესიო კრების ოქმს ხელს აწერს ტრაპეზუნტელი იგივე ფასიდელი მიტროპოლიტი, ჩვენი თვალსაზრისი კი მთლიანად განსხვავდება აღნიშნულისაგან.
ჩვენი თვალსაზრისით ღევონდის ფოთი იყო ტრაპეზუნტის რეგიონის ქალაქი ფადისსა ანუ ფათისა, რომელიც ამავე დროს ახლოს მდებარეობდა რომაელ არმენიასთან, უფრო ზუსტად, რომაული არმენიები (განსაკუთრებით IV და I არმენია) უშუალოდ ემეზობლებოდნენ ქალაქ-ნავსადგურ ფადისას (ფათს). ამ მეზობლობის გამო სომეხმა ლტოლვილმა ნახარარებმა თავიანთი პირუტყვი ადვილად მირეკეს ამ ქალაქის საძოვრებზე, შემდეგ კი იმპერატორს თხოვეს დროებით დაეკანონებინა მათთვის ეს ქალაქი და მისი საძოვრები. ვფიქრობ სიშორის გამო გაცილებით ძნელი იქნებოდა სომხეთიდან თანამედროვე ფოთში საქონლის მირეკვა. მართალია XIX-XX საუკუნეებში ფოთი გაჭირვებით დაუკავშირეს გზებით ქუთაისს, მაგრამ წარმოვიდგინოთ ადრე შუა საუკუნეები, როცა ფოთი შემოსაზღვრული იყო ათეული კილომეტრი სიგანის უსასრულო ჭაობებით, ამ ჭაობების გარღვევა არმენიიდან ჩამორეკილ დაუძლურებულ შინაურ პირუტყვს ალბათ გაუჭირდებოდა, ხოლო ფადისაში სომხეთიდან მოხვედრა, ნამდვილად ადვილი იყო: არმენია და კერასუნტი (ე.ი. ფადისაც) უშუალოდ ემეზობლებოდნენ ერთმანეთს. ამ ფადისაში ნამდვილად იყო უამრავი მშვენიერი ბიზანტიური ეკლესია, რომელთა ნანგრევები დღესაც დაუსრულებელი სიუხვითაა განფენილი მთელ რეგიონში, ამავე რეგიონში თავს იყრიდა მრავალი სამიტროპოლიტო (მაგალითად სწორედ აღნიშნულ ზონაში ფადისასთან ებჯინებოდნენ ერთმანეთს ამასიის, ნეოკესარიის, კოლონეას, ქალდეასა და ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოები, რომელთა შიგნით უამრავი საარქიეპისკოპოსო იყო), აი, აქ უნდა ვეძიოთ ჩვენ ღევონდის ფუთი და არა რიონის ჭაობებში, მით უმეტეს, რომ ქალაქი ფათისა-ფადისა აქ ნამდვილად იყო ზღვის პირას. როგორც ითქვა, ის მდებარეობდა ქართველთა ისტორიულ მიწა-წყალზე, კოლხებისა და ტიბარანების ძველ სამშობლოში, რომელთაც შემდეგ ქალდეა-ჭანეთ-ლაზიკა ერქვა, რომელსაც მოიცავდა ე.წ. “სოფელი მეგრელთა” ანუ სამხრეთის ეგრისი. სხვათაშორის ეგრი ერქვა ასევე მიმდებარე ადგილებსაც, მაგალითად ტრაპეზუნტის რეგიონშივე ჭოროხის შესართავთან მდებარე ქვეყანას, ეგრი ასევე ერქვა ადგილებს ქალდეას მთიანეთში, ბაიბურდისაკენ მდებარეთ. ასევე მდინარეებსაც კი. “ერეგია” ამჟამადაც ეწოდება ქალაქს არზრუმთან, ხოლო “აგრი” ერთ-ერთი მსხვილი ქალაქი და რეგიონია. ისტორიულად არსებობდა არა მხოლოდ ჩრდილოეთის ეგრისი, არამედ სამხრეთის ეგრისიც – ტრაპეზუნტის რეგიონი, ამ მიწა-წყალს სომხურ წყაროებში ეგრივიკი ერქვა. სტრაბონის ცნობით იბერიისაგან სომეხთა მიერ მიტაცებული პარიადრეს კალთები, ჩანს ისტორიული სამხრეთ ეგრისის ნაწილი იყო. პარიადრეს მთიანეთს ქალდეასთან ანუ ჭანეთთან ახლოს უჩვენებენ, ის ქართული ტომების უძველესი საცხოვრისი იყო. აქედან ტრაპეზუნტის ზღვისპირის ჩათვლით იყო და ამჟამადაც კია შემორჩენილი უამრავი ქართული ტოპონიმი, ადგილთა თუ მდინარეთა სახელები, ერთი ასეთი ყოფილა ფადისა (ფოთი), რომელსაც სომხები ფოთს – ფუთს უწოდებდნენ.
