შესავალი საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებულში (ნაწილი II)

(მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე)

განვიხილოთ “სამართალი ბატონიშვილის დავითისა” (ტექსტი გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო დავით ფურცელაძემ, თბ., 1964). ქართლ-კახეთის ბოლო მეფის, გიორგი XII-ის ბრძანებით, მის ვაჟს, დავით ბატონიშვილს მოქმედი სამართლის მოსაწესრიგებლად დაევალა შეედგინა სამართლის წიგნი, რომელიც წოდებულია ვითარცა “სამართალი ბატონიშვილის დავითისა”. ესაა XVIII-XIX სს-თა მიჯნაზე შედგენილი ძეგლი, შედგენილი იმდროინდელი რუსული სამართლის ძეგლების გათვალისწინებით.
დავით ბატონიშვილის სამართალი საქართველოს ეკლესიისა სასულიერო პირების მიმართ მოითხოვს პატივისცემას, რასაც შესაბამისად ასაბუთებს კიდეც. კერძოდ, 149-ე მუხლში ნათქვამია “ქვეყანა ჩვენი შორის წარმართთა არს მდებარე, რომლისათვისცა ხამს ყოველთა სამღვდელოთა პატივისცემა”; ბატონიშვილი დავითი იყო ეკლესიისა და სარწმუნოების მოყვარული, კეთილმორწმუნე. ზრუნავდა ეკლესიის გაძლიერებისა და აყვავებისათვის, რაც აისახა კიდეც მისი სამართლის მუხლებში. მე-100 მუხლში ნათქვამია:
“ეკლესია არის გვირგვინი მეფისა და დიდება და წყარო ყოვლისა ბედნიერებისა, და გაახლებული კაცისა ღვთისა თანა, და მპოებელი ბედნიერებისა ვითარცა დაუსრულებელსა მას საუკუნესა, ეგრეთვე დასრულებადსაცა ამას, ამისათვის ხამს, რომელ მეფეთაგან და ერთა იყოს პატივცემულ და დიდებულ”.
ეკლესია ბედნიერების წყაროა, როგორც ამ წუთისოფელში (“დასრულებადსა ამას საუკუნესა”), ისე იმ ქვეყნად. დავითი წუხს, რომ საქართველოს ეკლესია თითქმის “დაცემისადმი მიწევნულ არს” იმის გამო, რომ “არცა მეფეთა, არცა თავადთა, აზნაურთა და გლეხთა აქუნდა მისადმი ზრუნვა”, უფრო მეტიც, ერსა თუ ბერს მის მიმართ გული გაგრილებული აქვს, ამიტომაც არიან კიდეც დამდაბლებულ-დაგლახაკებულნი, თვით მეურვეები ძარცვავდნენ (“კრეხდენ”) ეკლესიებს და საეკლესიო ქონებას აძლევდნენ თავიანთ ნათესავებსა და აზნაურებს. ამის მხილველიო, წერს ბატონიშვილი დავითი, “აღვიტყინე შურითა” (ე.ი. ვინებე), რათა სამოციქულოს წესდების მსგავსად შემედგინა საეკლესიო წესდება, რათა ეკლესია დაუბრუნდეს თავის ძველ დიდებას, როგორც ჰქონდა ჩვენი წინაპრების დროსო.
დავითი მიიჩნევს, რომ ეპისკოპოსთა რაოდენობა უნდა შემცირდეს, რადგანაც მათი სიჭარბე აგლახაკებს ეკლესიას. საქართველოში მრავალი ეპისკოპოსია, წერს დავითი, მაგრამ მათ არა ჰყავთ იმდენი მრევლი, რამდენიც ეპისკოპოსებს უნდა ჰყავდეთ საერთოდ. “ესე არს პირველი მიზეზი დაგლახაკებისა ეკლესიისა” იმის გამო, რომ მათ გასავალს შემოსავალი ვერ ეთანხმება, “არა შესწორების”, ხოლო თუ ეპისკოპოსი დაგლახაკდა (ე.ი. გაღარიბდა), ეს არ ეკადრება მის ხარისხსა და ღირსებას, თუ თავისი ღირსების შესაბამისად მოიქცევა, მისი შემოსავალი ამას ვერ გაწვდება, ამიტომაც გადავწყვიტეთ, რომ საქართველოში (გულისხმობს ქართლ-კახეთს) სულ ოთხი ეპისკოპოსი ეყოლებათ, მათ გაუჩნდებათ უფრო მეტი სამწყსო და თავიანთი ხარისხის შესაბამისად მოიქცევიან, მათი მოვალეობა არის ქადაგება სახარებისა, წარმართთა მოქცევა, რადგანაც ისინი არიან ერის მოძღვართა თავნი.
სხვათაშორის, თითქმის საუკუნის შემდეგ კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატეს პირიქით მიაჩნდა, რომ საქართველოში ეპისკოპოსთა რიცხვი უსათუოდ უნდა გაზრდილიყო, რათა მათი სწავლება და მადლი მრევლამდე მისულიყო. მართლაც, XIX ს-ში ეპარქიათა გაუქმებამ მძიმე სარწმუნოებრივი შედეგი გამოიღო.
დავით ბატონიშვილის თანახმად, “პირველი ეპისკოპოსი” თბილისში უნდა იყოს, მას მიტროპოლიტის წოდება ექნება, ვითარცა დედაქალაქის მღვდელმთავარს. მისი სამწყსო არის მცხეთამდე დიღომი, თბილისის გარემონი, წალკა-თრიალეთი, ქვემო ქართლი, კახეთის ნაწილი. მეორე ეპისკოპოსი არქიეპისკოპოსის წოდებით ბოდბელი უნდა იყოს, მის სამწყსოში შევა გაღმართი და გამოღმართი კახეთი, ე.ი. ალაზნისიქითა მხარე (გაღმართი) კახეთი, ანუ დღევანდელი საინგილო და ალაზნისაქეთა ტერიტორია. მესამე იწოდება გორისა და მცხეთის, ანუ ქართლის ეპისკოპოსად. მისი სამწყსო მთელი ქართლია სამაჩაბლომდე. მეოთხე ეპისკოპოსი “არს მთებისა: დიდისა ლიახვისა, პატარისა, ქსანისა, არაგვისა, თუშისა, ფშავისა და ხევსურეთისა და ესევე არს ხარჭაშნელიცა”.
დავით ბატონიშვილის სამართალი ჩვენთვის იმითაა საინტერესო, რომ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ ეპარქიათა რიცხვის შეცირებისა და ახალი ეპარქიების რიცხვის განსაზღვრის დროს, როგორც ჩანს, რუსეთის საეკლესიო და სახელმწიფო ხელისუფლებას უსარგებლია დავით ბატონიშვილის სამართლის წიგნის აღნიშნული მე-100 მუხლით. როგორც ცნობილია, რუსულმა ხელისუფლებამ აღმოსავლეთ საქართველოში ერთ პერიოდში მართლაც ოთხი საეპისკოპოსო დააარსა. რუსებმა ერთ პერიოდში მართლაც დააარსეს “მთის ეპარქია” დავითის ზემოაღნიშნული მუხლის შესაბამისად, მასში შეიყვანეს საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობა, ოღონდ რუსებმა მას რატომღაც “ოსეთის ეპარქია” უწოდეს. მასში არაგვის ხეობაც შედიოდა. ამასთანავე, რუსები გამუდმებით უნერგავდნენ ამ ეპარქიის მრევლს, რომ ისინი ეთნიკურად ოსები იყვნენ (ეს საკითხი სხვაგან გვაქვს განხილული).
ამასთანავე, დავითი მიიჩნევს, რომ არქიმანდრიტების რიცხვიც ოთხით უნდა განისაზღვროს, მათი შემოსავალი მეფის ხაზინაში უნდა შევიდეს, საიდანაც მიეცემათ “ჯამაგირი საკმაო”, გაუქმებული საეპისკოპოსოების შემოსავალი “დაიდვას შკოლათათვის და სასწავლოთა და სტამბისათვის”.
ბატონიშვილ დავითს სურდა საქართველოს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის დამყარებულიყო ისეთივე დამოკიდებულება, როგორიც იყო იმჟამინდელ რუსეთში. კერძოდ, ეკლესიის მმართველობით ორგანოდ მოიაზრებს დიკასტერიას. იმავე მე-100 მუხლის თანახმად, “უპირველესი დიკასტერია, რომლისა მიერცა იმართების საქართველოს სასულიერო ჯერ-არს ესე ტფილისსა შინა ყოფად”.
დიკასტერია შედგებოდა ზემოაღნიშნული 4 მღვდელმთავრისაგან (1 მიტროპოლიტი და 3 ეპისკოპოსი). ამასთანავე, მიტროპოლიტი მუდმივი წევრია, ხოლო სხვა ეპისკოპოსები ოთხ-ოთხი თვით ასრულებენ წევრის მოვალეობას დიკასტერიისა. მათ გარდა დიკასტერიის წევრები არიან კარის მოძღვარი, მეფის მოძღვარი, კარის დეკანოზი და სიონის დეკანოზი. ამ უკანასკნელის შეცვლა შეუძლია რომელიმე სხვა “სწავლულ და ღირს” მღვდელს.
დიკასტერიას უნდა ჰყავდეს ერთი პროკურორი მეფისა. იგი უცხადებს დიკასტერიას “მეფის ბრძანებას”. ეს პროკურორი დიკასტერიის წევრების მეთვალყურეა (“მჭვრეტელი”), რათა რაიმე საკითხი უკანონოდ არ გადაწყდეს. დიკასტერიაში ყოველი საქმე უნდა გადაწყდეს “სჯულის კანონითა, დადებულითა წმიდათა მამათათა, რაიცა არა იპოებოდეს მუნ, იხმარონ აღსავსებელად კანონი ბერძენთა მეფეთანი,26 ე.ი. ე.წ. “სამართალი ბერძული”, ან “კანონითა ჩემგან დადებულითა” წერს დავით ბატონიშვილი. მისივე აზრით “კერძო დიკასტერია” უნდა არსებობდეს ეპარქიებში ეპისკოპოსის კარზე. მისი წევრები არიან იქაური არქიმანდრიტი და ეპარქიის პირველი დეკანოზი. დავითის აზრით, ეკლესიაში სასულიერო პირების (ე.ი. “მოწესეთა”) რიცხვი დიდი არ უნდა იყოს, რადგანაც მათი სიმრავლე იწვევს “ფრიადსა მწირობასა” (ე.ი. სიღარიბეს). დიკასტერია იკრიბება ოთხშაბათ-პარასკევს.
მონოფიზიტებისათვის (სომხური ეკლესიის მრევლისათვისაც) უნდა არსებობდეს ე.წ. “სომხის დიკასტერია”. საქართველოს მეფეს განსაკუთრებული დამოკიდებულება აქვს ახპატის სომხური საეპისკოპოსოს მიმართ. ეს ეპარქია ტერიტორიულად მდებარეობდა საქართველოს სახელმწიფოში, ამიტომაც “ახპატის მონასტერი არს მეფისა და მამულიცა იმისი მეფისა”, მის მიმართ ეჩმიაწინის კათალიკოსს “არა აქუს არარაიმე სამართალი”. ახპატის ეპისკოპოსს საქართველოს მეფე აკურთხებინებს კათალიკოსს ეჩმიაწინისას. ამ ეპისკოპოსს მეფე გამოირჩევს და შემდეგ მის კურთხევას თხოვს კათალიკოსს.
საზოგადოდ, სომეხი მღვდლის კურთხევის ნებართვაც მეფემ უნდა მისცეს, რადგანაც თუ “პირველი მოქალაქენი და ვაჭარნი” მიატოვებენ თავის საქმეს (ე.ი. ვაჭრობას) და ხუცესად ეკურთხებიან, ამით სამეფოს შემოსავალი მოაკლდება.
თუ შევადარებთ, დავით ბატონიშვილი წინააღმდეგია არა მარტო ქართველი (ე.ი. მართლმადიდებელი) სამღვდელოების გამრავლებისა, ასევე წინააღმდეგია სომეხი (ე.ი. მონოფიზიტი) სამღვდელოების გამრავლებისა, რადგანაც “ამით ისინი მიატოვებენ ვაჭრობას, რაც სახელმწიფოს შემოსავლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა”. აქედან ჩანს, რომ ხელმწიფის კარს ქვეყანაში სომხური მოსახლეობის ყოფნა სასარგებლოდ მიაჩნია. ამით უნდა იყოს გამოწვეული ერთ-ერთი კანონი, რომელიც ნებას რთავს მართლმადიდებელთა, მონოფიზიტთა და კათოლიკეთა (ქართველთა, სომეხთა და ფრანგთა) შეუღლებას “თვინიერ ყოვლისა წინააღმდეგობისა”.
მაჰმადიანთა მეჩეთებიც მეფის პროკურორის მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფება.
დავითი ქართული ეკლესიის საკუთრებას მკვეთრად მიჯნავს სახელმწიფო საკუთრებისაგან. ამითაა გამოწვეული არსი მე-17 მუხლისა. კანონი უკრძალავს მარტოხელას ბერად შედგომისას თავისი მიწა-წყლის ეკლესიისათვის გადაცემას. მიიჩნევა, რომ მამული მეფისაა, ხოლო ეკლესიისათვის შეწირვის შემდეგ უკვე აღარ იქნება მეფისა. “ნუ იკადრებს ყოვლადისა მამულისა თვისისა ეკლესიისადმი შეწირვასა, რომელიცა ესე არს მეფისა, რათა არა წარუწყდეს სამეფოსა და საზოგადოებასა”. საერთოდ, როგორც დავით ბატონიშვილის სამართლიდან ჩანს, მისი დროის სამეფო კარის (XVIII ს. ბოლო წლებში) პირველი პირი მზად იყო გაეუქმებინა კათალიკოსპატრიარქის თანამდებობაც კი (მის დიკასტერიაში არ ჩანს ქართული ეკლესიის ტრადიციული პირველი იერარქი), ოღონდაც როგორმე ქართული სამართალი დამსგავსებოდა რუსულს. ხოლო ეს უკანასკნელი, ე.ი. რუსული სამართალი, ჩანს, რუსეთის იმპერიის წარმატების ერთ-ერთ საფუძვლად მიიჩნეოდა. ფაქტობრივად კი, დავითმა ინსტრუქცია “მოუმზადა” რუსეთის ხელისუფლებასა და სინოდს ქართული ეკლესიის ტრადიციული იერსახის შესაცვლელად.
ძველ საქართველოში, როგორც სჯულდებიდან ჩანს, იყო “სამხედროს ჯარის მღვდელთა უფროსის” თანამდებობა, ე.ი. სამხედრო მღვდლებიც. მათ იმდენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდათ, რომ “ჯარის მღვდელთა უფროსი” დიკასტერიის სხდომებს ესწრებოდა და ექვემდებარებოდა “სულიერ მთავარს”, ანუ მეფის წარმომადგენელს დიკასტერიაში.
ალექსანდრე ამილახვარმა (1750-1802) თავის თხზულებაში “ბრძენი აღმოსავლეთისა, ანუ სახელმწიფო მმართველობის მოწყობის მისი განსაზღვრა” მეოთხე თავი მიუძღვნა “საეკლესიო წესებს”. მისი თვალსაზრისით, “საეკლესიო წესები” დასაბამითვე კეთილი განზრახვით იქნა შემოღებული, რათა ადამიანთა ბოროტება შეეზღუდა და დაემშვიდებინა”. ამ თავს ალექსანდრე ამილახვარი ამთავრებს მოსაზრებით, რომ მღვდელმთავრები “ამ ქვეყნის მეურვეებად არიან დადგინებულნი”, ამიტომაც მათ შესაბამისი პატივი უნდა მივაგოთ, ამასთანავე, უნდა გავარჩიოთ ისინი (სამღვდელოება) ამ ქვეყნის ჩვეულებრივი ხალხისაგან (“სოფლური კაცებისაგან”), ისინი არ უნდა ერეოდნენ იმ საქმეებში, რომელნიც მათ არ შეეფერებათ. ალექსანდრე ამილახვარი გამოთქვამს წუხილს, რომ ქრისტეს მოძღვრების და მისი ცხოვრების ზოგიერთი გამგრძელებელი (ე.ი. ზოგიერთი სამღვდელო პირი) სიმშვიდის ნაცვლად, შფოთს თესავს, არა მარტო თავის ქვეყანაში, არამედ მთელ ქვეყანაზე (ე.ი. მსოფლიოში): “ქრისტე სიღარიბეში ცხოვრობდა, მისი (მოძღვრების) გამგრძელებელთ კი მეფობაზე რჩებათ თვალი. ქრისტე ერთმანეთისათვის ლოცვას გვასწავლიდა, ესენი კი ერთმანეთს შეაჩვენებენ… მართლაც ერთი ეკლესია მეორეს შეაჩვენებს”. ალექსანდრე ამილახვარი ასკვნის, რომ მივიღოთ რჩევა “არ შევავიწროვოთ სხვა სარწმუნოების მიმდევარნი და ნება დავრთოთ, თავისი რჯულის შესაბამისად ილოცონ”, მაგრამ მათ, ე.ი. სხვა სარწმუნოების მქონე ხალხსა და ეკლესიას უნდა დავუდოთ გარკვეული ზღვარი, რომელსაც აღარ გადავლენ, რადგანაც ქვეყანაზე არაფერია უსაზღვრო და არაფრის კეთება არ გამოდგება უზომოდ”. ალექსანდრე ამილახვარი სპეციალისტების თვალსაზრისით იმჟამინდელი ევროპელი მოაზროვნეების მიმდევარია და მათგან გადმოაქვს ქართულ სინამდვილეში ზოგიერთი თვალსაზრისი. თუმცა კი, ის წარმოადგენს ღრმად მორწმუნე ქრისტიანს და წერს კიდეც, რომ ღმერთი, შემოქმედი ყველაზე მაღალია, ჩვენ მის წინაშე ყველანი თანასწორნი ვართ, იგი გვეხმარება, რომ ჩვენი ამქვეყნიური სიცოცხლის დღენი მშვიდობით განვვლოთ, ხოლო იმქვეყნიური, ანუ საუკუნოვანი ცხოვრების დროს უფალი ღმერთის წინაშე წარვდგეთ “არაწინააღმდეგობით აღსავსენი”. სამწუხაროდ, ალექსანდრე ამილახვრის მეორე ნაშრომიდან “გეორგიანული ისტორია” ჩანს, რომ მისი ავტორი სინამდვილეში წარმოადგენს სეპარატისტული თვალსაზრისის მქონე ადამიანს, რომელიც ეწინააღმდეგება საქართველოს ერთიანობის იდეას. მისი აზრით, მეფე თეიმურაზ II მხოლოდ კახეთის მეფეა და ქართლის სამეფოს ამკლები, რომელიც ქართლის სამეფო ტახტს “უკანონოდ, მიმძლავრებით დაეპატრონა”. ქართლის ტახტის მემკვიდრეები შეიძლება უფრო ამილახვართა საგვარეულო იყოს, ვიდრე კახეთის ბაგრატიონები.
საქართველოს საეკლესიო სამართლის პირველ მკვლევარად ითვლება ნიკოლოზ თადეოზის ძე ხიზანაშვილი, ნიკო ურბნელი (20.09.1851, სოფ. მაღლადოვლეთი, გორის მაზრა 28.12.1906, თბილისი), ქართველი მეცნიერი, იურისტი, ისტორიკოსი, ეთნოგრაფი, პუბლიცისტი, ლიტერატურის კრიტიკოსი. 1870 წელს დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია, 1876 წელს ნოვოროსიის უნივერსიტეტის (ოდესა) იურიდიული ფაკულტეტი, მუშაობდა გამომძიებლად. ხიზანაშვილის სამეცნიერო მოღვაწეობის მთავარი დარგი ქართული სამართლის ისტორია იყო. ამ დარგის სპეციალობითი კვლევა-ძიება პირველად ხიზანაშვილმა დაიწყო. ძველი ქართული სამართლის უმნიშვნელოვანესი საკითხებისადმი მიძღვნილ მონოგრაფიებს შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი ორი ნაშრომი: “ათაბაგი ბექა და აღბუღა და მათი სამართალი” და “ძეგლისდება მეფე გიორგი ბრწყინვალესი”. ხიზანაშვილმა საფუძვლიანად შეისწავლა ქართული სამართალი და ოსტატურად გამოიყენა იგი საკანონმდებლო ძეგლებით გათვალისწინებული ინსტიტუტების გამოსაკვლევად. ხიზანაშვილის იურიდიულ ნაშრომებს ფუძემდებლური მნიშვნელობა აქვს ქართული სამართლის ისტორიის მეცნიერებისათვის. ხიზანაშვილს ეკუთვნის მრავალმხრივ საინტერესო პუბლიცისტური წერილები, მისი ნაშრომებიდან საეკლესიო სამართალი შესულია თხზულებებში: 1. ეთნოგრაფიული ნაწერები, თბ., 1940 (მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის); 2. რჩეული იურიდიული ნაწერები (ი. დოლიძის გამოცემა, თბ., 1982).
ნ. ურბნელმა შეისწავლა რუის-ურბნისის კრება და მიიჩნია ქართული სამართლის საუკეთესო ძეგლად, აგრეთვე, 1543-49 წწ. კრების, ე.წ. “კათალიკოზთა სამართალი”.
ქართული სამართლისა და, კერძოდ, საეკლესიო სამართლის უდიდესი მკვლევარია დიდი ივ. ჯავახიშვილი. ივ. ჯავახიშვილმა გამოაქვეყნა შესაბამისი შრომები: 1. “სოციალური ბრძოლისა და დემოკრატიული რეფორმების შესახებ IX-XI საუკუნეების ქართულ ეკლესიაში”, 1904 წ. რუსულ ენაზე;37 2. “სახელმწიფო წყობილება ძველ საქართველოსა და ძველ სომხეთში”, 1905; 3. “საქართველოს მეფე და მისი უფლების ისტორია”; 4. “ზნეობრივი მოძღვრების ისტორია”39 (ეხება სამონასტრო ცხოვრებას); 5. “ქართული სამართლის ისტორია” (წიგნი I, 1919, ქუთაისი); 6. “ქართული სამართლის ისტორია” (წიგნი I და წიგნი II, 1928).
ივ. ჯავახიშვილის “ქართული სამართლის ისტორიის” პირველ წიგნში შესაბამისი სიღრმით არის განხილული “საქართველოს ადგილობრივი კრებების ძეგლები”. ადგილობრივ კრებებს ივ. ჯავახიშვილი ორ ჯგუფად ყოფს. პირველ წიგნში შედის კრებები, რომელნიც განკუთვნილი არ ყოფილა კანონმდებლობითი მოღვაწეობისათვის, არამედ მოიწვიეს საეკლესიო კანონით დაწესებული ნორმის შესაბამისად, მეორეში კი ათავსებს კანონმდებელ კრებებს, რომელნიც პირველხარისხოვანი საკითხების განსახილველად იქნა მოწვეული.
ივ. ჯავახიშვილი დარწმუნებულია, რომ საქართველოს ეკლესიის ორგანიზაციულად ჩამოყალიბებისთანავე, ანუ “თვითმწყსობის პირველად შემოღების” შემდეგვე, ჩატარდა მრავალი ადილობრივი კრება, მაგრამ შესაბამისი დადგენილებანი ჩვენამდე არ არის მოღწეული, როგორც, მაგალითად, ჯავახეთის IX ს-ის შუა წლებში შეკრებილი კრების შესახებ გიორგი მერჩულეს მიერ შემონახული ცნობა, “ღრტილას კრების” შესახებ ბაგრატ მეფის სიგელში და სხვ. ივანე ჯავახიშვილი დაასკვნის “რამდენი ნამდვილი საეკლესიო კრება ყოფილა საქართველოში, რომ მათი კვალი ამ ჟამად ან გამქრალა, ან ჯერ აღმოჩენილი არ არის”.41 ივანე ჯავახიშვილი გამოწვლილვით მიმოიხილავს საქართველოს 4 საეკლესიო კრებას, რომელთა შესახებაც მეტი ცნობები იქნა შემონახული. ესენია 1. რუის-ურბნისის კრება; 2. “1263 წ. ახლო დროის საქართველოს საეკლესიო კრების მოხსენება და დადგენილება”; 3. “სამართალი კათალიკოზთა და კრებისა მიერ”; 4. “1767-68 წ. განჩინება”.