ბერძენი მწერალი თეოფანე თავის ნაშრომში ეხება ფაზისს, ეს ქალაქი კი მ. ბერძნიშვილს მიაჩნია ღევონდის მიერ ნახსენებ ფუთად, ასეთი დაკავშირება არასწორი უნდა იყოს. სხვაა ღევონდის ფუთი და სხვაა თეოფანეს ფაზისი. ამ დაკავშირებების გამო მ. ბერძნიშვილის დასკვნებიც მოულოდნელი და საოცარია. მაგალითად, მისი დასკვნით დასავლეთ საქართველოს ფოთში და საერთოდ დასავლეთ საქართველოში, რომელსაც მკვლევარი ლაზიკას უწოდებს, ერთ პერიოდში სომხების დიდი რაოდენობა ცხოვრობდა, ის წერს “მათი რიცხვი ლაზიკეში მცირედი არ იყო, ღევონდის ტექსტიც გვიდასტურებს მათ რიცხვმრავლობას” (დასახ. ნაშრ. გვ. 216). აგრეთვე წერს – “ღევონდისა და თეოფანეს ურთიერთშეწამება გვიჩვენებს -ღევონდის სომხები ფუთსა თუ ფაზისში არიან 706-712 წლებში, თეოფანეს არმენიელებიც აქ არიან 706-713 წლებში. თეოფანეს არმენიელები მცირერიცხოვანნი არ ჩანან, ასევე რიცხვმრავლად ვხედავთ სომხებს ღევონდის მონათხრობითაც… ასეთი იდენტობის დადგენა საშუალებას გვაძლევს წარმოვიდგინოთ ფაზის-ლაზიკეში სომეხთა ყოფნის ფაქტი, სავსებით გვირკვევს დღემდე ამოუცნობსა და ბნელით მოცულ კითხვას, როგორ გაჩნდნენ არმენიელები ლაზიკეში, როგორ შემოარტყეს ალყა არქეოპოლისს ან რატომ დაიხიეს ფაზისისაკენ და არა სხვა რომელიმე პუნქტისაკენ… ასე ხერხდება ფუთ-ფოთ-ფაზისში სომეხთა ცხოვრების ფაქტის მთლიანი სახით, თავიდან ბოლომდე აღდგენა და იმდროინდელ ისტორიულ ვითარებასთან დაკავშირება” (იქვე, გვ. 218).
მაქსიმე ბერძნიშვილი თავის გრანდიოზულ დასკვნას აფუძნებს თეოფანე ბიზანტიელის შემდეგ მარტივ ცნობაზე: “ამ წელს ფილიფიკემ განდევნა არმენიელები თავისი მიწა-წყლიდან და აიძულა ისინი დასახლებულიყვნენ მელეტინესა და მეოთხე არმენიაში” (იქვე, გვ. 206). იმპერატორს თავისი მიწა-წყლიდან განუდევნია სომხები, ამ მიწა-წყლად კი მ.ბერძნიშვილმა რატომღაც ჩვენი ფოთი წარმოადგინა.
მ. ბერძნიშვილის აზრით იმპერატორმა ფილიფიკე-ვარდანმა (711-713) სომხები განდევნა დასავლეთ საქართველოს ქ. ფოთიდან, საიდანაც ისინი იძულებით მელეტინესა და მეოთხე არმენიაში დაუსახლებია. ჩვენი ფოთი არ ესაზღვრება მელეტინესა და მეოთხე არმენიას, ხოლო ტრაპეზუნტის ფადისა უშუალოდ ემიჯნება ამ მხარეებს. იმავეს წერს მიქაელ ასურიც. ასე რომ თეოფანესა და მიქაელის ცნობები არ შეეხება დასავლეთ საქართველოს ფოთს, ისევე, როგორც ღევონდის ცნობა. საერთოდ ტოპონიმი ფაზისი სხვადასხვა ვარიაციით ხშირად გვაქვს ლაზისტანის რეგიონში და მაღლა არზრუმის შემოგარენში, მაგრამ საერთოდ არ გვხვდება დასავლეთ საქართველოს სიღრმეში. მაგალითად, ამჟამადაც კი ზღვისპირზეა ქალაქი ფაზარი, ხოლო მდ. არეზთან ქ. ფასონი. მაშესადამე, სახელები ფადისა (ფოთი) და ფაზისი საქართველოს ზღვისპირა რეგიონში რამდენიმეა ტრაპეზუნტიდან ენგურამდე. უნდა აღინიშნოს, რომ XI ს-ში სახელი ფოთი ასევე ჟღერდა ზღვის პირას ერთ-ერთი ადგილის სახელში – ხუფათი ანუ ხუ-ფათი. ეს იყო საზღვაო პორტი.
მ. თამარაშვილი ნიკო მართან დაკავშირებით წერდა – “ის სომეხ ისტორიკსებზე უფრო მეტად აყალბებს ისტორიას იმით, რომ ყველაფერს სომხებს მიაწერს, ასომხურებს”. ამგვარმა წარმოსახვებმა და დაბეჯითებულმა მტკიცებებმა საფუძველი მისცა თანამედროვე სომეხ ისტორიკოსებს ფანტაზიის გაფართოებისა, მაგალითად, ახლახან ინტერნეტში დაიდო რუკა “სომხეთი VII ს. გეოგრაფიის მიხედვით”, სადაც ისტორიული იბერიის კუთვნილი პარიადრეს კალთები, ხორძენე, გოგარენა მანგლის-ბოლნისის ჩათვლით, სამხრეთ ეგრისი, ქალდეა-ჭანეთითურთ ჭოროხის ხეობის ჩათვლით – ისტორიულ არმენიად წარმოადგინეს.
საბოლოოდ რომ ვთქვათ, ღევონდის მიერ ნახსენები ფუთი მდებარეობდა რომაული არმენიების მეზობლად, მათ საზღვარზე და ის არ იყო დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირა ქალაქი ფოთი.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე