ლაზიკა – კლარჯეთი

ლაზიკის გეოგრაფიული აღწერა

პროკოფის მიხედვით ლაზიკა – კლდოვანი ქვეყანაა, უზარმაზარი მთებით და კლდეებით დაფარული მხარე, რომლის უმეტეს ნაწილზე მთიანობისა და კლდიანობის გამო არ მოდიოდა ისეთი მოსავალი, როგორიცაა ხორბალი და ღვინო, მხოლოდ ერთი შედარებით ნაყოფიერი მხარე ჰქონდა ლაზიკას – მოხირისი, დანარჩენი კი მთიან-კლდოვანი იყო. კერძოდ, ლაზიკის კლდოვანი სანაპიროები აფერხებდნენ ზღვის მდინარებას, ლაზიკის კლდეები ქმნიდნენ ზღვისათვის ბუნებრივ დაბრკოლებას – ასე აღწერს პროკოფი. ამ ნიშნის მიხედვით ლაზიკა არ არის რიონის დაბლობი, მითუმეტეს ვაკე ტერიტორია ფოთიდან ქუთაისამდე. თუ ფაზისად მივიჩნევთ ჭოროხს, მაშინ ლაზიკა არის არა დასავლეთ საქართველო, არამედ ერგე-ლიგან-კლარჯეთი. გეოგრაფიული აღწერით ლაზიკა გაცილებით უფროა ლიგან-კლარჯეთი ვიდრე დასავლეთ საქართველო.

კლარჯეთის აღწერა, რომელიც ეკუთვნის ქართველ წმიდა მამებს ეთანადება პროკოფისეულ ლაზიკის აღწერას. კერძოდ, წმიდა მამების ცნობით კლარჯეთი იმდენად მთიან-კლდოვანი ქვეყანა იყო, რომ აქ თითქმის არ მოდიოდა მოსავალი. მხოლოდ მხალეულით, მხოლოდ სუფთა წყლებით და ჰაერით იყო ჯანსაღი ეს მხარე. ორივე აღწერა ერთნაირია.

პროკოფი კესარიელი წერს – “ლაზიკეში არსად არ არის მარილი, არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე, ყველაფერი შემოაქვთ მათთან ნავებით რომაელთა ნაპირებიდან” (გეორგიკა, II, გვ. 96).

“ლაზიკეში ძნელსავალი გზებია, რადგანაც ლაზიკე საერთოდ ძნელსავალია და მთლიანად კლდიანი… დაქანებული და კლდიანი ადგილებით” (გეორგიკა, II, გვ. 224-225).

“ლაზიკე საკმაოდ ძნელგასავლელია მსუბუქად ჩაცმული კაცისთვისაც კი, რადგან ის ზომაზე მეტად დაქანებულია და ხშირად უზარმაზარი ტყეების შემცველი დიდ მანძილზე” (გეორგიკა, II, გვ. 81).

“ლაზიკეში მიწა ყოველგნით ზღვიდანაა წამოჩრილი და მის დენას აფერხებს… აქ ზღვა თავის ნაპირებს ეხეთქება, ის ვერც წინ მიიწევს და ვერც უფრო მაღლა აწევას ახერხებს, არამედ უკან იხევს და კვლავ თავის ადგილს უბრუნდება. ის იცავს თავის კუთვნილ საზღვრებს” (გეორგიკა, II, გვ. 142).

(სულ სხვა სურათია რიონის დაბლობზე, აქ ზღვის დენას მთები ვერ აფერხებნ, ვაკე რეგიონია, თვეების მანძილზე ზღვიდან უბერავს ქარი, რომელსაც უკან მიაქვს მდინარის წყალი, რომელსაც ზღვის წყალიც უერთდება და იტბორება უზარმაზარი დაბლობი – ე.წ. “რიონის დაბლობი”).

ქართველი მეცნიერების აზრით, ლაზიკა ერქვა მიწა-წყალს შორაპანიდან რიონის შესართავამდე. ეს ტერიტორია (შორაპნიდან ზღვამდე) არის ვრცელი გაშლილი ვაკე ზღვის დონიდან 100მ სიმაღლემდე. ამასთან დაკავშირებით, ისმის კითხვა – როგორ არის ის (ე.ი. დასავლეთ საქართველო) აქ “ზომაზე მეტად დაქანებული, ანდა “კლდოვანი”, ანდა სადაა აქ ზღვასთან “კლდოვანი” სანაპირო? რიონის დაბლობის ამ მონაკვეთზე უხვად მოდის სუბტროპიკული ნაყოფი. მაგრამ სულ სხვაგვარია და განსხვავებულია პროკოფისმიერი აღწერა ლაზიკისა: “ლაზიკე ყველგან მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქითა მხარეზე, გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია, რომლებიც იქ დიდ მანძილზე “ვიწრობებს” ქმნი¬ან, ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებდნენ ელინური გამოთქმით” (გეორგიკა, II, გვ. 102).

ე.ი. ფაზისის ორივე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია. ისინი ქმნიან ე.წ. “კლისურებს”. კლისურა ერქვა ორ ქედს შუა ხეობას. ეს კლისურები კი ზღვასთან ახლოს იყო. მდ. რიონის დაბლობში – ქუთაისიდან ფოთამდე არავითარი კლდეები მდინარის სანაპიროზე, მით უმეტეს, “დიდ მანძილზე” გადაჭიმული – არ არსებობს, ამიტომ პროკოფის მიერ აღწერილი ლაზიკე არ არის რიონის ხეობა.

პროკოფის სიტყვით “ვიწრობი” და “კლისურა” იყო მდ. ფასისის სანაპიროს – “დიდ მანძილზე” (ზღვასთან ახლოს).

ქალაქ პეტრას უშუალო სიახლოვეს სპარსი მთავარსარდალი “მოვიდა ვიწრობებში”, რომელსაც იცავდა ასი რომაელი ჯარისკაცი: “ვიწრობში შესვლის მცდელობას იგერიებდა… მათ უკან დაიხიეს და თავს უშველეს იქაური მთების მწვერვალებზე გაქცევით. როდესაც ეს გაიგო დაგისთემ (რომალეთა სარდალმა), მაშინვე მოხსნა ალყა (პეტრას ალყა მოიხსნა) და ისე გასწია მდინარე ფაზისისკენ” (გეორგიკა, II, გვ. 110).

ე.ი. დაგისთემ პეტრას ალყა შემოარტყა, სპარსელთა ჯარმა კი ფაზისის “ვიწროებებში”, ანუ კლისურებში რომაელები დაამარცხა. ეს რომ გაიგო დაგისთემ, მოხსნა ქალაქის ალყა და გასწია მდ. ფაზისზე თავისი 100 კაციანი რაზმის დასახმარებლად. აქედან ჩანს, რომ მდ. ფაზისი იმდენად ახლოა პეტრასთან, რომ 100 კაციანი რაზმის დასახმარებლად პეტრადან ფაზისისკენ თვით სარდალი მიემგზავრება. “კლისურები” ანუ ვიწრობი მდ. ფაზისზე ახლო იყო ზღვასთან და მთის მწვერვალებთან და ისინი ლაზიკის ომის დროს ერთობლიობაში ქმნიდნენ ერთ-ერთ საბრძოლო რაიონს. ასეთი ვიწრობები კი მხოლოდ მდ. ჭოროხზეა და არა რიონის ქვემოწელზე. დაგისთე იმპერატორმა დააპატიმრა, რადგანაც ფაზისის “ვიწროები” ანუ კლდოვანი კლისურები ვერ დაიცვა.

პროკოფის ფაზისი არის ჭოროხი და არა რიონი, რადგანაც რიონს არავითარი კლდოვანი სანაპირო არა აქვს თავის ვრცელ დაბლობში.

პროკოფის სიტყვით, ფაზისის ვიწრობების ახლოს იყო ქალაქი პეტრა – სპარსელებიო, ამბობს ის, “თუ დაძლევდნენ რომაელებს მდ. ფასისთან და ვიწრობების გავლას, შეძლებდნენ პეტრაში მისვლას” (გეორგიკა, II, გვ. 113).

სპარსელთა ჯარი პეტრაში მიდიოდა პერსარმენია-დვინიდან. ამის მიზეზი ყო ის, რომ პერსარმენიაში, კერძოდ კი დვინის სანახებში ისვენებდა სპარსული ჯარი ლაზიკის ომების შესვენებათა პერიოდებში. მაგალითად, პროკოფის სიტყვით, მერმეროე კოლხეთიდან გაყვანილი ჯარით “მივიდა პერსარმენიაში და დაისვენა დვინის მახლობელ სოფელში” (გეორგიკა, II, გვ. 115). ამ ჯარის რაოდენობა 5000 კაცი ყო¬ფილა. დასვენების შემდეგ “ეს ხუთი ათასი ლაზიკის საზღვრების მახლობლად მივი¬და და ყველანი დაბანაკდნენ მდ. ფაზისის გასწვრივ” (გეორგიკა, II, 115).

თუკი ეს ხუთი ათასი ჯარი დვინიდან გაემგზავრებოდა დასავლეთ საქართველოს¬კენ თბილის-სურამის გავლით, ისინი ძალზე დაიღლებოდნენ, რადგანაც დვინიდან სურამამდე ძალზე დიდი გზაა, მაგრამ დვინიდან ჭოროხის ხეობამდე გაცილებით ახლოა. საქმე ისაა, რომ კლარჯეთს დვინის სანახები თითქმის უშუალოდ ესაზღვრება, მათ შორის განფენილი იყო იბერიაში მდებარე კოლა-არტაანის მცირე პროვინცია. იბერიის ამ ნაწილში არსიანის მაღალი ქედის უღელტეხილზე 2600 მეტრ სიმაღლეზე კლარჯეთის ანუ იმჟამად ლაზიკის საზღვარზე განლაგებული იყვნენ სკანდასა და სარაპანას ციხე-სიმაგრეები.

ლაზთა ციხეები სკანდა და სარაპანისი მდებარეობდნენ მკაცრ და მეტად ძნელგასავალ ადგილებში და ძნელად თუ მიუდგება მათ კაცი, იქ საზრდო სრულიად არაფერი მოდიოდა და ადამიანებს ზურგით უხდებოდათ იქ სურსათის მიტანა. ამჟამად ასეთ მკაცრსა და ძნელსავალ ადგილებში მდებარეობენ ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლეზე აზიდული კანდრიდის (ანუ სკანდის) და არფალის ციხეები არტაან-შავშეთში. აქ გადიოდა და ამჟამადაც გადის საერთაშორისო მნიშვნელობის გზა, რომელიც არტაან-ყარსის რეგიონს აკავშირებს ჭოროხის ხეობასთან და ზღვისპირთან, ამ გზაზეა ის ვიწრობები რომელსაც პროკოფი ახსენებს, რომელთა დაძლევის შემდეგაც ჯარი მივიდოდა ზღვისპირზე მდებარე პეტრასთან.

 

ლაზიკა – ღადონი

პროკოფი კესარიელის მრავალგზისი ცნობით, ლაზიკა იყო კლდოვან-ღრანტოებიანი ქვეყანა, სადაც მოსავალიც კი ნაკლებმიწიანობის გამო მცირე იყო.

ქართულ ქვეყანათა შორის ასეთი იყო კლარჯეთ-შავშეთი, მიმდებარე რეგიონებთან ერთად. ილია აბულაძის მართებული დასკვნით მსგავს მთიან, ქვიან, ნაპრალებიან და ღრეებიან გეოგრაფიულ გარემოს ქართულად უწოდებდნენ სიტყვას – “ღადონი” (ი. აბულაძე, შრომები, II, გვ. 134).

გეოგრაფიული იდენტობის შესაბამისად პროკოფი კესარიელის ლაზიკას შეესაბამება ტერიტორია “ზღვითგან ვიდრე არსიანამდე და ხევნი, რომელნი მოსდგმანან ღადოთა” (ქ.ც. I, გვ. 242). მას ერქვა “კლარჯეთი და ზღვის პირი კლარჯეთისა”. ანუ მიწა-წყალი თანამედროვე ჭოროხის ხეობისა (ხოფა-რიზეს ჩათვლით) ვიდრე არსიანის ქედამდე.

ლაზიკა ანუ ქართული წყაროების კლარჯეთი (ზღვის პირის ჩათვლით) იყო მუდამ სადავო ბიზანტიასა და საქართველოს შორის, ის ისეთი მხარეა, სადაც ძალზე ნაკლებადაა “სათესავი ყანა და სათიბელი ქვეყანა”, ღადოთა ფიცხელი მწვერვალების ღირღლოვანების გამო.

ასე აღწერს გ. მერჩულე ხანძთის ბუნებას – “ხოლო სათესავი ყანა და სათიბელი ქუეყანა რაითურთ არა არს, არცა იქმნების ღირღლოვანთა მათ ფიცხელთა მწვერვალთა მათ ღადოთაისა”.

ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით “ღადონი” ერქვათ მთებს სამცხესა, შავშეთსა და კლარჯეთში (იქვე, გვ. 136). სუმბატ დავითის ძის ცნობით – “ყრუმან ბაღდადელმან შემუსრა ციხენი ყოველნი, მოვლო შავშეთიცა და ღადონი”. კლარჯეთშიც იყო ღადონი – გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების მიხედვით კლარჯეთის სავანეები ღადოს მთებში იყვნენ განლაგებულნი “ ეს არის ქვეყანა “უგზო და მიუვალ რაითურთ სოფლისა წესითა მცხოვრებელთაგან, რამეთუ ღადოთა მთათა შინა არს მკვიდრობა მათი”. ი. აბულაძის დასკვნით ღადოთა მთები ანუ ღადონი ერქვათ მთებს სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა მხარეში, (იქვე, გვ. 137). ღადო-ღადონი, ი. აბულაძის კვლევის თანახმად, როგორც აღინიშნა, ერქვა მთიან, ქვიან, ნაპრალებიან და ღრეებიან ადგილს, რომელსაც იმერეთში ღრანტეებიც ერქვა (იქვე, გვ. 138). მაგრამ კლარჯეთში ნამდვილი კლდოვანი, ნაპრალებიანი, ქვის ნამტვრევებით დაფარული მაღალი მთები იყო და ახლაცაა შავი ზღვის პირიდან – არსიანის ქედამდე, რის გამოც იქ მხოლოდ ადგილ-ადგილ თუ გამოჩნდება მცირე სახნავ-სათესი მიწა. ერთადერთი ნაყოფიერი ადგილი ამ ქვეყანაში არის ერგე-ლიგანის ვაკე, ჭოროხის პირზე.

 

კლარჯეთისა და ლაზიკის აღწერა მსგავსია

(კლარჯეთი ლაზიკის მსგავსად კლდოვანი და უმოსავლო ქვეყანაა)

კლარჯეთი კლდოვანი ხევებით დასერილი მთიანი კუთხეა, რთული რელიეფი და ტყის მასივები ხელს უშლიდა სამეურნეო ცხოვრების გაშლას – წერს მკვლევარი კლარჯეთის წესახებ იმავეს, რასაც პროკოფი კესარიელი ლაზიკის შესახებ წერდა.

გიორგი მერჩულე რამდენჯერმე აღნიშნავს კლარჯეთის კლდეების “სიფიცხლეს”, მაგალითად, ხანძთის ერთ-ერთი ეკლესიის მშენებლობა გაჭიანურდა ადგილის მოსწორებისას წარმოქმნილი სიძნელეების გამო: “ფრიადითა შრომითა და ქვითკირითა მყარითა მრავალთა ჟამთა დაავაკეს” – საპალნიანი საქონლისათვის მონასტერი მიუვალი იყო, საშენი მასალა მუშებს “ფრიად შორით” ზურგით (შდრ. პროკოფი) მოჰქონდათ”. სიტყვასიტყვით თითქმის იმავეს წერდა პროკოფი კესარიელი საუკუნეებით ადრე – ლაზიკის სკანდასა და სარაპანას ციხეებში ასევე ზურგით ეზიდებოდნენ პროდუქტს.

კლარჯეთი კლდოვანი ქვეყანაა ქართული წყაროების მიხედვით, ხოლო ლაზიკა კლდოვანი ქვეყანაა ბერძნული წყაროებით.

“ვერვინ შევიდოდა მავნე კლარჯეთს, რამეთუ შეუვალი და მაგარი იყო კლდითა და მკვიდრნი კლარჯეთისანი იყვნეს კაცნი მკვირცხლნი და მხედარნიცა” (ქ.ც., 1955, გვ. 48).

ქართული წყაროებით კლდოვანი კლარჯეთი ნაწილია ქართლისა, ქართლოსის შვილიშვილის ოძრხოსის წილხვედრია – “ტასისკარიდან ვიდრე ზღვამდე სპერისა, ქვეყანა კლდოვანი” (ქ.ც., I, გვ. 9). ამიტომ კლარჯეთი ქართლოსის შვილიშვილმა ოძრხოსმა ააშენა “ამან ოძრხოს აღაშენა ორნი ციხე-ქალაქნი – ოძრხე და თუხარისი” (ქ.ც., I, გვ. 9), ჭოროხის ხეობაში მდებარე კლარჯეთის ერისთავთა რეზიდენცია და ეკლესია.

კლარჯეთი მოიცავს მდინარე ჭოროხის ქვემო დინების აუზს არსიანის ქედიდან შავ ზღვამდე, მდინარეების იმერხევისა და არტანუჯისწყლის ხეობის ჩათვლით. არტანუჯისწყალი – ლიგანისხევია. “ლიგანი” – ერქვა ვრცელ ქვეყანას ჭოროხის ქვემოწელზე

ვახუშტის ცნობით, კლარჯეთი უფრო დიდი ქვეყანა იყო, კერძოდ, მოიცავდა სპერს, იმიერ ტაოსა და კარნუ-ქალაქის ქვეყანას, მოქცეული იყო ევფრატის, არაქსისა და მტკვრის სათავეების შუა.

ლაზიკის ქვეყნის ნაწილად ხშირად ბერძენ-ლათინი ავტორების მიერ მოიაზრება კლარჯეთი ანუ არზენა (კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით არტანუჯის ქვეყანას ანუ კლარჯეთს არზენა ერქვა). შესაძლოა ეტიმოლოგიურად სიტყვები არზენა და ლაზიკა ერთმანეთთან იყოს დაკავშირებული- არზენა-ალზენა-ლაზენა-ლაზიკა. შესაძლოა პროკოფი არზენას (ალზენას) – “ლაზიკას” უწოდებს. სიტყვებში არზენა და ლაზიკა “ენა” და “იკა” სუფიქსებია, ფუძეები არზ-ალზ და ლაზ აშკარად იდენტურებია.

ფარნავაზ მეფემ კლარჯეთის ერისთავს დაუქვემდებარა შავშეთი და ამიერ ტაო.

ძვ.წ. II ს-ში სომხეთის გაძლიერების გამო ქართლის სამეფოს პროვინციები სომხეთის ფარგლებში შევიდა.

კლავდიოს პტოლემაიოსის (ახ.წ. 100-178) “გეოგრაფიულ სახელმძღვანელოში” (წიგნი 5, 12, $9) ნათქვამია, რომ არმენიის ის ნაწილი, რომელიც მდინარეებს ევფრატს, კიროსსა (მტკვარსა) და არაქსს შორის მდებარეობს, სხვა ოლქებთან ერთად მოიცავს კატარძენეს, მოსხურ მთებთან ე.წ. ბოხების ზევით. პტოლემაიოსის ცნობით, კატარძენე – სომხეთში, ხოლო არტანისა იბერიაშია. ჩანს აქ ქალაქი არტანისი არის არა არტანუჯი, არამედ არტაანის (იბერიაში შემავალი კუთხის) ერთი ქალაქი. არსიანის ქედი ერთმანეთისაგან ჰყოფდა რომაულ კლარჯეთს და იბერიის არტაანს (არტანისას).

თ. ყაუხჩიშვილმა ყურადღება მიაქცია იმ გარემოებას, რომ რომაელი ავტორები კორაქსების მთებს სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთთან მიუთითებენ და აღნიშნა, რომ “რომაელი ავტორების კორაქსთა მთები არსიანის მთებია, სადაც მდინარე მტკვარი იღებს სათავეს”. თ. ყაუხჩიშვილი არისტოტელესეულ კორაქსების ადგილს სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში გულისხმობს” (ა. კახაძე, დ. ხახუტაიშვილი, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, 1989, გვ 40).

“არტანისა” ერქვა არსინის ქედის გადაღმა არტანის პროვინციის ქალაქს იბერიაში. მართალია, ლაზეთი (კლარჯეთი) ქართველთათვის იბერიის ნაწილი იყო, მაგრამ ძვ.წ. II ს-დან მოწყვეტილი პოლიტიკურ იბერიას (ქართლის სამეფოს) და სომეხთა და რომაელთა მირ ხელდებული მხარე, კატარძენეს ზოგიერთი მკვლევარი უფრო სამხრეთით მიუთითებს. კატარძენე იყო მოსხურ მთებთან (პტოლემაიოსის ცნობით).

სტრაბონის ცნობით კი მოსხური ქვეყანა სამადა იყო გაყოფილი: “ერთი მისი ნაწილი აქვთ კოლხებს, მეორე იბერებს და მესამე არმენიელებს”. აქ, უნდა იგულისხმებოდეს კლარჯეთი, არტაანი და ტაო. იმჟამად მესხეთის ერთი ნაწილი, ე.ი. ტაო სომხეთის კონტროლში იყო მოქცეული, მესხეთის მეორე ნაწილი ე.ი. კოლა-არტაანი – კვლავ ქართლის სამეფოში იყო დარჩენილი, მესამე კი ე.ი. კლარჯეთი, იმჟამად რომაელებისა (კოლხების) ხელში მოქცეულა.

ახალი წელთაღრიცხვის I საუკუნეში იბერიის სამეფო კვლავ იბრუნებს სომხებისა და რომაელების მიერ ოკუპირებულ შემდეგდროინდელ კლარჯეთის ზღვისპირა ნაწილსაც, რადგანაც ჯერ კიდევ ფარნავაზის დროს ეს მიწები ქართლს ეკუთვნოდა.

ფლავიუს არიანეს (დაახლ. 95-175) “პერიპლუსის” ცნობით, 131 წელს შავიზღვისპირეთში მცხოვრები ძიდრიტების ტომი იბერიის მეფე ფარსმან II-ს ემორჩილებოდა” (ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, V, 1983, გვ. 158). თუმცა ქართველი (საბჭოთა) მეცნიერების აზრით, პირიქით, ამ დროს “იბერია იპყრობს კოლხეთის ნაწილს” (ცხადია, იბერიის მიერ კოლხეთის “დაპყრობა” ქართიზაციის თეორიის გავლენით ითქმის).

ქართული წყაროებით I ს-ში კლარჯეთი ქართლის სამეფოს ნაწილია (ადერკი მეფემ შერისხა კლარჯეთის ერისთავი ანდრია პირველწოდებულის გამო). ასევე III ს-შიც კლარჯეთი ქართლშია (III ს-ში კლარჯეთის ერისთავი დასავლეთის ოთხ სხვა ერისთავთან ერთად აუჯანყდა მეფე ამაზასპს (ქ.ც. I, გვ. 57). “დასავლეთის ერისთავებში” ეგრისელი ერისთავებიც მოიაზრებოდა.

“წმიდა ნინომ იქადაგა კლარჯეთიდან დაწყებული ვიდრე ალანთა და კასპიის კარამდე” (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 172).

კლარჯეთში პირველი ეკლესიები ააგო და “მოძღვარნი დაადგინნა” ვარაზ-ბაქარის მამამ მეფე მირდატმა (ქ.ც. I, გვ. 131).

მეფე მირდატმა ეკლესია “თუხარისის ციხესა შინა” ააგო ( ქ.ც. I, გვ. 131). ვახტანგ გორგასლის დროს აქ ესვენა წმ. გიორგის სასწაულმოქმედი ხატი. VI ს-დან კლარჯეთის ცენტრად თუხარისის ნაცვლად იქცა არტანუჯი.

კლარჯეთის ისტორია აჩვენებს, რომ ის ძალზე ხშირად ბიზანტიის იმპერიის მიერ იყო ხელდებული და მის ნაწილს შეადგენდა, მაგალითად.

368 წელს “განდგეს კლარჯნი ვარაზ-ბაქარისაგან და მიერთნეს ბერძენთა და დაიპყრეს ბერძენთა თუხარისი და ყოველი კლარჯეთი ზღვითგან არსიანამდე” (ქ.ც. I, გვ, 136-137).

ამის გამო კლარჯეთი ზღვიდან არსიანამდე – “ბერძნების” მიერ იყო ხელდებული, ხოლო არსიანის იქით არტაანი – კვლავ იბერიის სამეფოში შედიოდა. იმჟამად საზღვარი იბერიასა და “ბერძნებს” შორის იყო არსიანის ქედი.

V ს-ში, ვახტანგ გორგასალმა ქართლის სამეფოს დაუბრუნა კლარჯეთი. კლარჯეთის საეკლესიო ცენტრად იქცა ახიზა (საეპისკოპოსო კათედრა) და ოპიზა (I მონასტერი).

კლარჯეთში ვახტანგ გორგასალმა შექმნა საეპისკოპოსო – “დასვა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთსა, ეკლესიასა ახიზისასა” (ქ.ც. I, გვ. 198). აქედან საეპისკოპოსო კათედრა ანჩში გადავიდა, ჩანს, IX ს-დან.

ვახტანგმა უბრძანა არტავაზს “რათა გამონახოს ხევსა მას შინა ადგილი სამონასტრე და აღაშენოს ეკლესია და ქმნეს მონასტრად, ვითარცა ეხილვნეს მონასტერნი საბერძნეთისანი… ხოლო არტავაზ აღაშენა… მონასტერი, რომელ არს ოპიზა” (ქ.ც. I, გვ. 178). ასევე – “დაბამერისა და შინდობისა” – ვახტანგ გორგასლის ეპოქის ეკლესია-მონასტრები.

VI ს. დასაწყისში (523 წ.), როცა ქართლში მეფობა გაუქმდა და ქვეყანა სპარსელებმა დაიპყრეს, ჯუანშერის ცნობით, მხოლოდ ორი მხარე გადაურჩა სპარსთა მმართველობას – 1) კახეთის მთიულეთი, სადაც თავი შეაფარეს ბაკურ მეფის შვილებმა; და 2) ბიზანტიის ხელდებული კლარჯეთი, სადაც “კლდეთა შინა კლარჯეთისათა მთავრობდა ვახტანგ გორგასლის შთამომავალი გუარამი, “დედით ხოსროიანი, მამით ბაგრატიონი” (ქ.ც. I, გვ. 217-218). ჩვენი აზრით, კლარჯეთი იყო ბაგრატიონების სამშობლო და ბაგრატიონები იყვნენ ე.წ. “ლაზთა მეფეების” გუბაზისა და წათეს მემკვიდრეები (ლეგიტიმურად ანდა გენეოლოგიურად).

ამ გუარამს ეწოდებოდა “მამა ბაგრატიონთა”. გუარამს ეხმარებოდნენ ბიზანტიელები. იუსტინე II-მ (565-578) მას ქართლის მმართვე­ლობა ჩააბარა და კურაპალატის ტიტული უბოძა.

კლარჯეთი – ბაგრატიონების მამული რომ იყო, იქიდანაც ჩანს, რომ გუარამის ძე სტეფანოზ ბაგრატიონი სპარსეთის მომხრე, როცა გადააყენა ჰერაკლე კეისარმა მიუხედავად, ამისა მაინც არა სპარსეთს, არამედ ბიზანტიის ხელდებულ კლარჯეთს შეაფარა თავი, იქ მისი მამული იყო.

654 წ. ქართლის ერისმთავარი არაბებს დანებდა. არაბებს დანებდა ქართლის ცალკეული მხარეები, მათ შორის კლარჯეთიც.

“სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებით” კლარჯეთი კლდოვანი მხარეა. წმ. შიოს მოწაფე მიქაელი ჩავიდა კლარჯეთში და “აღაშენა ადგილსა კლდოვანსა და უვალსა კაცთაგან” შესაკრებელი ძმათა, რომელსა “პარახ უწოდიან” (წმ. სერაპიონის ცხოვრება, გვ. 322).

რატომ გვაინტერესებს ჩვენ კლარჯეთის კლდიანობა? იმიტომ, რომ პროკოფი კესარიელის ცნობით ლაზიკაც ასეთი ე.ი. კლდოვან მთიანი ქვეყანა იყო და არა ბარის ქვეყანა, როგორიცაა დასავლეთ საქართველო.

კლარჯეთი – “ადგილი კლდოანი და უვალი კაცთაგან” – ჯერ კიდევ ბაგრატიონების საყვარელი თავშესაფარი იყო არაბების გამოჩენამდე. როგორც ითქვა, აქ გადავიდა საცხოვრებლად ჰერაკლე კეისრის მიერ ქართლის ტახტიდან გადაყენებული სტეფანოზ ბაგრატიონი, გუარამის ძე, იმიტომ, რომ კლარჯეთი მათი საგვარეულო მამული იყო. ჩანს, ბაგრატიონები ლაზთა მეფეების ლეგიტიმური მემკვიდრეები იყვნენ, ამიტომაც მიეცათ უფლება ქართლის სამეფო ტახტზე ასვლისა (ვითარცა მეფობის ლეგიტიმური უფლების მატარებლებს).

აქვე წინაპართა მამულში გადმოვიდა არაბობის დროს ქართლის ტახტის მემკვიდრე აშოტ ბაგრატიონი.

735 წ. აჯანყებული კავკასიის დასამორჩილებლად ხალიფამ გამოგზავნა მურვან-ყრუ. სუმბატ დავითის ძის ცნობით, მან “შემუსრა ციხენი, მოვლო შავშეთიც და ღადონი” (ქ.ც. I, გვ. 234). “ღადონი” – კლარჯეთის ნაწილია, გვიანდელი “საქართველოს სინას” ტერიტორია – იმერხევის მარჯვენა სანაპირო. არტანუჯის ციხე “აოხრებული ბაღდადელისა მით ყრუობითგან”, აშოტ ბაგრატიონმა განაახლა. აქედან (ჩანს, სამცხის გავლით) მურვან-ყრუ დასავლეთ საქართველოში გადავიდა (ოძრხის გზით) (საქ. სამოთხე, 1882, გვ. 234).

ოპიზის მონასტერი დაიცალა, აღსდგა 750-760-იან წლებში. 780-იან წლებში კლარჯეთში გრიგოლ ხანძთელი ჩავიდა.

ტაოში, იშხანში საეპისკოპოსო საყდარი ააგო ქალკედონიტმა სომეხმა კათალიკოსმა ნერსემ რადგანაც VII ს-ში ტაო იყო ქალკედონური სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში, რაც ხელს უწყობდა ტაოს მკვიდრი ქართველების არმენიზაციას.

ნ. მარის თვალსაზრისით, VI-VII სს-ში კლარჯეთის სომხური ემიგრაციის დიდი ტალღა მოაწყდა, რამაც შედეგად მთელი მხარის არმენიზაცია გამოიღო.

ოპიზის აღდგენასთან დაკავშირებით VIII ს-ის შუახანებში ნ. მარი წერდა: “პირველი ქართული სამონასტრო კოლონია კლარჯეთში დაფუძნდა ერთ-ერთი სომხური სავანის ახალთახალ ნაფერფლარზე” (ნ. მარი, “ჟიტიე…”, გვ.15). იმავეს წერდა კ. კეკელიძე – “სომხებს გაუშენებიათ მონასტრები, როგორიცაა ოპიზა, ხანძთა, იშხანი, მიძნაძორი, შატბერდი და სხვა, სადაც კულტურულ-შემოქმედებით და ლიტერატურული მოღვაწეობა დუღდა და გადმოდუღდა” (კ. კეკელიძე, ძვ. ქართული ლიტ. ისტორია, 1941. ტ. I, გვ. 84).

სინამდვილეში, წერილობითი ცნობებით, არ დასტურდება სომხების მიერ კლარჯეთში თუნდაც ერთი მონასტრის აგება.

მოსახლეობა კლარჯეთში და ტაოშიც იყო ეთნიკურად ქართული, მაგრამ VII ს. შუახანებში ჰერაკლე კეისრის მიერ სომხურ ქალკედონურ ეკლესიასთან “უნიის” დადების შემდეგ, ტაოცა და შესაძლოა, ნაწილობრივ კლარჯეთიც მოექცნენ სომხური ქალკედონური ეკლესიის იურისდიქციაში. რადგან სომეხი იერარქები ქალკედონიტები, ე.ი. მართლმადიდებლები იყვნენ, ქართველი მოსახლეობა შეეგუა ამგვარ იურისდიქციას (ისე, მაგალითად, როგორც XIX ს-ში საქართველოს მოსახლეობა შეეგუა რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის იურისდიქციას და ეს იურისდიქცია მართლმადიდებლური ერთობის გამო მოსათმენი იყო გარკვეულ დრომდე). მაგრამ როცა 726 წელს მანასკერტის კრებაზე გაერთიანდა სომხური ეკლესია და ქალკედონიტი სომხები შეუერთდნენ მონოფიზიტებს, ამის შემდგომ ტაოსა და კლარჯეთის ქართველებმა გადაიგდეს სომხური ეკლესიის უღელი, დაუბრუნდნენ დედა-ეკლესიას.

 

გურამ გრიგოლია ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემების შესახებ

საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის გრიფით 1994 წელს გამოიცა გურამ გრიგოლიას ნაშრომი “ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”.

უნდა ითქვას, რომ აღნიშნული ნაშრომი ძირეულად ცვლის იმ შეხედულებებს, რომელიც დამკვიდრებული იყო საისტორიო გეოგრაფიის საკითხთა მიმართ მე-20 საუკუნეში. ამ მხრივ გ. გრიგოლიას ნაშრომი ნამდვილი მოსაბრუნია, რომელიც ახალი თვალით ხედავს და ჭრის იმ პრობლემებს, რომელიც იდგა ჩვენში საისტორიო გეოგრაფიის სფეროში, პროკოფი კესარიელის, აგათია სკოლასტიკოსისა და სხვა პირველ ხარისხოვანი წყაროს მიმართ ჩვენში არსებულ ერთგვარ ნიჰილისტურ დამოკიდებულებასეს ნაშრომი აბათილებს. გ. გრიგოლიას ნამდვილად საგულისხმო მიგნებებიდან თვალნათელი ხდება, რომ ძველ ავტორთა მიერ მოხსენიებული ფაქტები და ცნობები იყვნენ არა “ურთიერთსაწინააღმდეგონი, აღრეულნი, შეცთომათაშემცველნი”, არამედ სრულიად სანდონი.

გ. გრიგოლია არკვევს რომ ამ წყაროებს უნდა გამოუცხადოთ მეტი ნდობა – “შეიძლება მოხდეს დიდი ცვლილებები ხალხთა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაში, დროთა განმავლობაში მოისპოს და გაჩნდეს ახალი სახელმწიფოები, დადგინდეს ახალი საზღვრები, “მაგრამ სრულიად უცვლელი რჩება გეოგრაფიული ერთეულები, მთები, ზღვები, მდინარეები და სხვა, რომელთა ლოკალიზაცია უტყუარი ამოსავალია მისამართდაკარგული პუნქტების ადგილმდებარეობის დასადგენად” (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, 1994 წ., გვ. 31).

გ. გრიგოლიამ ძველ წყაროთა მიმოხილვით დაადგინა, რომ მდინარე ფაზისი ძირითადად არის არა მდინარე რიონი, არამედ მდინარე ჭოროხი. მაგალითად ის იხილავს პროკოფის ნაშრომს და მდინარე ფაზისთან დაკავშირებით და წერს, რომ პროკოფი მდინარე ჭოროხს უწოდებს ბოასს, რომელიც მის დროს გამოდიოდა ჭანეთის ახლო მდებარე “არმენიელთა ადგილებიდან”, იქვე ყოფილა პუნქტი ფარანგიონი. ეს მდინარე სათავეში ყოფილა თხელი წყალი, ფონების მქონე, ვიდრე იმ ადგილებამდე, “სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა მთავრდება. გ. გრიგოლიას აზრით სათავეებიდან ჭოროხის კალაპოტი ფართოა და დინებაც შედარებით მდორეა დიდ მანძილზე. ართვინთან კი იგი ექცევა ვიწროებში, მთებთან – აჯირახსა და მეზლასთან იცვლის მიმართულებას ჩრდილო აღმოსავლეთიდან ჩრდილო დასავლეთისაკენ და დიდი სისწრაფით მიექანება ზღვისაკენ” (იქვე, გვ. 33).

გ. გრიგოლიას აზრით პროკოფის მიერ ნახსენები ბოას-ფასისის მარჯვნივ მდებარე იბერია არის კლარჯეთ-კოლა-არტაანი და წერს “როგორც ჩანს სწორედ ართვინთან გულისხმობს პროკოფი იბერიის საზღვრებს და სწორედ აქედან მოყოლებული ღებულობს ფაზისის სახელს ჭოროხი ანუ ბოასი. იგი წყალუხვია და ართვინიდან ქვემოთ მდინარეზე მთელი წლის მანძილზე მიმოდიან დიდი ზომის ნავები ანუ კიუკები, გარდა ზაფხულის დამდეგისა, როდესაც იწყება წყალდიდობა” (იქვე, გვ. 33).

მაშასადამე პროკოფის მიერ ნახსენები კავკასიის მთა არის კარჩხალის მთიანეთი და აქვე მდებარეობდა პროკოფის აზრით კავკასიისა და იბერიის საზღვრები. მაშასადამე იგულისხმება ართვინის სანახები, “აქ ფაზისს სხვა ბევრი წყალიც ემატება და ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფაზისათაა წოდებული” – წერს ის.

მაშასადამე ართვინამდე ჭოროხს ერქვა ბოასი, ხოლო ართვინის ქვემოთ ფაზისი. “ნაოსნობისათვის გამოსადეგია ვიდრე ზღვამდე და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის, მაგრამ მარჯვნივ ის ვიდრე იბერიის საზღვრებამდე დასახლებულია ადგილობრივი მოსახლეობით. ლაზთა სოფლები ხომ აქ მდებარეობს მდინარისაქეთა ნაპირას და ქალაქებიც მათ ძველთაგანვე აქ აუშენებიათ. მათ შორის არის არქეოპოლისი, სებასტოპოლიც არის აქ და პიტიუნტის სიმაგრეც, ხოლო სკანდა და სარაპანი იბერიის საზღვრებისაკენ. ყველაზე ღირსშესანიშნავი ქალაქები კი აქ არის – როდოპოლისი და მოხირისი. მდინარის მარცხნივ ერთი დღის სავალზე ლაზიკის საზღვარია. ეს მხარე ნაკლებ დასახლებულია და ამ მხარის მეზობლად რომაელები ცხოვრობენ, რომელთაც პონტოელები ეწოდებათ” (გეორგიკა II, გვ. 100-102).

გ. გრიგოლიას კვლევით მდინარე აკამფსისი ეწოდებოდა ზღვასთან ჭოროხის შესართავთან აღმოსავლეთ ტოტს, დასავლეთ ტოტს კი აფსაროსი. კერძოდ ის განიხილავს პროკოფის მეორე ცნობას ამ მდინარის შესახებ: “სახელწოდებას ის თავის მიმდევართაგან იძენს, მას სხვათა შორის ადგილობრივი მცხოვრებლები აკამფსისს უწოდებენ იმის გამო, რომ მისი დამორჩილება ზღვასთან შეერთების ადგილას შეუძლებელი ხდება, ვინაიდან ისეთი სისწრაფითა და სიმწვავით უერთდება და ისეთი დიდი ხმაურობით მიიწევს წინ, რომ ზღვის კარგა მოშორებით გამდინარე შეუძლებელს ხდის ზღვაში შეცურვას. ასე, რომ პონტოს ამ ადგილას მცურავნი ლაზები ვერც შიგ ახერხებენ შენავებას და ვერც იქიდან გამოსვლას, და ვერც ახლოს გაცურვას. ვინაიდან არსად არ შეუძლიათ დაიმორჩილონ წყლის მდინარება, არამედ შორს უნდა გავიდნენ ზღვაში, სადმე შუა პონტოში უნდა მივიდნენ და ასე აიცდინონ მდინარის შესართავი. აი ის რაც მინდოდა მეთქვა მდინარე ბოასის შესახებ” (გეორგიკა II, გვ. 122-123).

გ. გრიგოლია წერს, რომ პროკოფისმიერი ფასის-ბოას-აკამფსისის აღწერილობა სავსებით წააგავს მე-19 საუკუნის მოგზაურების ოსმან ბეისა და დ. ბაქრაძის ცნობებს ჭოროხის შესახებ (გ. გრიგოლია ეგრის-ლაზიკის სამეფო, გვ. 32). აქვე იმოწმებს ბაქრაძის ცნობას იმის შესახებ, რომ ჭოროხსა და მის შენაკადებს ადგილობრივი მცხოვრებლები არ მოიხსენიებდნენ ერთი რომელიმე განსაზღვრული სახელით, არამედ მდინარეებს სახელებს უწოდებდნენ საკუთარი სოფლებისა და ადგილების შესაბამისად. გ. გრიგოლია მიიჩნევს, რომ ჭოროხის მარჯვნივ მდებარე ადგილები ანუ პროკოფის სიტყვით ფასისის აქეთა ნაპირას მდებარე ადგილები იბერიამდე მოიცავს დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებს, მაგრამ თვითონვე წერს, რომ პროკოფი ამ აღწერის შემთხვევაში იბერიას უწოდებდა შემდეგდროინდელ ართვინ-არტანუჯ-არტაანის მიმდებარე მხარეებს. აქედან გამომდინარე ლაზიკის ის ცნობილი სოფლები და ქალაქები, რომლებიც მდინარე ფასისის მარჯვნივ იბერიამდე იყვნენ განლაგებულნი მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში, არამედ აღნიშნულ კოლა არტაანისაკენ, შესაბამის პროკოფის მიერ აღწერილი ცნობილი ქალაქები როდოპოლისი და მოხირისი მდებარეობდნენ ჭოროხის ხეობაშივე ერგე-ლივან-კლარჯეთის ტერიტორიაზე, ასევე, პროკოფის მიერ ნახსენები “იბერიის საზღვრებისაკენ” მდებარე სკანდა და სარაპანი უნდა ვეძიოთ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ არტანუჯ-არტაანის შემაერთებელ გზაზე. ეს გზა ჭოროხის ანუ ფასისის შესართავს აკავშირებდა იბერიის (ანუ არტაანის) გავლით სომხეთსა და სპარსეთთან. სწორედ ამ გზის დასაცავათ იყო აგებული აღნიშნული ციხეები სკანდა და სარაპანა.

გ. გრიგოლიას კიდევ სხვა მრავალი რეალურად არსებული ფაქტი უმტკიცებს თვალსაზრიის იმისა, რომ პროკოფისეული ფაზისი არის მდინარე ჭოროხი, მაგალითად პროკოფის ცნობა, რომ “ლაზიკე ყველგან მდინარე ფასისის, როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია, რადგან ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია, რომლებიც იქ დიდ მანძილზე ვიწროებს ქმნიან” აფიქრებინებს, რომ ამ ცნობაში ნამდვილად ჭოროხი იგულისხმება და არა რიონი. რადგანაც რიონის სანაპიროებზე მდინარის მთელ პერიმეტრზე ვიდრე ზღვამდე კლდეები არ არის, ხოლო ჭოროხის ნაპირებზე დიდ მანძილზე ნამდვილად წარმომართულია უზარმაზარი კლდეები, რომლებიც იქ ნამდვილად ქმნიან ვიწროებს. პროკოფის ცნობით ასეთ გზას რომაელები კლისურებს უწოდებენ.

თავისი ნაშრომის მეორე ნაწილში გ. გრიგოლია საუბრობს ქალაქების პიტია-პიტიუნტის, არქეოპოლისის, სებასტოპოლისისა და სხვათა შესახებ. ახსენებს პროკოფის ცნობას, რომ “აფსარუ” მდებარეობდა ათინასთან, ხოლო აფსარუს (აფსაროსის?) გვერდით არქაბი მდებარეობდა. არქაბი დღესაც ეწოდება პუნქტს რიზესთან. პროკოფი ახსენებს კიდეც რიზეს, “ტრაპეზუნტელთა საზღვრები ვრცელდება დაბა სუსარმენამდე და რიზემდე, რომელიც ორი დღის საზღვაო გზითაა დაშორებული ტრაპეზუნტს… რიზეს მოსდევს მიწა-წყალი ერთი ხალხისა, რომლებიც რომაელებსა და ლაზებს შორის მოსახლეობენ. იქ მდებარეობს ათინა, არქაბე და აფსარუ (სამი დღის გზითაა დაშორებული რიზეს), ის ძველად აფსურტად იწოდებოდა” (გეორგიკა, II, გვ. 121-123, იქვე, გვ. 58).

გ. გრიგოლია ეთანხმება პ. ინგოროყვას, რომ პითია-პიტიუნტი რომელსაც ხშირად მოიხსენიებენ ბერძენ-რომაელი ავტორები, სინამდვილეში მდებარეობდა რიზესთან (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფო. გვ. 89). ხოლო პეტრა ერქვა არა ციხისძირს, არამედ ხოფას (ხუფათს). ეთანხმება პტოლემაოსს, რომ სებასტოპოლისი იყო აფსაროსსა და ფაზისს (ჭოროხს) შუა (იქვე, გვ. 96), ამავე აზრისა იყო პ. ინგოროყვაც (იქვე, გვ. 96).

გ. გრიგოლია არ ეთანხმება დღემდე არსებულ, ძირითადად ს. ყაუხჩიშვილის მიერ ჩამოყალიბებულ თვალსაზრისს, რომ ზიგანა (ზიგანეოსი), პიტია, სებასტოპოლისი და სხვა პუნქტები მდებარეობდნენ ცხუმთან, მოხორა – ქუთაისთან. გ. გრიგოლია ეთანხმება ნ. ადონცს, რომ ნოტიციის ზიგანა ტრაპეზუნტიდან არდასში მიმავალ გზაზეა, ზიგანას უღელტეხილთან (6640 ფუტ სიმაღლეზე), რომელსაც დღესაც ასე ეწოდება. ხოლო მოხორა-ზიგანს აღმოსავლეთით მდებარე სოფელია დღესაც (იქვე, გვ. 122, უთითებს ნ. ადონცი, არმენია, გვ. 100). აქედან გამომდინარე, ცხადია, ბერძნული საეპისკოპოსოებიც არ უნდა ვეძიოთ დასავლეთ საქართველოს შესაბამის პუნქტებში. ზიგანას საეპისკოპოსო, რომელსაც ს. ყაუხჩიშვილი ზიგანევისას უწოდებს, მაშასადამე მდებარეობდა არა ცხუმთან (გუდაყვაში), როგორც მიჩნეულია ს. ყაუხჩიშვილის შემდეგ, არამედ ტრაპეზუნტთან. ლაზიკის სამიტროპოლიტოს სხვა ცნობილი საეპისკოპოსოებიც იქვეა საძებნი, მათ შორის პითია-პიტიუნტა. პეტრას საეპისკოპოსო, გ. გრიგოლიას კვლევის თანახმად მდებარეობდა არა თანამედროვე, არამედ ისტორიულ საქართველოში, ხოფასთან. გ. გრიგოლია კვლავ უბრუნდება პ. ინგოროყვას თვალსაზრისს, რომ პითია რიზესთან მდებარეობდა და ეთანხმება მას – “დამაჯერებლად გამოიყურება პ. ინგოროყვას ვარაუდი პითიას შესახებ, რომ პტოლემაიოსის მიხედვით პითია მდებარეობდა ტრაპეზუნტსა და რიზეს შუა და ერქვა პიტიუსი – იგი ოფის ნავსადგურს უნდა ემთხვეოდეს” (იქვე, გვ. 122).

გ. გრიგოლია იხილავს ცნობილ ნოტიტია დიგნიტატუმ-ს რომელსაც ქართულად ეწოდება – “ნუსხა ყველა თანამდებობისა და მმართველობისა, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედროსი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეებში” (იქვე, გვ. 120). ეს არის V საუკუნის ძეგლი, რომლის მიხედვითაც “არმენიის სარდალს ექვემდებარება პონტოს სასაზღვრო ხაზი – ტრაპეზუნტი და პითია, ისულმენი, კენე პარამბოლე, სებასტოპოლი, ზიგანე, მოხორა”. გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით არმენიის სარდალს ექვემდებარებოდა არა აფხაზეთის სებასტოპოლისი, პითია და ზიგანა, არამედ ტრაპეზუნტის ოლქისა. გ. გრიგოლია იმოწმებს ნ. ადონცს, პ. ინგოროყვას, ვ. ლექვინაძეს, ნ. ლომოურს და ასკვნის, რომ ნოტიციის 11 პუნქტიდან ათი მდებარეობდა არა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტთან. კერძოდ, ტრაპეზუნტსა და სატალას შუა მდებარეობდნენ ზიგანა, ხაძანა, სილუანა, მოხორა და ავიძა, ხოლო ტრაპეზუნტის ჩრდილოეთით ჭოროხის შესართავამდე – ჰისის ნავსადგური (სურმენე), პითია (პიტიუსი), კენე პარამბოლე (ახალი ბანაკი), ვალენტია (აფსაროსი), ხოლო მეთერთმეტე – სებასტოპოლისი კი, მისი აზრით, არის ციხისძირი (იქვე, გვ. 123).

მაშასადამე, გ. გრიგოლიას დასკვნებით, ძირეულად იცვლება წარმოდგენები დასავლეთ საქართველოს საისტორიო გეოგრაფიის შესახებ, ეს დასკვნები ძალზე მნიშვნელოვანია ეკლესიის ისტორიისათვის, იმით, რომ ეწინააღმდეგება XX ს-ში ჩვენში გაბატონებულ თვალსაზრისს, რომ კონსტანტინოპოლის ფასისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდნენ. გ. გრიგოლიას დასკვნით აღნიშნული, ამჟამად გაბატონებული თვალსაზრისი ეყრდნობა პროკოფი კესარიელისა და სხვა ძველი ავტორების ცნობებისადმი ნიჰილისტურ დამოკიდებულებას და არ შეეფარდებოდა სინამდვილეს. კერძოდ, თუ კი ზიგანა რომელზეც წერენ ძველი ავტორები მდებარეობდა ტრაპეზუნტთან, ცხადია ზიგანას (“ზიგანევის”) საეპისკოპოსოც იქვე იყო და არა დასავლეთ საქართველოში, ასევე პეტრას ციხე-სიმაგრე არა თანაემედროვე დასავლეთ საქართველოში, არამედ იქნებოდა იქ, სადაც გ. გრიგოლია ამ ქალაქის მდებარეობას მიუთითებს – ხუფათთან. ნ. ადონცი ლაზიკის სხვა საეპისკოპოსოების მდებარეობას ტრაპეზუნტისაკენ მიუთითებდა. ამით გ. გრიგოლიას თვალსაზრისი ეთანადება ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიას, რომელიც საერთოდ არ იცნობს დასავლეთ საქართველოში ბერძნული საეპისკოპოსოების არსებობას, არ გვაწვდის არავითარ ცნობებს მათ შესახებ.

გ. გრიგოლია წერს, რომ “პეტრას კათედრა პირველად ს. ყაუხჩიშვილმა დაუკავშირა პეტრას ციხე-ქალაქს” (იქვე, გვ. 15). ასეთი დაკავშირებაც საფუძვლიანი არ იყო. საქმე ისაა, რომ ბიზანტიურ სამყაროში, როგორც წესი საეპისკოპოსო კათედრები არსდებოდა მხოლოდ ხალხმრავალ, მნიშვნელოვან ქალაქებში (და არა ციხე-სიმაგრეებში, მით უმეტეს ისეთ ქვეყანაში, სადაც იყო მოსახლეობის სიმცირე). პეტრას ციხე, თვით პროკოფის ცნობით იუსტინიანამდე უკაცურ, დაუსახლებელ ქვეყანაში მდებარეობდა (ფასისის მარცხენა დაუსახლებელ სანაპიროზე), აქ ციხე-ქალაქი დააარსა იუსტინიანემ 530-იან წლებში, მაგრამ რამდენიმე წელიწადში თვითონ ბერძნებმა დაანგრიეს, ამიტომაც, ბიზანტიური წესების შესაბამისად, ის არ იყო საეპისკოპოსო კათედრისათვის შესაფერისი ადგილი. პეტრას ციხე-სიმაგრე ჩვენ არ უნდა მივიჩნიოთ პეტრას საეპისკოპოსო კათედრად, არამედ ეს კათედრა უნდა ვეძიოთ სულ სხვაგან, ლაზიკის სხვა, მჭიდროდ დასახლებულ მხარეში. ლაზიკად ბიზანტიურ სამყაროში ვრცელი მხარე მოიაზრებოდა მიმართული ტრაპეზუნტიდან თეოდოსიოპოლისაკენ და ასევე ისე ტრაპეზუნტიდან ფასისისაკენ. პეტრას კათედრის მდებარეობა არ არის სავალდებულო ზღვის პირას, რადგანაც წყაროები ამის შესახებ არ მიუთითებს, აღსანიშნავია ისიც, რომ ბიზანტიასა და ლაზიკაშიც მრავალი პეტრა, პეტრონი თუ პეტროღალი არსებობდა.

მართალია ბობოყვათში, ციხისძირთან ახლოს, აღმოჩნდა სამნავიანი ბაზილიკის საძირკველი, მაგრამ ეს არ იძლევა უფლებას ციხისძირი პეტრას კათედრის ადგილად მივიჩნიოთ, არა თუ საძირკველი, არამედ მთელი, შთამბეჭდავი კათედრალები, საეპისკოპოსო ეკლესიები დღესაც დგანან ზიგანას უღელტეხილის რეგიონში, მათ ამჟამადაც ასევე აწოდებენ კიდეც “სამიტროპოლიტო კათედრები” (ასეთი სულ ორია) და დღესაც იქ ტურისტული მარშრუტები გადის, ზიგანას უღელტეხილი კი ისტორიულ კოლხიდაში, ლაზიკაში მდებარეობდა თავის დროზე, ტრაპეზუნტიდან 70 კმ დაშორებით.

საფიქრებელია, რომ იუსტინიანეს ნოველაში 535 წელს ნახსენები პეტრა იყო მხოლოდ ციხე-სიმაგრე და არა საეპისკოპოსო ცენტრი (მაშასადამე პეტრას სიმაგრე სხვაა, ხოლო პეტრას კათედრა სულ სხვაგან მდებარეობდა). როგორც ვთქვით პეტრას ციხე-სიმაგრე მხოლოდ ორიოდე ათეული წელი არსებობდა.

იუსტინიანე წერდა – პოლემონოს პონტოს ქალაქებია – ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუნტი, პოლემონიონი, პიტიუნტი და სებასტოპოლისი – “მათ შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე, სადაც არის ქალაქი პეტრა, რომელიც ჩვენ ვაქციეთ ქალაქად და დავარქვით ჩვენი სახელი – იუსტინიანე” (გეორგიკა II, გვ. 33-35). ე.ი. “ჩვენი ლაზიკე” მდებარეობდა პიტიუნტ-სებასტოპოლისის შემდეგ, ჯერ არის სებასტოპოლისი და შემდეგ ლაზიკა, პროკოფის მიხედვით კი სებასტოპოლის – პიტიუნტი ლაზიკაშია (გ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრ. გვ. 30) – ფაზისთან ახლოს.

ციხე-სიმაგრე პეტრა – ბიზანტიის იმპერიის ჩრდილოეთის კარი ყოფილა (იქვე, გვ. 25), მდებარეობდა საშინელ კლდოვან-ქარაფოვან ადგილას, რომელსაც კარგად აღწერს გ. გრიგოლია პროკოფი კესარიელზე დაყრდნობით. ამიტომაც მიიჩნევს, რომ პეტრა არ არის ციხისძირი, მისი აზრით, როგორც ითქვა, პეტრა ხოფაა – ძველი ხუფათია, რომლის კლდეები ერთგვარი გეოგრაფიული საზღვარია ტრაპეზუნტიდან დასავლეთ საქართველოსაკენ მიმართულ დადაბლებული არესაკენ. ამიტომაც, ამ ბუნებრივ ჩამკეტ საზღვართან იჯდა იოანე-ციბე – სავაჭრო მონოპოლისტი, რომელმაც პეტრას მეშვეობით ხელში ჩაიგდო მთელი ჭოროხის ხეობის (იმჟამინდელი ბერძნული ლაზიკის) მონოპოლია. როგორც ვიცით კოლხიდას ძველი ავტორები სამხრეთით მიუთითებდნენ, მათი შემდგომნი კი უფრო ჩრდილოეთით. ჩანს, ბერძნული კოლონიზაციის იძულებით კოლხური ცენტრები ინაცვლებდნენ უფრო ჩრდილოეთით. მაგალითად, ქსენეფონტე კოლხეთს ტრაპეზუნტთან მიუთითებდა, სტრაბონი კი უფრო ჩრდილოეთით, პროკოფის დროს, რადგანაც კოლხეთს ლაზიკა დაერქვა, კიდევ უფრო ჩრდილოეთით გადასულა მისი ცენტრები, ცხადია ბიზანტიური იძულებით. იუსტინიანეს ნათქვამი “ჩვენი ლაზიკა” ალბათ ასე უნდა გავიგოთ, რომ არსებობდა “ჩვენი” ე.ი. ბიზანტიური ლაზიკა და “არაჩვენი” ე.ი. არაბიზანტიური ლაზიკა. ტრაპეზუნტის მხარეები, იქამდე კოლხეთად მიჩნეული, ახლა უკვე პონტოს პროვინციის ნაწილად იქცა, მაგრამ მის ჩრდილოეთით ე.ი. ჭოროხის ხეობაში მდებარე კოლხეთი ანუ ლაზიკა, რომელიც ბიზანტიელთა ხელდებული გახდა, ჯერ კიდევ არ იყო პონტოს ნაწილი, თუმცა უკვე ბიზანტიელთა ხელდებული იყო და ამიტომაც მიაჩნდათ თავისად ანუ ის იყო “ჩვენი” ლაზიკა, რომელსაც პეტრას ციხე-სიმაგრის საშუალებით აკონტროლებდნენ. პეტრა – გადაიქცა ორი იმპერიის სპარსეთისა და ბიზანტიის სადავო ქალაქად. მის მპყრობელს არა მხოლოდ ლაზიკის მართვა შეეძლო, არამედ გზაც ეხსნებოდა ბიზანტიური ცენტრებისაკენ. ჩანს არსებობდა “არაჩვენი” ანუ სპარსული ლაზიკაც, ალბათ დასავლეთ საქართველო თუ მოიაზრებოდა თავისი სვანებით, აფშილებით და აბაზგებით, მაგრამ სხვა იყო ისტორიული, ძველი ლაზიკა, სომხური გეოგრაფიით-ლაზივი, ის ტრაპეზუნტსა და არზრუმს(თეოდოსუოპოლს) შუა მდებარეობდა და ის ერთ-ერთ ბიზანტიურ პროვინციაში შედიოდა, ამიტომაც მისი ძველი სახელი მივიწყებული იყო.

გარდა სტრატეგიული მდებარეობისა, პეტრა უნდა ყოფილიყო სავაჭრო გზის ჩამკეტიც, არა უბრალო, არამედ საერთაშორისო გზისა. ის აკონტროლებდა “ჩვენ ლაზიკას”, რომლის ათვისების შემდეგ “არაჩვენი ლაზიკის” დაპყრობის დროც უნდა დამდგარიყო, ეს ჩანს მართლაც ასე მოხდა ბიზანტიელების სვანებში ლაშქრობათა დროს.

გ. გრიგოლიას დასკვნით პეტრას ომები იმართებოდა არა ყვირილა-რიონის, არამედ ჭოროხის ხეობაში, ხუფათთან (გ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრ. გვ. 56). “ჩვენ ლაზიკაში” შედიოდა მესხეთის ერთი ნაწილიც – ისტორიული კლარჯეთი.

სტრაბონის ცნობით მესხების მიწა-წყალი სამად იყო გაყოფილი. ერთი ნაწილი იბერიელებს ეკუთვნოდათ, მეორე ლაზებს, მესამე კი სომხებს. მესხეთის მიწა-წყლად უნდა ვიგულისხმოთ ისტორიული მესხეთი-სამცხე, კოლა-არტაანი, კლარჯეთ-შავშეთი და ტაო-ბასიანი. მართლაც, ისტორიულად სამცხე-კოლა-არტაანი იბერიის სამეფოში, ტაო-ბასიანი სომხეთში იყო მოქცეული, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ კლარჯეთ-შავშეთი ლაზიკაში იყო მოქცეული, თუ შავშეთი არა, კლარჯეთი მაინც. ამ ტერიტორიის გავლით შეჭრილან კიდეც სპარსელები შაჰ ხოსროსა და მერმეროეს ხელმძღვანელობით პეტრაში. მაშასადამე, როგორც ჩანს, არსებობდა ორი ლაზიკა, ერთი იყო ბიზანტიური, ამიტომაც მას ისინი “ჩვენ ლაზიკას” უწოდებენ, ხოლო მეორე, როგორც ითქვა, ალბათ იყო “სადავო ლაზიკა”, რომელზეც სპარსელების გავლენა უფრო მეტხარისხოვანი იყო.

ბიზანტიურ ანუ “ჩვენ ლაზიკაში” შედიოდა მესხეთის ნაწილი – კლარჯეთი ე.ი. არტანუჯ-ართვინი. იმის შესახებ, რომ კოლხეთში მესხეთის ერთი ნაწილი შედიოდა, როგორც ითქვა, სტრაბონი მიუთითებდა. “ჩვენი ლაზიკე” შესაბამისად მოიცავდა ჭოროხის შესართავის ორივე სანაპიროს, ერგეს, ლიგანს თანამედროვე ართვინითურთ, თანამედროვე არტანუჯი და მისი მიმდებარე მხარეები ვიდრე არსიანის ქედამდე. მართლაც ამ მონაკვეთზე გადიოდა საერთაშორისო მნიშვნელობის გზა, რომელიც ჭოროხის ხეობას და მის შესართავს ანუ შავ ზღვას – აერთებდა ართვინ-არტანუჯის გზით არტაან-ყარს-დვინთან. ეს გზა ბიზანტიურ სამყაროს აერთებდა სპარსულთან. გზა შედიოდა ხოფა-ხუფათთშიც, რომელსაც გ. გრიგოლია პეტრად მიიჩნევს. გ. გრიგოლია წერს – “ამ ბუნებრივი ზღუდის ერთ თავში ათინა და რიზე მდებარეობს, მეორე ნაწილის ჩამკეტი კი თანამედროვე პატარა სავაჭრო ქალაქი და ნავსადგური ხოფაა, რომელიც ერთპიროვნულად ბატონობს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ მიმავალ როგორც სახმელეთო, ისე საზღვაო გზაზე. გარდა ამისა, ხოფა უმოკლესი გზით უკავშირდება ჭოროხის ხეობას სოფ. ფორჩხასთან. ჭოროხის ზემო წელიდან მიმავალი გზა ართვინთან იყოფა ორად, ერთი ჭოროხის გაყოლებით მიემართება ყარსი, არდაგანი და სომხეთისაკენ, ხოლო მეორე იმერხევით, ყვირილას ხეობით და არსიანის უღელტეხილით გადადის ფოცხოვის ხეობაში, საიდანაც ახალციხე, ახალქალაქი, წალკა-მანგლისის გზით ჩადის თბილისში. ამ გზით წაიყვანეს ლაზებმა მეფე ხოსრო-ანუშირვანი პეტრას წინააღმდეგ. როგორც პროკოფის ცნობიდან ვგებულობთ, სპარ­სელებმა გადალახეს ბოასი (ჩვენი გაგებით, ჭოროხის ზემო წელი) “…და ისე მივიდნენ პეტრაში, რომ ფასისი მარჯვნივ ჰქონდათ. თითქოს იმიტომ, რომ მათ (ლაზებმა – გ. გ.) წინასწარ განჭვრიტეს, რათა მდინარე ფაზისის გადასასვლელად არც დრო და არც შრომა დასჭირდებოდათ მეტი, ხოლო ნამდვილად იმიტომ, რომ არ სურდათ სპარსელებისათვის ეჩვენებინათ თავიანთი საბინადროები” – წერს გ. გრიგოლია და აგრძელებს – როგორც ჩანს, იბერიიდან ლაზიკის ამ ნაწილში სხვა გზაც შემოდიოდა (ალბათ, ქვაბლიანის ხევით გოდერძის უღელტეხილზე და აქედან აჭარისწყლის ხეობაში), მაგრამ ლაზებს შეგნებულად აუვლიათ მისთვის გვერდი და ირანელები მდინარე ფასისის ზემო წელისკენ ანუ ბოასისაკენ წაუყვანიათ, როგორც უკვე ითქვა, ჭოროხს ასე უნდა რქმეოდა ართვინიდან სათავეებამდე. ჩვენი ვარაუდით, სპარსელებს ჭოროხი უნდა გადაელახათ ართვინის ზემოთ, 10-15 კმ მოშორებით, იქ სადაც იმერხევისა და ჭოროხის შესართავია. შემდეგ ფასისის მარცხენა ნაპირით ქვემოთ ეშვებიან ფორჩხამდე და აქედან, უმოკლესი გზით (40-45 კმ), ჩადის უღელტეხილის გადავლითა და მ. ხოფას ხეობით, მიდიან პეტრაში.

ჩანს, რომ იგივე გზა გაიარეს ლაზიკაში მეორედ შემოსულმა სპარსელებმა, ამჟამად უკვე მერმეროეს მთავარსარდლობით რომ მიემართებოდნენ რომაელების მიერ ალყაშემორტყმული პეტრას დასახმარებლად. პროკოფის ცნობით, “იმან (მერმეროემ – გ. გ.) არ მოინდომა ლაზიკის სოფლებზე გაეარა სადმე, რათა მას რაიმე დაბრკოლება არ შეხვედროდა”, და ისე იარა პეტრამდე, რომ “ფასისი მარჯვნივ ჰქონდა”.

ამრიგად ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ჭოროხის სახით გაგვაჩნია ის მყარი, საიმედო ნიშანსვეტი, რომელიც საძიებო ქალაქ პეტრას არსებობას ხოფას სანახებში მიგვითითებს.

ხოფადან ჭოროხისაკენ და აქედან აღმოსავლეთით იბერიისაკენ, სამხრეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით არმენიისა და პერსარმენიისაკენ მიმავალი გზა რომ არ არის ახალი და ძველთაგანვე არსებობდა, ამის შესახებ არაერთ ცნობას ვხვდებით ქართლის ცხოვრებაში, მაგრამ განსაკუთრებით საყურადღებოა ერთი მათგანი, სადაც მოთხრობილია 1116 წ. დავით აღმაშენებლის მიერ ბასიანში თურქთა დიდი ჯარის განადგურების შესახებ: “ტაოს ჩამოდგეს დიდნი თურქნი ხარგებითა, რამეთუ ზამთრისა სიფიცხესა და მთათა სიმაგრესა მიენდვნეს. ხოლო მეფემან მოიხელოვნა ესრეთ, რამეთუ სპათა ქართლისათა მზაობა უბრძანა, და თუით ქუთათისს წამოვიდა, რომლითა უეჭუელ ყუნა იგინი, და თუესა თებერვალსა აცნობა ქართველთა და მესხთა, რათა კლარჯეთს დახუდენ პაემანსა, და თუით შუიდითა სპითა ხუფთითა ჭოროხის პირი წავლო. და შეკრბეს ერთად უგრძნაულად დაესხა მათ ზედა, უშიშად გულ-დებითა მსხდომარეთა ბასიანამდე და მთად კარმიფორისად”.

უდავოდ ნიშანდობლივი მითითებაა ხუფათის გზაზე, რომლითაც მეფე დავით აღმაშენებელი გადავიდა ჭოროხის ხეობაში და კლარჯეთში შეხვდა ქართლიდან და მესხეთიდან მოსულ ლაშქარს. როგორც ჩანს, გზა ხუფათიდან და იბერიიდან ჭოროხისაკენ იმდენათ ყოფილა გაკვალული, რომ ზამთრის პერიოდშიც კი არ ფერხდებოდა მასზე ხალხთა დიდი მასების მოძრაობა. ასეთია იგი განვითარებულ შუა საუკუნეებში და ასეთივე უნდა ყოფილიყო უფრო ადრეც, პროკოფის დროსაც. ამ გზის ერთ ბოლოში მდებარეობს ხოფა, სადაც ჩვენ პეტრას არსებობას ვვარაუდობთ” (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, 1994, გვ. 65).

 

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისი ტაბულა პევტენგერიანას შესახებ

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით კასტორიუსის რუკის ანუ ტაბულა პევტენგერიანას მიხედვით (სეგმენტი XI-XII) მნიშვნელოვანი გზა სომხეთის ძველ დედაქალაქ არტაშატიდან მიემართებოდა სებასტოპოლისაკენ. ი. მანანდიანის მიხედვით ეს გზა გაივლიდა ფარავნის ტბასთან სოფელ ფოკას (პაგას), აქედან აბულის მთას (აპულუმ), სოფ. ხოსპიოს (ჩასპია) შემდეგ უცნობ პუნქტ “ად მერცურიუმ”-ს, შემდეგ “ად ფონტენ ფელიცემ”-ს, და შედიოდა სებასტოპოლისში. (გ. გრიგოლია, “ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”., გვ. 106).

დაშორება ასეთი იყო: ად ფონტენ ფელიცემიდან სებასტოპოლისამდე იყო 90 კმ ანუ 60 რომაული მილი (იქვე, გვ. 106).

ჩვენი ქართული ისტორიკოსების დაჟინებული მითითებით ად ფონტენ ფელიცემ – არის ვარციხე (როდოპოლისი), მაგრამ ვარციხე სებასტოპოლისად მიჩნეულ ცხუმს არა 90 კმ-ით არამედ სამჯერ მეტი მანძილითაა 165 კმ დაშორებული! – წერს გ. გრიგოლია.

ე.ი. ვარციხის განსაზღვრება არასწორია – აქედან გამოსავალს ი. მანანდიანი ხედავს იმით, რომ ემხრობა პროფ. ერემიანის აზრს (კიპერტზე დაყრდნობით) – “ქ. ფასისი ტრაიანეს დროიდან (98-117) სებასტოპოლისად იწოდება” – გვ. 107.

ფასისი – სებასტოპოლისია (ერემიანი) – (იქვე, გვ. 107)

ტაბულა პევტენგერიანას რუკის აღნიშნული მაგისტრალი გ. გრიგოლიას სიტყვით – არ შედის ნოქალაქევში, რომელიც “ეგრისის დედაქალაქი” იყო რუკის შედგენის დროს (III-IV ს-ში), გ. გრიგოლიას აზრით “ძნელი წარმოსადგენია, რომ გზას გვერდი აევლო დედაქალაქისათვის და კასტორიუსს იგი გამორჩენოდა” – (იქვე, გვ. 108).

გ. გრიგოლიას თქმით რუკაზე ფოთშიც არ შედის გზა და ასევე გზაზე არ ჩანს კუტაია – ქუთაისი – (იქვე, გვ. 109).

აღნიშნულიდან გამომდინარე – ტაბულა პევტენგერიანას რუკის გზები ასახავს არა დასავლეთ საქართველოს მონაკვეთს, არამედ გზას არტაშატიდან – ართვინ- ჭოროხის შესართავის ქალაქებისაკენ.

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით სებასტოპოლისი არის ციხისძირი, აქ შედიოდა ტაბულა პევტენგერიანას (მისი ავტორია კასტორიუსი) გზა – (“ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”. იქვე, გვ. 113).

V ს. ძეგლის ნოტიცია დიგნიტატუმის (“ნუსხა ყველა თანამდებობისა და მმართველობისა, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედროსი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეებში”) მიხედვით -”არმენიის სარდალს ექვემდებარება პონტოს სასაზღვრო ხაზი – ტრაპეზუნტი, პითია, ისულმენი, კენიე, პარამბოლე, სებასტოპოლისი და სხვა” (იქვე, გვ.120).

თუ პითია ბიჭვინთაა, ხოლო სებასტოპოლისი-ცხუმი (როგორც ამჟამად მიიჩნევა) – მაშინ ისინი (ბიჭვინთა და სოხუმი) არმენიაში ყოფილან მოქცეულნი ამ წყაროს მიხედვით.

გ. გრიგოლია არ ეთანხმება ს. ყაუხჩიშვილის მიერ ჩამოყალიბებულ თვალსაზრისს, რომ მაგალითად ზიგანა იყო – გუდაყვა, პითია – ბიჭვინთა, სებასტოპოლისი და დიოსკურია – ცხუმი, მოხორა კი მუხურისი.

მას მიაჩნია, რომ IV საუკუნის ბოლოსათვის აფხაზეთის პიტიუნტი – ბიჭვინთა აღარ წარმოადგენდა სამხედრო-სტრატეგიულ პუნქტს (არქეოლოგიური მასალების მოწმობით, იქ, სადაც იყო გარნიზონის მთავარი სადგამი, IV ს-ში გაუმართავთ კერამიკული ქურა) ამის გამო გ. ლორთქიფანიძე საერთოდ გამორიცხავს V საუკუნეში ბიჭვინთაში ბიზანტიური გარნიზონის ყოფნას – გვ. 121.

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით IV-V სს-ში დასავლეთ საქართველოში საერთოდ არ იდგა ბიზანტიური გარნიზონები – გვ. 122.

გ. გრიგოლია იმოწმებს ნ. ადონცს, რომ ნოტიციას შედგენისას აფხაზეთის პიტიუნტი და სებასტოპოლისი არ ეკუთვნოდათ რომაელებს, საერთოდ სხვაა აფხაზეთის პიტიუნტი და სებასტოპოლისი და სხვა, ნოტატია-ს პითია და სებასტოპოლისი – (იქვე, გვ. 122).

გ. გრიგოლია ეთანხმება ნ. ადონცს, რომ ნოტიციას ზიგანა ტრაპეზუნტიდან არდასში მიმავალ გზაზეა – ესაა ზიგანას უღელტეხილის (6640 ფუტი) სამხრეთ გვერდზე მდებარეობს ზიგანა, რომელსაც დღესაც ასე ეწოდება. ხოლო მოხორა – ზიგანას აღმოსავლეთით მდებარე სოფელია დღესაც (იქვე, გვ. 122, ნ. ადონცი, “არმენია…” გვ. 100).

გ. გრიგოლიას აზრით – ზიგანა და მოხორა ისტორიულ ჭანეთშია (იქვე, გვ. 122 და არა დასავლეთ საქართველოში).

სად მდებარეობდა პითია? გ. გრიგოლია წერს: “ დამაჯერებლად გამოიყურება პ. ინგოროყვას ვარაუდი პითიას შესახებ, რომ პტოლემაიოსის მიხედვით პითია მდებარეობდა ტრაპეზუნტსა და რიზეს შუა და ერქვა პიტიუსა (პიტიუსი) – იგი ოფის ნავსადგურს უნდა ემთხვეოდეს – (“ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”. გვ. 122. (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 253).

“ამ ვარაუდის სისწორეს მხარს უბამს IV ს. ავტორის ამიანე მარცელინეს ცნობა: ტრაპეზუნტის გვერდით არსებობს სახელოვანი ქ. პიტიუნტი” – (“ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”. იქვე, გვ. 123).

მაშასადამე ამ პიტიუნტიდან იყვნენ მიწვეულნი ეპისკოპოსები I მსოფლიო კრებაზე და არა აფხაზეთიდან, ბიჭვინთის საეკლესიო სიდიადე მხოლოდ ქართულ ეკლესიასთანაა დაკავშირებული და არა ბერძნულთან.

გ. გრიგოლიას დასკვნა ასეთია: – “ამრიგად, არმენიის სამთავარსარდლოში ნოტიციის მიხედვით დასახელებული 11 პუნქტიდან ხუთი – ზიგანა, ხაძანა, სილუანა, მოხორა და ავაძა – თავსდებიან ტრაპიზონის სამხრეთით, ტრაპიზონსა და სატალას შორის. დანარჩენი ხუთი – ტრაპიზონი, ჰისის ნავსადგური (სურმენე), პითია (პიტიუსი), კენე პარამბოლე (ახალი ბანაკი) და ვალენტია (აფსაროსი) – ტრაპიზონიდან ჩრდილოეთით – სამხრეთ შავიზღვისპირზე – (იქვე გვ. 123).

გ. გრიგოლიას მიხედვით სებასტოპოლისი არს ციხისძირი, ტრაპზონიდან 150 კმ-ით დაშორებული – (“ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”. გვ. 123).

გ. გრიგოლია იმოწმებს ნ. ადონცს, პ. ინგოროყვას, ვ. ლექვინაძეს, ნ. ლომოურს და ასკვნის, რომ ნოტაციის 11 პუნქტიდან ათი მდებარეობდა არა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოში, არამედ სამხრეთ შავიზღვისპირზე. ტრაპეზუნტსა და სატალას შუა მდებარეობდნენ ზიგანა, ხაძანა, სილუანა, მოხორა და ავაძა, ტრაპეზუნტის ჩრდილოეთით ჭოროხის შესართავამდე თავსდებიან თვითონ ტრაპეზუნტი, ჰისის ნავსადგური (სურმენე), პითია (პიტიუსი), კენე პარამბოლე (ახალი ბანაკი) და ვალენტია (აფსაროსი), ხოლო მეთერთმეტე – სებასტოპოლისი კი არის ციხისძირი – (იქვე გვ. 123).

გ. გრიგოლია იმოწმებს ახ.წ. V ს. ავტორს პრისკე პანიონელს და ასკვნის, რომ სომხეთსა და ლაზიკას შორის არსებობდა უმოკლესი გზა – იქვე. გვ. 126.

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით სომხეთსა და ლაზიკას შუა არსებული უმოკლესი გზა სომხეთიდან შედიოდა ვარციხეში,

ჩვენი აზრით კი, ეს გზა უმოკლესი მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნებოდა თუ ის ერთმანეთს არტაანსა და ართვინს დააკავშირებდა, მართლაც ასეთი გზა არსებობდა და მას საერთაშორისო მნიშვნელობა ჰქონდა, ხოლო ლაზიკა კი ეწოდებოდა ჭოროხის აუზის ქვეყანას – ერგე-ლიგანა, ზღვისპირს.

პრისკე პანიონელი თავის ისტორიაში 433-474 წლების ამბების აღწერისას, წერს, რომ რომაელებმა ილაშქრეს ლაზიკაში, მაგრამ შედეგს ვერ მიაღწიეს, უკანდაბრუნებისას გადაწყვიტეს დაეგეგმათ ახალი თავდასხმა – “ბჭობაში იყვნენ, თუ რა გზით ელაშქრათ: იმავე გზით თუ სპარსეთის მეზობელი ქვეყნის, არმენიის გზით დაეწყოთ ომი, ზღვით კი შეუძლებელი იყო ცურვა, რადგან კოლხიდა უნავსადგურო იყო და ძნელსავალი ადგილები ჰქონდა მისადგომად (იქვე გვ. 127).

პრისკე პანიონელის ცნობიდან ჩანს, რომ 1) კოლხეთი (ლაზიკა) “უმოკლესი გზით” უერთდება არმენიას. 2) ლაზიკა და არმენია მეზობლები არიან, საერთო საზღვარი აქვთ, 3) კოლხეთის ზღვისპირი კლდოვან-ქარაფოვანია, ამიტომაც რადგანაც ასეთი არაა დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირი, კოლხეთის ქვეშ პრისკე პანიონელი არ გულისხმობს თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს.

გ. გრიგოლია წერს – “რომაელები მარშრუტის შერჩევისას უარს ამბობენ საზღვაო გზის გამოყენებაზე, იმ მიზეზით, თითქოს კოლხეთის სანაპირო უნავსადგურო იყოს, რაც არ შეეფერება რეალურ ვითარებას. არიანესაგან ვიცით, რომ კოლხეთს ნავსადგურები გააჩნია აფსაროსში და ფასისში, რომელსაც არმადით შეაფარა თავი არიანემ. აშკარაა, აქ სხვა უნავსადგურო კოლხეთი, უფრო სწორად კოლხეთის უნავსადგურო სანაპირო იგულისხმება…” – იქვე. გვ. 51.

ვფიქრობ ძველ ეპოქაში სამხედრო გემებს არ ესაჭიროებოდათ განსაკუთრებული ნავსადგური, მათი მცირე მოცულობის გამო, ოღონდ იმ შემთხვევაში თუ ისინი შედიოდნენ გაშლილ, ვაკე, ზღვის დონიდან თითქმის ნულოვანი სიმაღლის სანაპიროზე, როგორიცაა დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირი, მაგრამ, თუ კი სანაპირო იყო კლდოვან-ქარაფოვანი, რომელსაც ვერსაით მიუდგებოდა გემი, მაშინ საჭირო იყო განსაკუთრებული ნავსადგური. თავიანთი ექსპედიციების დროს დასავლეთ სა­ქართველოში ბიზანტიელები და ოსმალები საგანგებო ნავსადგურებს არც კი იყენებდნენ, ასევე კაზაკებიც. აღნიშნულის გამო, პრისკე პანიონელის ცნობა ისე უნდა გავიგოთ, რომ მის ეპოქაში ანუ V საუკუნეში ლაზიკა მდებარეობდა კლდოვან-ქარაფოვან სანაპიროზე ტრაპეზუნტიდან – ხოფამდე. საფიქრებელია, რომ ამ ტერიტორიის დაპყრობის შემდეგ ლაზთა სამეფო უფრო ჩრდილოეთით გავრცელდა და ხოფა მის სამხრეთად იქცა.

პრისკე პანიონელის მიერ ნახსენები ლაზიკის ე.წ. “არმენიის გზა” უნდა იყოს ართვინ-არტანუჯ-არტაანის დამაკავშირებელი გზა, რომელიც არტაანიდან უშუალოდ შედიოდა სომხეთში და მიემართებოდა დვინისაკენ. მის ერთ მონაკვეთს ქართულ წყაროებში “გზა კლარჯეთისა” ერქვა.

ესაა დვინი – ართვინის დამაკავშირებელი უმოკლესი მაგისტრალი – (იქვე გვ. 127).

კლავდიოს ატოლემაიოსის – “გეოგრაფიული სახელმძღვანელო” წიგნი V, თავი VI – ჩამოთვლილია კაბადოკიის ადგილები კერძოდ – მდ. აფსაროსისა და მისი შენაკადი ლიკოსის შემდეგ დასახელებულია სებასტოპოლისი. ის დასახელებულია ქალაქების ჩამონათვალთა ბოლოში – ის, ჩანს ითვლება კაბადოკიის უკიდურეს სასაზღვრო პუნქტად – (გ. გრიგოლია – “ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები”. იქვე, გვ. 128). ცხუმის სებასტოპოლისი შეუძლებელია ყოფილიყო კაბადოკიის სასაზღვრო პუნქტი.

პტოლემაიოსის მიხედვით მდ. აფსაროსი არაა მდ. ფაზისი, თუმცა ორივეს ერთიდაიგივე დასახელების შენაკადი აქვს, ის აფსაროსსა და ფასისს შორის ათავსებს ქ. სებასტოპოლისს (იქვე, გვ. 141).

პტოლემაიოსის მიხედვით კაბადოკიის პონტოს აღმოსავლეთ საზღვარი იყო “მოსხური მთები”. მოსხურ მთებად მიიჩნევა პონტოს მთაგრეხილის ნაწილი ჭოროხის ქვემო წელიდან ტრაპეზუნტ-ბაიბურდის ხაზამდე – (გვ. 128). ნ. ხაზარაძის მიხედვით “მოსხური მთების” ნაწილია გურია-აჭარის მთაგრეხილიც, (იქვე, გვ. 128).

პტოლემაიოსის მიხედვით კოლხეთი მდებარეობდა კაბადოკიის შემდეგ, მისგან ჩრდილოეთით, მისი აღწერა იწყება დიოსკურია-სებასტოპოლისით და მთავრდება მდ. ფასისით. მაშასადამე მისი სებასტოპოლისი უფრო სამხრეთით მდებარეობდა:

კოლხეთს “სამხრეთიდან ესაზღვრება კაბადოკიის პონტო და მისი მომდევნო დიდი არმენიის ნაწილი”.

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით II საუკუნეში რომის იმპერიამ ლაზიკას ჩამოაჭრა ტერიტორია სამხრეთიდან და ის შეიყვანა კაბადოკიის პონტოს შემადგენლობაში – (იქვე, გვ. 130). კერძოდ, კი ზოსიმეს ცნობით (გეორგიკა I) იმპერიის საზღვარი აღწევდა მდ. ფასისამდე, აქვე მდებარეობდა გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით სებასტოპოლისი.

დანიელ მესვეტის ცხოვრების მიხედვით V საუკუნეში საზღვრად იმპერატორ ლეონ I-ის (457-474) დროს ბიზანტიასა და ლაზიკას (“მეგრელთა აფხაზეთის სამეფოს”) შორის ციხე ხუფათი იყო დადგენილი – (იქვე, გვ. 138). (მეფე გუბაზ I-ის დროს).

ხუფათი დღევანდელი ხოფაა, მაშასადამე აქ გადიოდა საზღვარი ლაზიკასა და ბიზანტიას შორის. ამ დროს ლაზიკას გამოეყო სვანეთი – (იქვე, გვ.138).

გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით სწორედ ხუფათში აუშენებიათ ბიზანტიელებს (VI-საუკუნეში) ქ. პეტრა.

 

არტაანი იბერიაში

ქვეყანა ანუ ხევი არტაანისა მდებარეობდა ჯავახეთის სამხრეთით. მას ერქვა “არტაჰანიც”, ამჟამად თურქეთშია და დასავლეთით არსიანის ქედი საზღვრავს. არტაანის ქვეყნის შუა ნაწილში გაედინება მდ. მტკვარი, რომელზეც მდებარეობდა ქალაქი, ასევე “არტაანის” სახელის მქონე. ქალაქი არტაანი, ანუ “არტაანის ქალაქი”, ცნობილი იყო პტოლემაიოსის მიერ, ამიტომაც მოიხსენიებს ასე – “იბერიის ქალაქი არტანისა”. არტაანში იყო “სოფელი მგლივანი” (სუმბატ დავითის ძის ცხოვრება და უწყება), არტაანის ქვეყანას სამხრეთიდან კოლა ესაზღვრებოდა, რომელშიც მტკვარს აქვს სათავე.

არტაანი ცნობილი იყო იმით, რომ მასზე გადიოდა “გზა არტანუჯისა”, სადაც “გარდავალს გზა არტანუჯს” (ვახუშტი). არტაანზე გადიოდა ასევე ბიზანტიიდან (და ასევე პერსარ­მენიიდან, ანუ სპარსული არმენიიდან) შიდა ქართლ-თბილის-ბარდავისაკენ მიმავალი საერთაშორისო გზა, რომელიც არტაანიდან ჯავახეთში შედიოდა. ასე რომ, არტაანი აკავშირებდა შავი ზღვის სანაპიროს პორტებს თბილისი-ბარდავთან არტანუჯის გზით, ხოლო სპარსეთ-ბიზანტიას კოლადან შემოსული გზით. არტაანი თითქმის ყოველთვის იბერიის ნაწილი იყო კოლასთან ერთად, ტაო კი I ათასწლეულის უმეტეს საუკუნეთა მანძილზე და VI-VII საუკუნეებში პერსარმენიას მიაკუთვნეს.

“ქალაქი არტანისა” მალე ნაქალაქევად ქცეულა და მას ჰურს უწოდებდნენ (იგივე ქაჯთა ქალაქი). “სოფელი მგლივანი” მოგვაგონებს “ლივანს”, “ლიგანს”.

 

კლარჯეთი – “ბერძენთა ქვეყანა” – “საბერძნეთი”

ქართლის უკანასკნელი ერისმთავარი, აშოტ ბაგრატიონი, არაბებთან კონფლიქტის გამო სამხრეთ საქართველოში გადავიდა – “ივლტოდა მათგან წარემართა რათა წარვიდეს საბერძნეთად” (სუმბატი, “ცხოვრება ბაგრატიონთა” გვ. 376).

აშოტი არტანუჯში დასახლდა. ეს მხარე პოლიტიკური “საბერძნეთია” მისი ცხოვ¬რების წყაროს ცნობით – “განმტკიცდა ხელმწიფობა მისი ნებითა ბერძენთა მეფისათა” (იქვე), და ასევე – “ბერძენთა მეფემან მიუბოძა კუროპალატობა აშოტს”.

ამ ცნობებში “შავშეთ-კლარჯეთი “საბერძნეთია”, ბიზანტიის სავასალო ქვეყანაა.

აშოტი შავშეთსა და კლარჯეთში მკვიდრდება და რეზიდენციად არტანუჯს ირჩევს: “პოვა კლარჯეთს ტყეთა შინა კლდე ერთი, რომელიც ვახტანგ გორგასალს ციხედ აღეშენა, სახელად არტანუჯი და აოხრებულ იყო ბაღდადელისა მის ყრუობითგან. იგი განაახლა აშოტ და აღაშენა ციხედ, წინა-კერძო მისა ქვეშეთ აღაშენა ქალაქი და აღაშენა ციხესა მას შინა ეკლესია წმიდათა მოციქულთა პეტრესი და პავლესი და შექმნა მას შინა საფლავი თვისი” (სუმბატ დავითის ძე, გვ. 376).

აშოტის დროს მის სამეფოში შედიოდნენ კლარჯეთი, ნიგალი, აჭარა, ტაო, სპერი, სამცხე, ჯავახეთი, არტაანი (საქ. ისტ. ნარკვ. II. გვ. 449). ეს იყო “კლარჯი და არტანუჯელი ხელმწიფეების” მიწა-წყალი, მათ იმჟამად “ქართველთა მეფეები” არ ეწოდებოდათ.

“ქალაქი არტანუჯი იყო “არტანუჯელი – კლარჯი ხელმწიფეების” რეზიდენცია, “ქართველთა მეფეებისა” კი ბანა უნდა ყოფილიყო” (საქ. ისტ. ნარკვ. II. გვ.445, პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 54).

როგორც ითქვა, “არტანუჯელი და კლარჯი ხელმწიფეები” შესაძლოა იყვნენ ლეგიტიმური მემკვიდრეები (ე.ი. თავიანთი თავი მიაჩნდათ ლეგიტიმურ მემკვიდრეებად) ლაზი მეფეებისა, რომელთაც ხელმწიფობას ანიჭებდა ბიზანტიის იმპერატორი VI ს-მდე.

შემდეგ ეს შტო შეწყდა, მაგრამ მათ მამულზე მოსულ აშოტის ხელისუფლებას ჩანს ეს მემკვიდრეობა თავის ხელში აუღია ან ნათესაური ქორწინების გზით ანდა ძველი მემამულეობის გამო (“ლაზთა მეფობა”, იგივეა რაც “კლარჯთა ხელმწიფეობა”?).

მაგრამ, რას გამოხატავდა “ქართველთა მეფის” ტიტული, ის ნიშნავდა მემკვიდერეობას არიან-ქართლელი თუ მცხეთელი მეფეებისა? იქნებ ამ ტიტულს ლეგიტიმაციის სხვა წყარო ჰქონდა?

მართლაც, მცხეთა არაბებს ეჭირათ, ხოლო სამეფო (საერისმთავრო) ოჯახი სამხრეთ საქართველოში იყო გადმოსული, ისინი იყვნენ მემკვიდრეები იბერიელი (ქართველი, მცხეთელი) მეფეებისა, ამიტომაც თითქოსდა მათ “ქართველთა მეფის” ტიტული უნდა ჰქონოდათ, მაგრამ არა, მათ “კლარჯთა ხელმწიფეებს” უწოდებდნენ.

“ქართველთა მეფის” ტიტული ამ ოჯახში მოგვიანებით, ტაოს გზით შევიდა.

 

წმ. ნინოსა და წმ. გრიგოლის სამოღვაწეო არეები ლაზიკა – სომხეთის მოსაზღვრე ქვეყანა

პ. ინგოროყვასა და მ. ჩხარტიშვილს განხილული აქვთ ის არეალი, სადაც იქადაგეს წმიდა გრიგოლ განმანათლებელმა და წმიდა ნინომ. კერძოდ, გრიგოლის ცხოვრებაში მოხაზულია არეალი, სადაც იქადაგა წმიდა გრიგოლმა: ტაოდან – კასპიის კარამდე, ასევე, მოვსეს ხორენაცის მიერ მოხაზულია წმიდა ნინოს ქადაგების არეალი – კლარჯეთიდან მასქუთებამდე, ანუ კასპიის კარამდე (“კასპიის კარი” – მდებარეობდა მდ. არაქსის სამხრეთით კასპიის ზღვასთან).

ეს ორი არეალი ერთმანეთს არ კვეთს, თუმცა ერთმანეთს უშუალოდ ემიჯნებიან,

კერძოდ, განსაზღვრულია წმიდა ნინოს სამწყსო. ესაა კლარჯეთის ჩრდილოეთით, უფრო სწორად, იმ ხაზის ჩრდილოეთით მოქცეული მხარე, რომელიც იქმნება კლარჯეთისა და მასქუთეთის შეერთებით, ხოლო მის სამხრეთით მდებარე არეალი, ანუ ტაოდან იგივე მასქუთეთამდე, ანუ კასპიის კარამდე – გრიგოლის არეალია.

ასე რომ, განსაზღვრულია სამწყსო ქართული ეკლესიისა.

ჩვენთვის ამჟამად საინტერესოა, კლარჯეთის ჩრდილოეთით ან ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე მხარე, კერძოდ დასავლეთ საქართველო ვისი მოქმედების არეალშია, წმ. ნინოსი თუ წმიდა გრიგოლისა.

ამ სქემის მიხედვით დასავლეთ საქართველო არ შეიძლება იყოს წმ. გრიგოლის მოქმედების არეალში, რადგან ის მდებარეობს კლარჯეთის ჩრდილოეთით (ჩრდილო-დასავლეთით), ე.ი. ის წმიდა ნინოს არეალია.

ამ შემთხვევაში დგება საკითხი: წმ. გრიგოლის ცხოვრების მიხედვით, წმიდა გრიგოლმა ლაზეთში გააგზავნა თავისი ესპიკოპოსი, მაშასადამე, აღნიშნულიდან გამომდინარე, ეს ლაზეთი არის არა დასავლეთ საქართველო.

ამ სქემის მიხედვით ლაზეთი კლარჯეთის სამხრეთით ანდა სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე მხარე, ანუ ჭანიკა-ტრაპეზუნტის რეგიონია.

ჭანიკა-ტრაპეზუნტის რეგიონი სომხური ტრადიციის შესაბამისად შედიოდა ე.წ. “დიდ არმენიაში”, ეს იყო გრიგოლის არეალი. აქ უნდა ყოფილიყო ის ლაზეთი, სადაც გრიგოლმა გააგზავნა თავისი ეპისკოპოსი.

მართლაც, სომხური წყაროების ეგრისის ქვეყანა მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ მოიცავდა ტრაპეზუნტის მხარეებს.

ეგრი, ჭანივი, მანრილი და ლაზივი – თეოდოსიოპოლის-ტრაპეზუნტს შუა მდებარეობდა და არა დასავლეთ საქართველოში.

დასავლეთ საქართველოს ეგრისი და არმენიის, ანუ ბიზანტიის ეგრი ორი სხვადასხვა ქვეყანა იყო.

სომხური წყაროების ეგრი ტრაპეზუნტ-ჭანიკაა, ქართლის ეგრისი კი დასავლეთ საქართველოა, პირველი წმიდა გრიგოლის სამოღვაწეო არეალის საზღვართანაა, ხოლო ქართლის ეგრისი კი არა, რადგანაც კლარჯეთი და მისი ჩრდილოეთით მდებარე მხარეები, ანუ დასავლეთ საქართველო აღმოსავლეთ საქართვე¬ლოს¬თან ერთად კასპიის კარამდე წმ. ნინოს არეალია თვით სომხური წყაროების ცნობით.

მართლაც ტოპონიმები და ჰიდრონიმები “ეგრი” მრავლადაა მდ. არაქსის ზემოწელში.

 

მოვსეს ხორენაცი ლაზიკის შესახებ

(ბაგრატიონები სპერში)

ხორენაცის ცნობით, ქრისტეშობამდე II საუკუნეში გაძლიერებული პართია თავს ითავისუფლებდა მაკედონელთა მბრძანებლობისაგან, პართიის მეფე არშაკმა სომხეთის “ჩრდილოეთისა და დასავლეთის” ქვეყნების მეფობა გადასცა თავის ძმას ვალარშაკს, მან შექმნა სომხური სანახარაროები. მან “უწინარეს ყოვლისა ღვაწლი დაუფასა ძლევამოსილსა და გამჭრიახ კაცს, წარმომავლობით ებრაელ შამბატ ბაგრატს. ბაგრატის სახელის მიხედვით მისი შთამომავლები ბაგრატუნებად უნდა წოდებულიყვნენ… ვალარშაკმა ერისთავად, ათასეულთა და ბევრეულთა მთავრად დანიშნა იგი დასავლეთ ნაწილში, რომლის იქით სომხურად აღარ ლაპარაკობენ (მ. ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 102). იგულისხმება სპერი. ა. აბდალაძის კომენტარით, ხორენაცი სპერს სომხურ პროვინციად მიიჩნევდა. “საქმე ისაა, რომ ქართული მოდგმის ტომით დასახლებული ეს მხარე საუკუნეების მანძილზე პოლიტიკურად დაკავშირებული იყო სომხეთთან” (იქვე, გვ. 261).

ამის შემდეგ ვალარშაკი თავისი ჯარით გაემართა ხალტიქის, ანუ ქალდეას, ანუ ჭანეთის საზღვრებისაკენ. ამის მიზეზი იყო ის, რომ სპერის იქით მდებარე ჭანეთი და მისი მეზობელი მხარეები, “მტკიცედ იცავდნენ ერთობის პირობას მაკედონელთა სახელმწიფოსთან” (იქვე, გვ. 102). ესენი იყვნენ ხორენაცის დასახელების მიხედვით – “ლაზიკა, პონტო, ფრიგია და მაჟაქი” (იქვე, გვ. 102), ორი ჯარი ერთმანეთს შეეჯახა, სადაც სომხებმა გაიმარჯვეს. აღნიშნული მხარეები სომეხთა მეფის მბრძანებლობის ქვეშ მოექცნენ. ხორენაცი წერს – “საქმის ამგვარად დაბოლოების შემდეგ სომეხთა მეფემ მოაწესრიგა მაჟაქის, პონტოელთა და ეგერელთა მხარეები. მერე მიბრუნდა იგი ჩრდილოეთში, პარხალის მთების ფერდობებისაკენ, ტაოში (იქვე, გვ. 103). ამის შემდეგ გადავიდა “ადგილებში, რომელთაც ძველები ანფაიტსა და ზემო ბასიანს ეძახდნენ… იქაურობას ვანანდი ეწოდა” (იქვე, გვ. 104).

მემატიანემ შემოხაზა თავის მიერ ნახსენები ქვეყნები. ესენია სპერი, ლაზიკა, ეგერი და ბასიანი. ისინი ყველანი ერთ რეგიონში მდებარეობდნენ, ყველანი მოქცეულნი არიან პარხალის მთების სამხრეთით, ანუ მათი ჩრდილო საზღვარი ტაოს მიმდებარე მხარეა.

მ. ხორენაცი თავიდან წერს დასავლეთის კოალიციის შესახებ, რომ ისინი შედგებოდნენ “ლაზიკა-პონტო-ფრიგია და მაჟაქისაგან”, გამარჯვების შემდეგ აზუსტებს, რომ ესენია იგივე “მაჟაქი, პონტო და ეგერი”. ფრიგია და მაჟაქი – სამხრეთის მხარეებია, პონტო და ლაზიკა – დასავლეთის მხარეები, შემდეგ ლაზიკას ის უწოდებს “ეგერს”. მაშასადამე, ეგერი შედგება ლაზიკისაგან და სულ თავში ნახსენები ხალტიქ-ჭანეთისაგან. მართლაც, ხორენაცის მსგავსად, სომხური გეოგრაფიაც წერს, რომ ეგერი შედგებოდა იმავე ჭანეთ-ლაზიკისაგან, ანუ ეგერის ნაწილია ლაზიკა და ის მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ არმენიის დასავლეთით და მას მართავდა სომეხთა მეფე ვალარშაკი. ეგერ-ლაზიკა-ჭანეთის ჩრდილოეთით კი პარხალის მთები და ტაო მდებარეობდა. მაშასადამე, “ლაზიკა” ნამდვილად ერქვა სპერის მიმდებარე მხარეს – პონტოს, ანუ ტრაპეზუნტის მიმართულებით. ამავე თვალსაზრისს ადასტურებს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნოტიციები. ლაზიკის ეპარქიაში შედიოდა ლერიონისა და პაიპერტის (ბაიბერდის) ეპარქიები.

უნდა დავასკვნათ, რომ მ. ხორენაცი იცნობდა ლაზიკას და მის მდებარეობას განსაზღვრავდა სპერის მიმდებარე ტრაპეზუნტის მომიჯნავე მხარეს და არა დასავლეთ საქართველოში. ეს ცნობა იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ ამჟამად აღიარებული საისტორიო თვალსაზრისით VIII საუკუნემდე ლაზიკა არ ერქვა ტრაპეზუნტის მომიჯნავე მხარეს, არამედ დასავლეთ საქართველოს და თითქოსდა წყაროები არ აჩვენებს ლაზიკის მდებარეობას VIII ს-მდე ტრაპეზუნტთან. მათ ამ მხრივ, ვფიქრობ, ხორენაცი არა აქვთ შესწავლილი.

მაშასადამე, ხორენაცის მიხედვით, ლაზიკა VIII ს-მდეც, V და წინა საუკუნეებში ტრაპეზუნტის მხარეს მდებარეობდა.

 

ლაზიკის ბაღები ანუ მოხირისის ძიება ვეიდენბაუმისა და ყაზბეგის მიხედვით

პროკოფისა და სხვა ძველ ავტორთა აღწერით ლაზიკა კლდიანი ქვეყანა იყო, ამიტომაც ნაკლებ მოსავლიანი და მკაცრი ბუნებისა, მაგრამ აქ ზოგიერთ ადგილას შესანიშნავი ხილიც და მოსავალიც მოდიოდა. ერთი ასეთი მხარე ლაზიკაში ყოფილა მოხირისი, რომელიც კლდეთა შორის გადაშლილი ბაღნარი იყო, ასეთათ ჩვენ მიგვაჩნია ჭოროხის ხეობაში ერგე-ლივანი ანუ ლიგანი, რომლის ნაყოფიერებაც შესანიშნავად აღწერა ვახუშტიმ.

ე. ვეიდენბაუმი პროკოფის მსგავსად აღწერს აღნიშნული რეგიონის კლდოვან მიწა-წყალსა და ზოგიერთ ადგილას გადაშლილ მშვენიერ ბაღებს. მაგ. ის წერს: – მურღულის წყლის ხეობა შესართავთან ფართოა და არის ვაშლის ბაღებით განთქმული ადგილები, თესენ ხორბალს (ე. ვეიდენბაუმი ბათუმიდან ართვინამდე, გვ. 62). მსგავს ნოყიერ მიწა-წყალს ის აღწერს ართვინთანაც. მაგალითად “ტერასებზე გაშენებულია ბაღები და ზეთის ხილის ნარგავებია” (იქვე, გვ. 66).

გ. ყაზბეგის აღწერით კი არტანუჯის ხეობის კლდოვანებასთან შედარებით შავშეთში სოფლის მეურნეობაც კი არის განვითარებული, რაც ამ რეგიონში დიდი იშვიათობა არის. ის წერს “შავშელები სოფლის მეურნეობასაც მისდევენ… მეზობელ მხარეებთან შედარებით შავშეთის ბუნება გაცილებით მდიდარია. მწარმოებლობის იგივე სახეებია, რაც ზემო აჭარაში. მესაქონლეობა და მეხორბლეობა აქ შეიძლება განვითარდეს. შავშეთი აწარმოებს ხორბალს, რომელიც ბათუმის ბაზარზე ყარსისას ჯობნის. მიწის ზღაპრული ნაყოფიერების პირობებში შავშეთი შესაძლოა გახდეს ხორბლის წარმოების ცენტრი და ალბათ არტანუჯიდან ბათუმამდე გზატკეცილის გაყვანით ტბეთის ვაკე შესაძლოა ამ პორტის ბეღლად გადაიქცეს “1873 წელს ინგლისის პურით ვაჭრობის კომპანიამ საცდელად შეისყიდა შავშეთის პური. ამ კომპანიის ერთ-ერთი აგენტის თქმით აქაური პურით ვაჭრობას კარგი მომავალი აქვს. იგივე შეიძლება ითქვას მესაქონლეობაზე. კულტურული მცენარეულობიდან აქ კარგად ხარობს თუთის ხე. მაგრამ აბრეშუმის ჭია მხოლოდ ნური-ბეგის მამულში – შინდობანში ვნახეთ” (გ. ყაზბეგი. 3 თვე თურქეთის საქართველოში, გვ. 97).

მოხირისს ალბათ უფრო შეესაბამება გ. ყაზბეგის მიერ აღწერილი ლივანი “ჩვენ გადავედით იმერხევის წყალზე გადებულ დროებით ხიდზე, თითქმის ზუსტად იმ ადგილზე, სადაც ეს მდინარე უერთდება არტანუჯ-ჩაის და წავედით ზემოთ იმერხევის ხეობაში. გზა ინარჩუნებს ისეთივე ხასიათს, რაც ჩვენ ფხიკიურის შემოგარენში ვნახეთ. მაგრამ მდინარის ნაპირები უფრო დამრეცია, ტყეები მცირე. თითქმის ყველგან გარშემორტყმულია შიშველი კირქვებით, მცენარეული ცოტაა, მაგრამ სამაგიეროდ იმ ადგილას, სადაც ქვებს შორის ხელისგულისოდენა მიწაა, ნახავთ ყურძენს, ბროწეულს, ნუშს, ხურმას, ზეთისხილს, ლეღვს და სხვა ჯიშის ხეებს. ნაყოფიერება განსაცვიფრებელია. ჩვენ აქ პირველად დავრწმუნდით, რომ ლივანის გახმაურებული დიდება დამსახურებულია. ჭვავისა და ხორბლის მოსავალი უკვე აღებულია და მინდვრებში ახალი სიმინდი ითესება. სამ თვეში ახალი სამკალი იქნება. სოფელ ოპიზამდე ჩვენი გზა 3,5 საათს გრძელდება, აქედან პირველი საათი ცხენით, დანარჩენი 2,5 საათი ფეხით უნდა ვიაროთ. მხოლოდ ამითაც შეიძლება იმსჯელო, თუ რა საზიზღარი გზაა. ამ მიდამოების მცხოვრებთათვის ცხენი არ არსებობს. სამაგიეროდ მათს ერთგულ მსახურად მორჩილი სახედარი რჩება. ცხენებით ჩვენ ავედით სოფელ კაპარიამდე, რომელიც მდებარეობს იმერხევისწყლის მარჯვენა ნაპირზე, შავი ზღვის დონიდან 1217 ფუტზე. ცხენები აქ დავტოვეთ, ჩვენ კი ვიწრო ბილიკით სოფელ ოპიზაში ავედით. გზა კარჩხალის ქედის განშტოებაზე, იმერხევისწყლის მოშიშვლებულ და კლდოვანი ხრამის გაყოლებით მიდის. მდინარე ჩვენს ფეხებს ქვემოთ, სადღაც შორს ჩაიკარგა. ოპიზის მონასტერი 1500 ფუტზე ზემოთ მდებარეობს, კარჩხალის ერთერთ განივ გასაყარზე და ჩვენს ცნობისმოყვარე თვალწინ გადაიშალა მაშინ, როცა სოფელში შევედით. მე მწყუროდა ნახვა ძველი საქართველოს ამ უწმინდესი ადგილისა, რომელსაც უმღერა ვახუტიმ და რომელიც ჯერჯერობით არცერთ ევროპელს არ უნახავს. ჩვენი ჯაფა სათანადოდ დაფასდა” (გ. ყაზბეგი, სამი თვე თურქეთის საქართველოში, გვ. 100).

გ. ყაზბეგი სხვაგანაც აღწერს კლდეთაშორის მწირ მაგრამ მშვენიერ ადგილებს, სადაც კარგი მოსავალი მოდიოდა “ჭოროხისა და არტანუჯ-ჩაის შეერთების წერტილში გზა მკვეთრად უხვევს ჩრდილოეთისაკენ და ჭოროხის მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით მიდის. ჩვენს ფეხებს ქვემოთ არტანუჯი მოსჩანს. ჭოროხი აქ მუხლს ქმნის, რომელიც აღმოსავლეთისაკენაა მიმართული. იგი წყდება მაღალი შიშველი კლდეებით, რომლებიც პირდაპირ მგზავრის თვალწინაა წამოწვდილი. შორს მდინარის მარცხენა ნაპირზე, მიდამოების ნაცრისფერ ფონზე მედიდურად მოსჩანს მწვანე მინდორში – ესაა სოფლების – არიასა და ორჯოხის ბაღები. გამცილებელმა აგვიხსნა, რომ ამ სოფლებში ლივანის საუკეთესო ყურძენი ხარობსო” (იქვე, გვ. 107).

პროკოფის აღწერით სკანდასა და სარაპანას ციხესიმაგრეების ტერიტორიებზე არ მოდიოდა მოსავალი, არ ხარობდა ვაზი. გ. ყაზბეგიც მსგავსად მიუთითებს, რომ შავშეთის მაღლობებში, სადაც ადმინისტრაციული ცენტრები და ციხეები იყო განლაგებული ვაზი არ ხარობდა და მოსახლეობა მხოლოდ ქერსა და ჭვავს თესავდა. ის წერს “მაშინ, როცა გარყლობაში თესვა მხოლოდ იწყება, ტბეთში ყანები უკვე აჯეჯილებულია; მაშინ, როცა პირველში გამოჩნდა მსხლის კუკული, მეორეში უკვე სახეზეა ნიგვზის მოზრდილი ნაყოფი, რომელიც ზემო ტერასზე საერთოდ არ ხარობს. თავად ნათესებიც სხვადასხვანაირია. ზემოთ მხოლოდ ქერს, ჭვავსა და ხორბალს თესავენ. ვაზის ლერწი არც იქ და არც აქ არ არის” (იქვე, გვ. 78). ნაკლებ მოსავლიანობის მხრივ უვენახეობის გამო გ. ყაზბეგის მიერ აღწერილი შავშეთის ციხისძირი ემსგავსება პროკოფის მიერ აღწერილ სარაპანას. ქერის და ჭვავის ნათესებითაც, მითუმეტეს, რომ ამ ციხისძირთან ახლოს გადიოდა არტანუჯ-არტაანის შემაერთებელი გზა, რომელიც უღელტეხილ იალზნი-ჩამის ახლოს მდებარეობდნენ და იქვე არიან კანდრიდის და ქინძოტამალის ციხეები, რომლებსაც ეტილოლოგიურად ემსგავსება სკანდა. მახლობლადაა მთა “კანდილი”.

 

ორი ლაზიკა

ბიზანტიასა და საქართველოს შორის საზღვარი ისტორიულად გადიოდა ხუფათთან (ხოფთან), მის ქვემოთ (ვიდრე ტრაპეზუნტის მთიანეთის/ჭანეთის/ ჩათვლით) – მდებარეობდა “ძველი ლაზიკა” თავისი საეპისკოპოსოებით, რომელთაგან ერთერთი ზიგანა ტრაპეზუნტიდან 70-იოდე კილომეტრით იყო დაშორებული და თეოდოსიოპოლის გზაზე, მთიან რეგიონში მდებარეობდა. ადმინისტრაციულად ის პონტოს ოლქში შედიოდა, ამტომაც სახელმწიფო მოხელეები და მწერლები მას პონტოს უწოდებდნენ და არა ლაზიკას. სამოქალაქო ადმინისტრაცია მის ძელ სახელს არც კი იხსენიებდა. სახელი ლაზიკა კვლავ წამოტივტივდა მას შემდეგ რაც იუსტინიანემ გაიხსენა ეს სახელი და მის მიერ ახალ დაპყრობილ ტერიტორიასაც უწოდა ეს სახელი-ლაზიკა, რადგანც ახალი ტერიტორია ძველი ლაზიკის უშუალო მეზობლად იყო, ფაქტიურად მისვე გაგრძელება.

ჭანეთის ლაზიკა “ძველი” იყო იმ მხრივ, რომ როცა VI ს-ში ბიზანტიის იმპერატორმა იუსტინიანემ დაარღვია ხელშეკრულება სპარსეთის შაჰთან და ხუფათის მაღლა – ჭოროხის შესართავამდე დაიპყრო ახალი მიწა-წყალი – მასაც სახელი ლაზიკა დაარქვა, რადგანაც, ჩანს თვლიდა ჭანიკის ლაზიკის გაგრძელებად. მაშასადამე ამ ახალდაპყრობილ მიწა-წყალსაც ლაზიკა ეწოდა, მიზეზი ამისა იყო ის, რომ, როგორც ითქვა, ეს “ახალი ლაზიკა” ძველს ემეზობლებოდა, მისი გეოგრაფიული გაგრძელება იყო, ის მდებარეობდა ძირითადად მდ. ჭოროხის ხეობაში.

ის ადმინისტრაციულად არ მიუერთეს პონტოს და არსებობდა, როგორც თავისთავადი ადმინისტრაციული ერთეული /სამეფო/- “ლაზიკის” სახელწოდებით.

ჭოროხის აუზი უზარმაზარი მიწა-წყალია, რომელიც დიდი კლდეებით ბუნებრივადაა შემოსაზღვრული.

ჭოროხის ვრცელ ხეობას სულ ორი, ერთმანეთთან ახლო მდებარე გასასვლელი აქვს შავ ზღვაზე, ერთია მდინარე ჭოროხი და მის ნაპირზე გამავალი ვიწრო გზა-ბილიკები. მეორეა ხუფათ-ჭოროხის გზა.

ბიზანტიისათვის საკმარისი იყო რამდენიმე ციხე-სიმაგრის აგება ამ გზების საკონტოლებლად.

ამიტომაც მდ. ჭოროხის ზღვასთან შერთვის სიახლოვეს აიგო პეტრას ციხე-სიმაგრე. მის მპყრობელს ადვილად შეეძლო მთელი უზარმაზარი ჭოროხის ხეობის ანუ ლაზიკის უმთავრესი ნაწილის აღებ-მიცემობისა და ვაჭრობის კონტროლი აღნიშნულის გამო.

მართლაც იუსტინიანეს მიერ დასმულმა პეტრას მცველმა შეძლო ეკონტროლებინა მთელი ლაზიკის ვაჭრობა.

ახალი ლაზიკა ფაქტიურად მოიცავდა “კლარჯეთსა და ბოლო კლარჯეთის ზღვის პირს” იბერიის ძველ ნაწილს, მაგრამ რადგანაც იბერია სპარსეთმა დაიპყრო, სპარსეთს მიაჩნდა, რომ ეს მიწა-წყალი სპარსეთს ეკუთვნოდა.

ხუფათ-ჭოროხის ხეობის ბიზანტიელთაგან დაპყრობა განხილული იქნა როგორც იბერიაში შეჭრა ანუ სპარსეთის ქვეყნის დაპყრობა. ამის გამო ატყდა ომი სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის.

ლაზიკის გზით თვით შაჰმა ხოსრომ ინება შავ ზღვამდე მისვლა. ეს გზა დვინიდან შედიოდა არტაანში ანუ იბერიაში, რომელიც ჭოროხის ხეობას /პეტრას/ არსიანის ქედით უერთდებოდა.

არტაანიდან გზა შედიოდა შემდეგდროინდელ არტანუჯში, იქედან კი ართვინში და ჭოროხის ანუ ფასისის გავლით შედიოდა პეტრაში.

მართალია, კლარჯეთი ბიზანტიამ მიიტაცა და ის შეიყვანა თავის ადმინისტრაციულ ოლქ – ლაზიკაში, მაგრამ მისი მეზობელი არტაანი კვლავ იბერიად იწოდებოდა.

იბერია-ლაზიკის შემაერთებელი საერთაშორისო გზა გადიოდა არა ლიხის, არამედ არსიანის ქედზე.

შემდგომშიც ამ გზაზე მდებარე არტანუჯი (X საუკუნისათვის) დიდ საერთაშორისო სავაჭრო ცენტრად ითვლებოდა. არტანუჯის ქვეყანას კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვებით ეწოდებოდა არზენა, “არზეს ქვეყანა”. როგორც ითქვა “არზე” ანუ ალზე-ალზ” ის ფუძე უნდა იყოს, რომლისგანაც სიტყვა ლაზიკა იქნა მიღებული – “ალზ-ლაზ-ლაზიკა”.

აღსანიშნავია, რომ ლაზებს უწო­დებდნენ არა მხოლოდ ზღვისპირეთის მცხოვრებთ, არამედ მთიანი რეგიონის, არზ­რუმის მცხოვრებთაც. “არზ-ლაზ” ასევე ერთი ფუძეა. მაშასადამე ლაზიკა ძველთაგანვე ერქვა, არამხოლოდ ზღვისპირეთს ტრაპიზონის მხარეს, არამედ მთიან რაიონსაც გუნუშხანე-არზრუმს.

 

ძველი ლაზიკა – ქალდიის თემი

(“სოფელი მეგრელთა”)

აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი ტრაპეზუნტის ჩათვლით იუსტინემ VI ს-ში შეიყვანა ბიზანტიის იმპერიის იმ პროვინციაში, რომელსაც “I არმენია” ეწოდებოდა.

მალევე VII ს-ში ამ მიწა-წყალზე ჩამოყალიბდა ახალი ბიზანტიური ადმინისტრაციული ერთეული – “არმენიაკონი”.

საბედნიეროდ მალევე, ბიზანტიამ ამ პროვინციას ანუ ძველ ლაზიკას (ლაზივს) აღუდგინა ძველი სახელი და მას უწოდა “ქალდეას თემი”.

ეკლესიურად ქალდეას თემს იქამდე და მის შემდეგაც მოიცავდა კონსტანტინოპოლის ლაზიკის ეპარქია, რომლის სამიტროპოლიტოში შედიოდა ფაზისის, როდოპოლისის, პეტრას, ზიგანას და საისინის საეპისკოპოსოები.

ნ. ადონცის აზრით, ყველანი ისინი მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტ-არზრუმის შემაერთებელი გზის პირას.

ესენი იყვნენ ცნობილი ქალაქები, რომელთა მეტ ნაწილში რომაული კოჰორტები იდგა, ამიტომაც ამ ქალაქებში დაარსეს საეპისკოპოსო კათედრები.

ისინი ჭანიკა-ლაზიკის ეპარქიაში მდებარეობდნენ.

ჭანეთი ვრცლად იყო გადაჭიმული პარხალის მთიანეთში და ნაწილობრივ ჭოროხისა და მდ. კელკიტის ხეობებში.

“ქალდიის თემის” სახელწოდების აღდგენით ბიზანტიამ ფაქტობრივად აღიარა, რომ ამ მიწა-წყლის მკვიდრი მოსახლეობა იყო ქალდუელები ანუ ქართველობა – ჭანებისა და ლაზების სახელწოდებით.

ქალდეა-ჭანიკის არმენიზაცია მიუხედავად იმპერიული ხელშეწყობისა VI-VII სს-ში სომხურმა ეკლესიამ ვერ შეძლო, რადგანაც ეკლესიურად კონსტანტინოპოლს ექვემდებარებოდნენ. უფრო მათი გაბერძნების პროცესი იყო დაწყებული.

ქალდეას თემი მოიცავდა ძველ, ისტორიულ ლაზიკას, რომელიც ადრე, დიოკლეტიანემდელ ეპოქაში ამ მთიანეთში მდებარეობდა და არა დასავლეთ საქართველოში. ეს იყო ე.წ. “ძველი ლაზიკა” (ჩანს მიმდებარე ზღვისპირით), ხოლო ახალი ლაზიკა, რომელსაც იუსტინიანე “ჩვენს ლაზიკას” უწოდებდა, მდებარეობდა მის გვერდით იუსტინიანეს მიერვე დაპყრობილ მიწა-წყალზე – რიზედან ჭოროხამდე.

ამ ახალ ქვეყანას, რომელშიც ასევე შედიოდა ჭოროხისპირა ხეობა არსიანის ქედიდან ართვინ-ლიგან-ერგეს ჩათვლით თანამედროვე ბათუმ-ხელვაჩაურის რაიონებთან ერთად ეწოდა ლაზიკის სამეფო.

მაშასადამე ლაზიკა მოიაზრებოდა ასეთ საზღვრებში – სამხრეთით ზღვისპირას რიზე და ხოფა, მთებში კი ჭანეთი, აღმოსავლეთით არსიანის ქედი, ჩრდილოეთით თანამედროვე სუფსას ხეობა და გურიის მთიანეთი. მისი ერთი ნაწილი ჭანიკა, პონტოს ეკუთვნოდა, სადაც მდებარეობდა “ეპარქია ლაზიკაში”, ხოლო მეორე ნაწილი – ხუფათ-ჭოროხის ხეობა – “ლაზიკის სამეფოდ” იწოდებოდა.

 

რატომ “ქალდეა”?

ჭანეთს ანუ შემდეგდროინდელ ლაზის­ტანს ძველ ბერძნულ მწერლობაში ერქვა “ქალდეა”. ეს სახელი ცოცხალი იყო მკვიდრთა შორისაც, ამჟამად ლაზების ერთი მცირე ჯგუფი თავის თავს “ქალდებს” უწოდებს. რას ნიშნავს სიტყვა “ქალდეა” და რატომ უნდა წოდებოდა ეს სახელი ისტორიულ ჭანეთს.

ქალდეა, როგორც ვიცით, ერქვა ლურსმული დამწერლობის ეპოქაში, (ქრისტეშობამდე მრავალი ასეული წლით ადრე) შუამდინარეთის სახელმწიფოს.

ბერძენ ავტორთა მტკიცებით ტრაპეზუნტის მიმდებარე ქალდეას მოსახლეობა შუამდინარეთიდან იყო გადმოსახლებული და ამიტომაც ერქვათ მათ ეს სახელი, ხოლო კონსტანტინე პორფიროგენეტის მტკიცებით ქალდეას მეზობლად მცხოვრები იბერები პალესტინიდან იყვნენ გადმოსახლებულები.

მაშასადამე ქართველების სამხრეთიდან გადმოსახლების თეორიას ბერძნული ისტორიოგრაფია X საუკუნეშიც იცნობდა.

სახელი “ქალდუ” ჟღერდა ქართველთა თვითსახელწოდებაში – “ქართუ-ელი” და ასევე ჭან-ლაზებსაც ეს სახელი – ქალდები ერქვათ.

ეს სახელი ცნობილი და მშობლიური იყო იმ ფრიგიელებისა და კელტებისათვისაც, რომელნიც მცირე აზიაში დამკვიდრდნენ ქრისტეშობამდე VIII-III საუკუნეებში. მათში ეს სახელი უფრო ასე ჟღერდა – გორდუ, გარდუ, ქართუ – ქალდუ. ჩანს ვანის ტბისპირეთიდან პონტოსზღვისპირზე გადმოსახლებულმა იბერებმა /კარდუხებმა/ ეს სახელი – ქალდ თან მოიტანეს.

ზოგიერთი ისტორიკოსის აზრით მესხები ფრიგიელების ერთერთი ეთნოჯგუფი ყოფილა. მესხები კი ჰეკატოს მილეტელის ცნობით კოლხური ტომი იყო. მაშასადამე მესხები და კოლხები ერთი ხალხი ყოფილა. ფრიგიელების ერთი ნაწილის შიდა სატომო სახელი ქალდუ იგივე ქართუ ყოფილა. ეს სახელი ერქვა ხალიბებს და ამჟამადაც ჟღერს ქართველთა თვითსახელწოდებაში.

 

ლაზიკა ფართო პოლიტიკური გაგებით

ნ. ადონცი წერს – გაგება აბასგიისა ფართო პოლიტიკური ტერმინის მნიშვნელობით, რომელიც იჭერდა მიწებს კასპიის ზღვამდე, წარმოიქმნა არაბობის შემდეგ. იქამდე, კერძოდ VIს-ში ასეთი ფართო პოლიტიკური მნიშვნელობით იხმარებოდა ლაზიკა, ოღონდ შავიზღვისპირეთში (ნ. ადონცი, გვ. 219). როგორც წყაროებიდან ჩანს, თავდაპირველად ლაზიკა ერქვა ტრაპიზონის მიმდებარე მიწა-წყალს.

IV-V ს-ში რომის საზღვარი გადიოდა ქ. რიზეს სანახებში. მიმდებარე მიწა-წყალს (თავის ძალზე ვრცელ მთიანეთთან ერთად) ლაზიკას უწოდებდნენ, მაგრამ შემდეგ მისი მნიშვნელობა გაიზარდა, კერძოდ, იუსტინიანემ რომის საზღვარი გადაიტანა ჩრდილოეთით. მდ. ჭოროხის შესართავი მოექცა ბიზანტიის სახელმწიფოს შიგნით. ამ ახალ მიწასაც ლაზიკა ეწოდა.

XI ს. დასწყისისათვის არაბთა და თურქულ ტომთაგან გათავისუფლებულ სპერის, ბასიანის, ვასპურაკანის ნაწილის მართლმადიდებლურ ეპარქიებს – “ეპარქიები ლაზიკაში” ეწოდათ. ასე რომ, ლაზიკა ეკლესიურად მოიცავდა ტერიტორიას თითქმის ვანის ტბიდან ტრაპეზუნტამდე, ხოლო პოლიტიკური მნიშვნელობით რიზედან – ჭოროხის შესართავამდე, კლარჯეთის ჩათვლით.

 

ჭანეთი

(სისილისი/საისინი/ზიგანა)

პროკოფი კესარიელზე დაყრდონობით, ნ. ადონცი აღწერს ჭანიკას – ის მდებარეობდა თეოდოსიოპოლისთან ახლოს, რომელიც, მისი სიტყვით, იყო დასავლეთ არმენიის ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალაქი, სადაც იჯდა კომიტი (ამის საპირისპიროდ, სპარსელთა შაჰმა ქ. დვინში (ერთერთ უმთავრეს ქალაქში), დასვა თავისი მარზპანი).

“ჭანების ტომი ემეზობლება სომხებს, მათ მიწაზეა ადგილი, სადაც იუსტინიანემ ააშენა ახლადმოქცეული ჭანებისათვის პირველი ეკლესია. აქედან იწყება რომაელთა, პერსარმენიელთა და თვით ჭანების საზღვრები. აქვე იყო იუსტინიანეს მიერ აგებული პირველი ციხე-სიმაგრე, მისგან ორი დღის გზაზეა სოფელი ხარტი, ოკენიტი ჭანების მიწაზე. მისგან აღმოსავლეთით არის ციხე ბარხი, შემდეგ ზაგონას მთების კალთებია, სადაც ჭანები საქონელს აძოვებდნენ, მთის ძირშია სოფელი კენა – ვაკე ადგილზე და მისგან მარცხნივ ციხე-სიმაგრე სისილისია, აშენებულია ლონგინის ხევთან (რომაელი სარდალი ლონგინი აქ გაჩერებულა), აქ აუშენებია იუსტინიანეს სიმაგრე ბურგი – სისილისიდან ერთი დღის გზაზე.შემდეგ არის კოკსილონი ჭანების სიმაგრეები (სისილისი უნდა იყოს საისინის კათედრის ადგილი, მიტრ.ან.).

ჭანების მიწის შემდეგ არის ქალაქი ტრაპეზუნტი, მისი საზღვრები მიდის სუსარმენამდე და რიზემდე (ორი დღის გზაზე). მისგან აღმოსავლეთით ჭანთა მთებია, რომლის იქითაც სომხები ცხოვრობენ, რომაელთა ქვეშევრდომები. ჭანების მთებიდან მოედინება მდინარე ბოასი.

ჭანების რაზმი, რომელიც მონაწილეობდა 550 წლის პეტრას ალყაში, უკან დაბრუნდა ზღვისპირა გზით რიზეს გავლით, საიდანაც ათინასა და ტრაპეზუნტის გავლით სამშობლოში დაბრუნდა.

რიზეს შემდეგ ცხოვრობდა ლაზთა ტომი (ნ. ადონცი, სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 65). ჭოროხზე, ჭანიკეში, საიდანაც გამოდის ისტორიული მდ. ბოასი, მდებარეობს ისტორიული ქალაქი ბაიბერდი და ასევე სატალა, მდ. კელკიდზე. მათ პროკოფი არმენიელებს მიაკუთვნებს.

სატალასა და ბაიბერდის მაღლა ზღვის პარალელურად მიემართება გრძელი ქედი, ძველად მას ერქვა პარხალი ანუ პარიადრეს ქედი (ამჟამად ლაზისტანის ქედი). ჭანური სოფელი ხარტა ბაიბერტის მაღლაა, ჭოროხის მარცხენა შენაკადზე. აქედან ჩანს, რომ ლაზები და ჭანები სხვადასხვა ტომი იყო. ლაზები რიზეს შემდეგ ცხოვრობდნენ.

 

ხალდეა – ქალდეა – ხალიბი

სტრაბონის დროს ალიძონები ანუ ძველი ხალიბები იწოდებოდნენ ქალდეებად. მისი აზრით, ჰომეროსის ალიბები იგივე ხალიბები იყვნენ. სიტყვა “ხალიბ”-ში, ნ. ადონცის აზრით, “იბ-ბი” ქართული მრავლობითობის ნიშანია.

პროკოფის დროს ქალდები – ჭანები იყვნენ.

პლინიუსი ასახელებს – “არმენოხალიბებს” – ისინი, ნ. ადონცის სიტყვით, სომხებისა და ხალიბების ურთიერთ შერევით მიღებული ხალხია. სხვა აზრით, ხალიბების სახელი მიღებულია ბერძნული “ხალიფს” – სპილენძიდან. ასე უწოდებდნენ პონტოელ ტომებს, სპილენძის მაწარმოებლებს. ნ. ადონცის აზრით, შეიძლება იყო პირიქით და ბერძნული სიტყვა აღნიშნული ხალხის თვითსახელწოდებიდან იქნა მიღებული (ნ. ადონცი, გვ. 59). ჩანს, ხალიბები /ქალდუელები/ და კარდუენები ერთი ხალხის ტომები იყო.

 

ქალდეა – ქართეა

ნ. ადონცი წერს – “ჭანიკა ანუ ქალდეა, ქვეყანა ჭანებისა ანუ ქალდებისა, იყო მთიანი ოლქი, წარმოქმნილი პარხალის მთებისა, ჭოროხისა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლისაგან – ტრაპეზუნტამდე, ჭოროხის ველზე ჭანიკა ესაზღვრებოდა ტაოს ოლქსა და სპარსულ სამფლობელოებს, შემდეგ გუგარენას კანტონს, კლარჯეთსა და არტანუჯის მდინარეს, შემდეგ კი მდ. ჭოროხი შედის ეგრში, ანუ ეგერიაში, როგორც აღგვიწერს “სომხური გეოგრაფია” (ნ. ადონცი, სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 26).

ნ. ადონცის მიერ ნახსენები ტუხარისის ციხე ალბათ თუხარისია. ის ერთ-ერთი სასა­ზღვრო წერტილი ყოფილა ჭანიკისა.

ჭანეთს მეორე სახელი ქალდეა ერქვა. ქალდეა – ძველი სახელია, ნახსენები წმიდა წერილში, შუამდინარეთსა და არარატის ქვეყანაში მდებარეობდა ქრისტეშობამდე მრავალი საუკუნით ადრე, მაგრამ ჭანეთის ქალდეას სახელი მას არ უკავშირდება.

საფიქრებელია, რომ ჭანეთს ქალდეა თუ ხალდეა უწოდეს, ალბათ, ჭანების ეთნიკური თვითსახელწოდების გამო. რა უნდა ყოფილიყო ჭანების თვითსახელწოდება? ის იყო ერთი ნაწილი დიდი ხალხისა ანუ დიდი ეთნიკური ჯგუფისა – ქართველებისა, ალბათ, ჭანების თვითსახელწოდებაც ეს იყო – ქართუელი, აქედან ქალდუელი. მართლაც, სიტყვების – ქალდეა-ქალდუელისა და ქართუელის ეტიმოლოგიური იდენტურობა უდავოა.

სიტყვათა ფუძე-ქალდ იგივეა, რაც ქართ.

გ-კ-ქ და დ-ტ-თ თანხმოვანთა ჯგუფებში გვაქვს თანხმოვნების ურთიერთმონაცვლეობა. ამიტომაც ქალდ – მოგვცემს ქართ-ს. ქარლდუ კი – ქართუს.

ქალდ ასევე გვაძლევს “გარდ”-ს. “გარდ”-ის ფუძე-ძირია – გარ-გრ-ეგრ (აქ “დ”-მრავლობითობის ნიშანია).

საერთოდ გარდ (ქართ) ანუ “გრ” ფუძე – მთელი ქართველი ხალხის და მისი ქვეყნის თვითსახელწოდებაში ჟღერდა: ესენია – გუგარქი, ეგრისი, გურია, არგვეთი და სხვა. გუგარქი სომხური წყაროებით, ერქვა არა მხოლოდ ქვემო ქართლს, არამედ მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს, საზოგადოდ ქართველთა ვრცელ ქვეყანას – ანუ იბერიას ერქვა ასევე “გურზან” (ნ. ადონცი, დასახ. ნაშრ. გვ. 219).

შეუძლებელია ეტიმოლოგიურად ერთმანეთს არ დავუკავშიროთ გურზან და “ეგრი”, ანუ “ეგერია”.

აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს სახელი გუგარქი, გოგარენა, ასევე სახელები დასავლეთში – არგვეთი, გურია. იდენტურია ქალდ, გარდ, ეგერ, არგვეთი, გურია, გურაზან, გუგარქ, გოგარენა – ისინი საერთო ფუძეს შეიცავენ – ესენია: “გრ” ან “რგ”. ქართველთა ეთნოთვითსახელწოდების ფუძე-ძირია – “გრ” – “ქრ”.(სიტყვა გუგარქში ფუძე-ძირია – “გგრ” და არა – “გუგ”, როგორც მიიჩნევა).

 

ჭანები

პროკოფი კესარიელის ცნობით, ჭანები ადრე სანებად იწოდებოდნენ. ისინი მრავალ ტომად იყოფოდნენ III-VI საუკუნეებში, მოსახლეობდნენ მდ. ჭოროხის სათავეებთან. ახლანდელ ბაიბერთისა და ისპირის მაზრებში. ბიზანტიელებმა დაიმორჩილეს იმპ. იუსტინიანეს დროს, ჭანეთი ამ დროს დაიპყრო არმენიის მაგისტრმა ჭიტამ, დაიწყეს გაქრისტიანება. სახელწოდება ჭანი შემდეგ შეიცვალა ლაზით. ჭანეთი შემდგომ, ჭანური ტომების აქტივობის შედეგად, ეწოდა ახლანდელ ართვინის, რიზესა და ტრაპიზონის ვილაიეთებს.

ჭანეთს ბერძნულ წყაროში ასევე ეწოდება თიანიკე.

XIII საუკუნიდან შედიოდა ტრაპიზონის იმპერიაში.

XIV ს-დან ჭანეთის აღმოსავლეთ ნაწილი სამცხის სამთავროს შემადგენლობაშია. 1461 წლიდან 1547 წლამდე ოსმალებმა დაიპყრეს. 1878 წელს თურქეთმა დათმო აღმოსავლეთ ჭანეთის ნაწილი, რომელიც შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში (ახლანდელი სარფის აღმოსავლეთი რეგიონი).

 

ხალტიქ – ხალდია (ქალდია) 950 წლისთვის

ბიზანტიური ადმინისტრაციული დაყოფა აჩვენებს, რომ ხალდიას (ქალდეას) თემი მოიცავდა შავიზღვისპირეთს თერმოდონტიდან ფაზისამდე, რუკებზეცაა აღინიშნული, რომ მისი ჩრდილოეთის საზღვარი თითქმის თან ემთხვეოდა მდ. ჭოროხის შესართავს (ანუ ფაზისი ჭოროხს ეწოდებოდა X საუკუნისათვის).

X ს. ბიზანტიურ დაპყრობათა კვალდაკვალ, ხალდიას თემს 950 წლისათვის აღმოსავლეთის მხრიდან შემომატებული ჰქონდა ოლქი “მესოპოტამია”, ევფრატის სათავესთან. ეს ოლქი თეოდოსიოპოლისს არ მოიცავდა, რადგანაც ის ჯერ კიდევ არ იყო ბიზანტიის შემადგენლობაში, ფიქრობენ, რომ იმ დროისთვის ბიზანა და ხორძენაც ხალდიაში შედიოდა.

ხალდიასა და მესოპოტამიის თემებს ესაზღვრებოდა კოლონიას თემი. მასში, ჩანს, იმ დროისათვის შედიოდა ლერიონი, შარიანი, გაილი და კერჩანისი. ხოლო პაიპერტი, ანუ ბაიბერდი, ჩანს, ხალდეას თემში შედიოდა.

იქამდე, საუკუნეებით ადრე, კერძოდ კი VII ს-დან, აღნიშნული თემები შედიოდნენ არმენიაკონის ვრცელ თემში მესოპოტამიის გამოკლებით, რადგანაც ეს უკანასკნელი არაბებს ეჭირათ.

წყაროთა მიხედვით არმენიაკონის თემის ჩრდილო საზღვარი აღწევდა მდ. ფაზისამდე, ხოლო ყველა რუკის მიხედვით, ეს თემი აღწევდა მდ. ჭოროხის შესართავამდე, მაშასადამე, ფაზისს VII-IX საუკუნეებშიც ჭოროხს უწოდებდნენ.

უნდა აღინიშნოს, რომ X ს-ში ფაზისი ერქვა ასევე მდ. არაქსსაც, როგორც კონსტანტინე პორფიროგენეტი გადმოგვცემს.

ფასისი არაქსს ჯერ კიდევ ქრისტემდე ასწლეულებით ადრე რქმევია, ქსენოფონტეს მის მხარეებში შეხვდა ფასიანთა ტომი.

ხალდიის თემის მთავარი ქალაქი იყო ტრაპეზუნტი. VII ს. მსოფლიო კრების დამსწრე ტრაპეზუნტელი ეპოსკოპოსი კრების აქტებს ხელს აწერდა ვითარცა “ეპისკოპოსი ფაზისისა”. მაშასადემე, ქ. ტრაპეზუნტთანსაც იყო ეს სახელი. ასე რომ, ხალდიის თემი ჩრდილოეთიდან და აღმოსავლეთიდან მდინარეებით – “ფაზისებით” იყო შემოწერილი, ხოლო “ფაზისი” თვით ცენტრალურ ქალაქსაც რქმევია, მაშასადამე, იქ სიტყვა “ფაზისი” პოპულარული ყოფილა.

კიდევ უფრო ადრე, IV ს. ბოლოს, ხალდიის თემის ადგილას იყო “პოლემონის პონტოს” პროვინცია, მასში შედიოდა ქალაქები კომანა, პოლემონიონი, კესარია, ტრაპეზუნტი და რიზე. პროვინცია აღწევდა მდ. ჭოროხამდე, კერძოდ ქ. აფსაროსამდე. პოლემონის პონტოს პროვინციას დაეფუძნა ჯერ არმენიაკონისა და შემდგომ ხალდიის თემები.

 

ტიბარენები და ჭანები ერთ მიწაზეა

ჭანეთს უცხოელები ქალდეას უწოდებდნენ. ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით სიტყვის ფუძე – ძირი “ქალდ”, “ქალდუ” აღნიშნავდა ქართველთა სამივე ჯგუფის ქართების, ზანებისა და სვანების საერთო სამშობლოს სახელს (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, 1951, გვ. 403-404)

ივ. ჯავახიშვილი ქართულ ქალდეას (ანუ ჭანეთს) არ აკავშირებდა შუამდინარეთის “ქალდეასთან” და არც ურარტუს “ქალდთან”.

ბერძენ-რომაელ ავტორთა ცნობებით ქალდეა – ჭანეთში ერთად ცხოვრობდნენ ტიბარენები და ჭანები. სიტყვა ტიბარენში ფუძე-ძირი “ტიბარ” იდენტურია სიტყვა – “იბერისა”.

 

სისილისი-საისინი, ზიგანა, ლაზიკის ეპარქია

ნ.ადონცის სიტყვით, VII ს-ში ჭანეთსა და მის მოსაზღვრე მხარეებს “არმენიაკონი” დაერქვა. ის გადაშლილი იყო სინოპიდან ფაზისამდე. შედგებოდა ყოფილი კაპადოკიის, I, II არმენიისა და პონტოსაგან. სახელი ეწოდა მის მეზობლად მცხოვრები სომხების გამო (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, გვ. 203).

ჭოროხის ხეობას ხალდეა, ხალდოძორი ერქვა. აქ ბარხონთან – პარხარის ქედთან- იყო სადგომი ოკენიტების ჭანებისა, ხარტას მაღლა ვაკე ადგილზე კი მდებარეობდა დასახლება კენა, ოკენა (ო – პრეფიქსია, ქართული სა-ს ფარდი), ე.ი. ოკენა-კენების ანუ ოკენიტი ჭანების საცხოვრისი.

ოკენის დასავლეთით პუნქტი სისილისი (სისილისი – ზიზიოლა). ზიზიოლა – ნიკოპილ – სატილას გზაზეა, სატალადან 18 მილზე. გზა გადიოდა გაილ-კელკიტის მდინარის გასწვრივ, ე.ი. ზიზიოლა – ამჟამინდელ კელკიტთან იყო. პროკოფის ცნობით, სისალისი და კენა პარხალის ქედზე იყო. ზიზიოლაში იდგა რომაული რაზმი დიდხანს – იუსტინიანემდე.

ჭანები დაიპყრო იუსტინიანემ ტახტზე ასვლისთანავე.

სისილისი ჭანიკის გარე საზღვარზე მდებარეობდა პარხალის ქედზე. ოკენიტების ცენტრი – ხარტი – სამხრეთ მთისწინებში იყო, ბაიბერდის და სატალის გასწვრივ. როგორც ჩანს, საისინის კათედრა სისილისში იდგა.

სისილისიდან ერთი დღის გზაზე მდებარეობდა ბურგი – ლონგინოს ადგილთან ახლოს, აქედან კოკსილონთა ტომის ოლქი იწყებოდა და აქ იყო ქალაქები სხიმალანიხონი და ჭანჭაკომი

ჭანების სახელი შემოინახა ჯანიკმა. აქედან განდევნილი ჭანები შემდეგში ცხოვრობდნენ მდ. ხარშუტთან.

არდასის ჩრდილოეთით ძევს ზიგანა, რომელიც მნიშვნელოვანი პუნქტი იყო – ლაზიკის ხუთი ეპისკოპოსიდან ერთერთის რეზიდენცია. ეკლესიურად ჭანიკა ლაზიკას ეკუთვნოდა. (იქვე, გვ.65).

ჭანებს უფრო ადრე ქალდები ერქვათ. ჭანების პოლიტიკური მნიშვნელობის გაზრდის გამო მთელ ქვეყანას VI ს-ში ჭანეთი დაერქვა.

VIII ს-ში გაცოცხლდა ძველი დასახელება – არმენიაკონის თემის დაშლის შემდეგ და ერთ მის ნაწილს ქალდეა დაერქვა (გვ. 65).

ე.ი. ამ მიწა-წყალს იუსტინიანეს მეფობის დასაწყისში ერქვა – პონტო, შემდეგ I არმენია, VI საუკუნეში – ჭანეთი, VII ს-ში – არმენიაკონი, VIII-დან ქალდეა. ესენი იყვნენ ოფიციალური, იმპერატორთა მიერ შერქმეული სახელები. მისი თავდაპირველი სახელი კი – ლაზიკა/ქალდეა უნდა ყოფილიყო, ბოლომდე შემორჩა კიდეც ეს სახელები მას.

 

კლარჯეთის ლაზიკა, საზღვარი ხუფათთან

კლარჯეთს, ვახუშტის ცნობით, თავდაპირველად მართავდნენ მთავრები (მეფეები), რომელთა გვარი იყო “მირდატოვანი” (ვახუშტი კლარჯეთის ქვეშ, როგორც ითქვა, გულისხმობს ჭანეთს, ტაოს, სპერს, ჭოროხის ხეობას და, ასევე, მიმდებარე რეგიონებს. მას შემდეგ, რაც კლარჯეთი ბერძენთაგან გაათავისუფლა ვახტანგ გორგასალმა, კლარჯეთის საერისთავო აღმოჩნდა ვახტანგის ვაჟის მირდატის ხელში. მირდატმა საკუთარი და მიათხოვა “დავით წინასწარმეტყველის შთამომავალ” გუარამ I ბაგრატიონს, რომლის წინაპრები ფილისტიმიდან ყოფილან წამოსულნი, მას ასევე გადასცა “სამკვიდრებელი ტაო”. ამ გუარამს “ტაოს ერისთავი” ეწოდა. გუარამ I ტაოს ერისთავს მირდატის დისგან ეყოლა ბაგრატი.

სპარსელთა ქართლში გაბატონებამდე კლარჯეთ-ტაოს ერისთავები ემორჩილებოდნენ “ქართველთა მეფეს”, ე.ი. მცხეთელ მეფეს, ხოლო სპარსთა შემოსევის შემდეგ “ძენი მირდატისანი განდგნენ ფარსმან მეფისაგან და მიერთვნენ ბერძენთა” (იქვე, გვ. 693). კლარჯეთში (მასში შედიოდა ტაოც) წარმოიშვა ორი სამთავრო სახლი, ერთი იყო ვახტანგ გორგასლის ძის მირდატის შთამომავლები, მეორენი კი ამ მირდატის დისა და აღნიშნული გუარამ I-ის შთამომავლები. შემდგომში მირდატის ძეები უშვილობის გამო ამოწყდნენ. ამ მიზეზის გამო საგვარეულო სახელი “მირდატოვანები” ეწოდათ გუარამის შთამომავლებს. მის შვილიშვილს ერქვა ასევე სახელი გუარამი (მაშასადამე ის იყო ზემოთ აღნიშნული ვახტანგ გორგასლის ძის მირდატის დის შვილის ბაგრატის ვაჟი). ვახუშტი წერს, რომ ამ მეორე გუარამმა “შეიცვალა სახელი მირდატოვნობისა ბაგრატიონად მამისა თვისისა სახელისათვის” (ქ.ც. IV, გვ. 694).

გუარამ II მირდატოვანი იქცა ბაგრატიონად, მალე ის ავიდა მცხეთის სამეფო ტახტზე. ეს ასე მომხდარა – “მიევლტო ეს გუარამ უმეტეს ბერძენთა… ამისთვის კეისარმან მოსცა სიგელით… კურაპალატობა გუარამს, ხოლო წელსა 575 თხოვ¬ნითვე ქართველთათა მოსცა ამ გუარამ კურაპალატს მეფობა საქართველოსი კეისარმან იუსტინე და გამეფდა. ამით კუალად შეერთდა სამცხე-კლარჯეთი და ყოველი საქართველო ერთ სამეფოდ” (იქვე, გვ. 694).

მაშასადამე, სომხური გეოგრაფიით ეგრად (სამხრეთ ეგრისად) წოდებულ ქვეყანაში, ანუ ქართული წყაროებით კლარჯეთში (რომელშიც ტაო და ჭანეთიც შედიოდა), იგივე ბერძნულ ლაზიკეში მთავრობდა მირდატიანების საგვარეულო, რომლის პირველმა პირმა VI ს-ში მცხეთის (ქართლის) სამეფო ტახტი დაიკავა. ქართული წყაროს აღნიშნული ცნობები გარკვეულწილად ეთანადება ბერძნულსა და სომხურს – ყველა წყაროში მითრიდატ-მირდატიანები იხსენიება: მითრიდატე VI ევპატორმა დააარსა ე.წ. “კოლხეთის სამეფო”, რომლის პირველი მეფე მისი (მითრიდატეს) ძე მითრიდატე იყო. შემდეგ მას მითრიდატეს ძე ფარნაკი მართავდა (ეს კოლხეთი იგივე ეგრი – ლაზიკაა), მიჰრდატიანები, სომხური წყაროებით, მართავდნენ პონტოსპირეთის ქართველებს.

პონტოსზღვისპირეთის ქართველთა მირდატიანი (მიჰრდატ-მითრიდატიანი) მეფეების მმართველობის შესახებ წერს როგორც ბერძნულ-ლათინური, ისე სომხური და ქართული წყაროები. ბერძნულ-ლათინური წყაროები ამ მითრიდატიანების ძირითად სამეფოდ მიიჩნევენ პონტოს ქვეყანას, სომხური წყაროებიც წერენ, რომ მიჰრდატიანებს სამეფოდ მიეცათ როგორც პონტოს, ისე კავკასიის მხარეს პონტოსზღვისპირეთის ქვეყანა, ქართული წყარო მათ საპირისპიროდ მიიჩნევს, რომ მირდატიანებმა სახელი მიიღეს ვახტანგ გორგასლის ვაჟის – მირდატისაგან (თუმცა კი აღნიშნავს, რომ მათი ძირითადი, თავდაპირველი სამართავი ქვეყანა იყო კლარჯეთი, ანუ პონტოსზღვისპირეთი ჭოროხის ხეობის მხარეს). ამ მხარეებიდან (სპერიდან) ბაგრატიონების წარმოშობის შესახებ სხვა წყაროებიც არსებობს, ბაგრატიონებს, ჩანს, ზოგიერთ წრეებში აკავშირებდნენ ლაზიკის მეფეებთან. არსებობს შესაძლებლობა ვარაუდისა, რომ ერთერთი ამ მეფეთა შთამომავალთაგანი, სრულიად საქართველოს ტახტზე ასულა, თუ, რასაკვირველია, კლარჯეთსა და ლაზიკას გავაიგივებთ.

ქართული წყაროების დაბეჯითებული მტკიცებით, ვახტანგ გორგასლის სიჭაბუკისას, მისი მეფობის პირველ ათეულ წლებში კლარჯეთი (ანუ ლაზიკა) მიიტაცეს ბერძნებმა, მართლაც, ბერძნული წყაროები იხსენიებენ ლაზიკას იმ მომენტთან დაკავშირეთ, რომ 456 წელს რომაელებმა, ე.ი. ბიზანტიელებმა “დაიწყეს ომი ლაზებთან” (Латишев, “Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе”, Т. II, 2 стр. 347).

ქართლის ცხოვრების მიხედვით, ბერძნებმა V საუკუნის აღნიშნულ პერიოდში მართლაც მიიტაცეს კლარჯეთი, რადგანაც, ჩვენი აზრით, ქართული წყაროების კლარჯეთი იგივეა, რაც ბერძნული წყაროების ლაზეთი, “ლაზებთან ომი” უნდა გულისხმობდეს ბერძნების შემოჭრას კლარჯეთში. ამ დროს ბერძნული წყაროებით, ლაზეთის მეფე იყო გუბაზ I, ის ალბათ ქართული წყაროების კლარჯეთის ერისთავია.

კლარჯეთი, როგორც ვთქვით, სხვა მიწებთან ერთად მოიცავდა ჭოროხის ხეობას ეგრის ჩათვლით, რომელიცაა “ბოლო კლარჯეთისა – ზღვისპირი”. შეიძლება თუ არა მიმსგავსება სახელებისა “გუბაზი” და “გუარამი” – ეს საკითხავია. საგვარეულო სახელები გუბაზი და გუარამი წერისას (მთავრული ასო-ნიშნებით) ერთმანეთს ემსგავსება.

კოლხეთის ანუ ლაზეთის მეფე გუბაზ I იძულებული გამხდარა დახმარება ეთხოვა პართიის მეფისათვის, რომელმაც ეს ვერ შეძლო. გუბაზი კვლავ იძულებული გამხდარა ბიზანტიელებთან ელჩები გაეგზავნა. ამ დროს ლაზიკის სამეფო ტახტზე ორი მეფე მჯდარა, თვითონ გუბაზი და მისი ძე. ეს ბიზანტიელებს მიუღებელ წესად მიუჩნევიათ და გუბაზისთვის შეუთვლიათ – “აღარ გეომებით, თუ ან თვითონ შენ, ანდა შენი შვილი უარს იტყვით მეფობაზე, რადგან ორივეს ბატონობა არ შეიძლება, ეწინააღმდეგება ძველისძველ წესსო”.ეს მომხდარა იმპერატორ მარკიანეს (450-457) დროს. გუბაზმა მეფობა დაუთმო თავის შვილს და კონსტანტინოპოლში ჩავიდა იმპერატორ ლეონ I-ის (457-475) დროს. გუბაზი მალე უკან გამოისტუმრეს (ამ ლეონ I-ის დროს, ჩანს, აშენებულა სამშვილდის სიონი), ხოლო მისი ძე ლაზიკის ტახტზე აუყვანია ბიზანტიის იმპერატორს.

გუბაზ I კლარჯეთის სუვერენი მმართველი რომ არ ყოფილა (ომის დაწყებამდეც), იქიდან ჩანს, რომ ბიზანტიელები მას კარნახობენ, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო კანონები მისი ქვეყნის შიგნით.

ომის შემდგომ ბიზანტიაში ჩასული ლაზიკის მეფე არწმუნებდა საიმპერატორო კარს, რომQის ჭეშმარიტი ქრისტიანი იყო, რათა კიდევ ერთი მიზეზი არ მიეცა ბიზანტიელებისათვის ლაზიკის ასაოხრებლად.

მართლაც, 450-იან წლებში ლაზიკა უკვე ძველი ქრისტიანული ქვეყანა იყო, აქ, ე.ი. კლარჯეთში V საუკუნის ისტორიკოსის ხორენაცის სიტყვით, იქადაგა წმიდა ნინომ (“კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”), კლარჯეთი კი იგივე ლაზიკაა (სამხრეთ ეგრისი. “ეგრი”, როგორც ითქვა, კლარჯეთში მდებარეობდა) და, საერთოდ, ტრაპეზუნტის ლაზიკას ქართველები თარგმნიდნენ ასე – “სოფელი მეგრელთა”, ან პირდაპირ “სამეგრელოს”. ანდრია პირველწოდებული თავდაპირველად მოვიდა ტრაპიზონში, რომლის ქვეყანასაც “სოფელი მეგრელთა” ერქვა. საერთოდ, სიტყვა “სამეგრელო” ქართულ მწერლობაში თავდაპირველად ნასხსენებია არა რიონის ეგრისის, არამედ ტრაპიზონის ეგრისის აღსანიშნავად, რადგანაც, როგორც აღინიშნა, ბერძნულ მწერლობაში ნახსენები “ლაზიკა” (ტრაპიზონის სანახები) ითარგმნებოდა “სოფელი მეგრელთა”, ამიტომაც ლაზიკის ეპისკოპოსებსაც ქართულ მწერლობაში “მეგრელთა ეპისკოპოსები” ერქვათ. მაგალითად, ტრულის კრების კანონებში, სადაც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპისკოპოსები აწერენ ხელს, ქართულად ასე ითარგმნა – “თეოდორე უღირსმან ეპისკოპოსმან ფასოისამან, სოფელსა შინა მეგრელთასა განვსაზღვრენ და წარვწერენ, იოვანე ეპისკოპოსმან ქალაქისა პეტრონისაგან ქვეყნისაგან მეგრელთაისა ხელი მოვაწერე”.

V საუკუნისათვის ჩვენს მიერ “სამხრეთ ეგრისად” წოდებული ქვეყნების ერთი დიდი ნაწილი უკვე დაპყრობილი იყო ბიზანტიის მიერ და მიმდინარეობდა ომი მეორე ნაწილის დასაპყრობად, რომელსაც, ცხადია, თავისი ეტაპები ჰქონდა. დაპყრობილი ნაწილი ბიზანტიას უკვე აღარ აინტერესებდა, მას სახელიც შეუცვალა-პონტოსა და ბიზანტიურ, ანუ რომაულ არმენიაში შეიყვანა ადმინისტრაციულად, მხოლოდ დასაპყრობად გამზადებულ ლაზიკას ჰყავდა თავისი “მეფე”, ბიზანტიის გავლენის ქვეშ მყოფი პირი, ჩანს, ომი თავისუფალ ლაზებთან არც ისე ადვილი აღმოჩნდა, ამიტომაც ბიზანტია წასულა დათმობაზე და მოლაპარაკება დაუწყია გუბაზ I-თან, რათა დადგენილიყო საზღვარი დაპყრობილ და დაუპყრობელ ლაზიკას შორის, ანუ ბიზანტიასა და თავისუფალ ლაზიკას შორის.

საზღვრად დადგენილა ხუფათის ციხე, რომელიც ჭოროხის შესართავსა და ტრაპიზონს შორის ზღვისპირას არქაბეს სიახლოვეს მდებარეობდა.

ხუფათსა და ჭოროხს შუა ქვეყანა განსაზღვრულად ლაზიკა იყო.

ხუფათის ციხე – ვითარცა საზღვარი საბერძნეთსა და ქართულ ქვეყანას შუა იხსენიება “დანიელ მესვეტის ცხოვრებაში”, სადაც გუბაზ I-ის წმიდანთან სტუმრობაა აღწერილი.

აქ აღწერილია ის მოლაპარაკება, რომელიც გაიმართა იმპერატორ ლეონსა და გუბაზ მეფეს შორის.

მ. ბერძნიშვილი წერს: “დანიელ მესვეტის ცხოვრება” ახალ შტრიხებს ჰმატებს კოლხეთ-ბიზანტიის ურთიერთობას.

აქ ჩვენ შემდეგს ვკითხულობთ: “აქუნდა ორთავე ამათ მეფეთა საურავი რაიმე ქვეყანათა დაწყნარებისათვის და ზღვართა განყოფისა: სადამდის არს საბერძნეთისა ანუ მეგრელთათა, აფხაზეთის სამეფოისა… დადვეს საზღვარ ციხე ხუფათი და აღუთქვეს ურთიერთას მშვიდობა და სიყვარული ამისითა (დანიელ მესვეტის) სიტყვითა” (მ. ბერძნიშვილი, ქ. ფასისის ისტორიისთვის, გვ. 82).

იმპერატორ ლეონსა და გუბაზ I-ს შორის მოლაპარაკებების შედეგად საზღვრად ბიზანტიასთან დადგენილა ციხე ხუფათისა. აღსანიშნავია, რომ გუბაზს ამ “ცხოვრებაში” ეწოდება “მეფე აფხაზთა ღობაზიონ”.

რატომ აფხაზთა? ალბათ, ამ ცხოვრების ქართულად თარგმნის დროს “ლაზთა მეფის” შესახებ ინფორმაცია არ არსებობდა, მაგრამ რადგანაც საქმე ეხებოდა “ხუფათს”, რომელიც იმჟამად აფხაზეთის სამეფოში შედიოდა, გუბაზი მიიჩნიეს “აფხაზთა მეფედ”. გუბაზს და ლეონს ერთმანეთის სამეფოთა შორის ჯერ გაურკვევიათ “სადამდის არს (საზღვარი) საბერძნეთისა ანუ მეგრელთა აფხაზთა სამეფოისა”.

ხუფათის ადგილსამყოფელი ცნობილია. ის ტრაპიზონსა და ჭოროხის შესართავს შუაა. აქ გადიოდა საზღვარი “საბერძნეთისა და მეგრელთა აფხაზთა სამეფოისა”,

საზღვარი გადებულია “მეგრელთა” ქვეყანაში, რომელიც ხუფათთან მდებარეობდა, ლაზიკას “მეგრელთა სოფელი” ერქვა, შესაბამისად, ხუფათთან მდებარეობდა ლაზიკა, ანუ გუბაზის სამეფო და მისი სამხრეთი საზღვარი (ხოლო ჩრდილო საზღვარი იმჟამინდელი თავისუფალი ლაზიკისა უნდა ვივარაუდოთ მდ. ჭოროხის შესართავის რეგიონში).

აღსანიშნავია, რომ მეფე გუბაზი ყოფილა ღრმად მორწმუნე ქრისტიანი, ის როცა იმპერატორმა ლეონმა მიიყვანა დანიელ მესვეტის წინაშე – “იხილა რა უცხო იგი ხილვა და მოქალაქეობა ანგელოზებრივი, ღობაზიანოს დავარდა პირსა ზედა თვისსა და თქვა: გმადლობ შენ მეუფეო ცათაო, რამეთუ ქვეყანისა მეფისა მიერ, დიდთა საკვირველთა ხილვად ღირს მყავ მე, მონა შენი და მაჩვენე, რომელ არა სადა მენახა ქვეყანასა ზედა” (იქვე, გვ. 83).

ასე რომ, ხუფათი იმჟამად გადაიქცა საზღვრად თავისუფალ და ბიზანტიურ ლაზიკას შორის.

ხუფათის ქვემოთ ტრაპეზუნტისაკენ იყო უკვე იმპერიის მიერ ათვისებული ლაზიკა, ხოლო მის ზემოთ ჭოროხის შესართავისაკენ თავისუფალი ლაზიკა.

ხუფათი გადაქცეულა საქართველო-ბიზანტიის საზღვრად. ის ჭანეთის არქაბეს ჩრდილოეთით, ზღვისპირას აშენებული ციხე-სიმაგრე ყოფილა.

ვახუშტის ცნობით იმპერატორს კლარჯეთის ერისთავ გუარამისათვის კურაპალატის დიდი ბიზანტიური პატივი მიუნიჭებია.

კლარჯეთის ერისთავი შემდგომ იმპერატორს იბერიის სამეფო ტახტზე აუყვანია.

ბერძნული გავლენის ქვეშ მყოფი ქართლის ახალი მმართველი თავის უზენაეს “მეფედ” ცნობდა ბიზანტიის იმპერატორს, თავის თავს კი მის “კურაპალატად”,

ვახუშტის აზრით, ის ტახტზე კეისარმა იუსტინემ აიყვანა. მას საფუძველი ჩაუყრია მცხეთის ჯვრისთვის, უშენებია სამშვილდე (სამშვილდის საძირკველი ადრევე ჩაყრილა იმპერატორ ლეონის დროს, ამ გუარამს ალბათ კედლები ამოუზიდავს).

 

დ. ხოშტარიას წიგნის “კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები” მიმოხილვა

ნ. მარის აზრით, VI ს-ში კლარჯეთში მასიურად ჩასახლდა სომხური მოსახლეობა, რამაც გამოიწვია ადგილობრივი ქართული (ე.წ. ივერო-ჭანური) მოსახლეობის არმენიზაცია – გასომხება.

ამ თავისი მოსაზრების დამადასტურებელ წყაროდ ნ. მარს მიიჩნია სომეხი მემატიანის ჰოვან მამიკონიანის თხზულება, რომელშიც VII ს. დასაწყისის ამბებია აღწერილი.

პავლე ინგოროყვამ გამოიკვლია ეს ნაშრომი და დაასკვნა, რომ კლარჯეთი (და ტაო) ამ ნაშრომებში მოიხსენიება როგორც “ივერთა ქვეყანა” და მისი მთავარია “ივერთა მთავარი”, ხოლო “სომეხთა ე.წ. მიგრაციული მოძრაობის შესახებ” აქ არც პირდაპირ და არც ირიბად არაფერია ნათქვამი (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 422-426).

დ. ხოშტარიას შეცდომა, რომელზეც შემდგომ აგებს მთელ თავის წიგნს, ესაა შემდეგი:

დ. ხოშტარია ფაქტობრივად ეთანხმება ნ. მარს კლარჯეთში სომხური მოსახლეობის ცხოვრების შესახებ (თუმცა ასეთი თვალსაზრისი უარყო პ. ინგოროყვამ). და მიიჩნევს, რომ კლარჯეთის სომხური მოსახლეობა “გაქართველდა” (ნ. მარის აზრით, სომხების გაქართველება კლარჯეთში დაიწყო VIII-IX ს-დან, მისგან განსხვავებით, დ. ხოშტარიას აზრით, კლარჯითის სომხების გაქართველება დაიწყო VI ს-დან).

დ. ხოშტარიას თეორიული საყრდენია ე.წ. “ქართიზაციის” თეორია, უფრო სწორად, ამ გაბატონებულ თეორიას დ. ხოშტარიამ თავი ვერ აარიდა, თუმცა ცდილობს ნ. მარის მსჯელობათა კორექტირებას. მისი აზრით, თითქოსდა კლარჯეთში მიგრირებულმა სომხურმა მოსახლეობამ მთელი კლარჯეთის ქართველობა კი არ გაასომხა VI-VII სს-ში (როგორც ფიქრობდა ნ. მარი), არამედ პირიქით, ეს სომხები (კლარჯეთში მიგრირებულები VI ს-ში) – გაქართველდნენ. როგორც ნ. მარი, ისე დ. ხოშტარია კლარჯეთში ეძებენ და პოულობენ სომხურ ნაკვალევს. თავის წყაროდ დ. ხოშტარია ასახელებს პროკოფი კესარიელს (დ. ხოშტარია -კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, 2005 წ. გვ. 21).

სინამდვილეში ის ცდება.

პროკოფი კესარიელს არაფერი უწერია კლარჯეთში სომხური მოსახლეობის ცხოვრების შესახებ.

დ. ხოშტარია, ისე, როგორც სხვა ზოგიერთი მკვლევარი, არასწორად აანალიზებენ პროკოფი კესარიელის ცნობებს. თუმცა იქვე აღნიშნავენ, რომ მათ მაინცადამაინც კარგად არც ესმით პროკოფის ცნობები, კერძოდ, დ. ხოშტარია წერს: “უნდა ითქვას, რომ პროკოფის ცნობები სამხრეთ კავკასიის მოსახლეობის შესახებ ზოგჯერ ცოტა ბუნდოვანია და ძნელი გასაგებია, რომელი ტომი სად ცხოვრობს” (დ. ხოშტარია, გვ. 21).

პროკოფი კესარიელი ბატონ დ. ხოშტარიასთვის “ძნელად გასაგებია”, მიუხედავად ამისა თითქოსდა პროკოფიზე დაყრდნობით გააკეთა ძალზე მცდარი დასკვნა – “გარკვეულ პერიოდში კლარჯეთში, როგორც ჩანს, მართლაც გაჩნდა სომხური მოსახლეობა, მათ აქ ყოფნას 530-40-იან წლებში ადასტურებს პროკოფი კესარიელი, რომელიც “გოთებთან ომში” წერს, რომ ათინას, არქაბესა და აფსაროსის მარჯვნივ აღმართული მთების გადაღმა, იბერიის საზღვრამდე, ბიზანტიის ქვეშევრდომი პერსარმენები და არმენები ცხოვრობენ (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 123-125), (დ. ხოშტარია -კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, 2005გვ. 21).

სინამვილეში, პროკოფი კესარიელი გულისხმობს ჭოროხის ხეობის მარჯვნივ, არსიანის ქედის აღმოსავლეთით, ძირითადად დვინის სანახებისაკენ მცხოვრებ არმენებსა და პერსარმენებს. ასე რომ, ისინი ცხოვრობდნენ არა კლარჯეთში, არამედ კლარჯეთის იქით, მის მარჯვნივ მთიან ზეგანზე, დვინისაკენ.

პროკოფის ცუდი გაგების შედეგად მიღებული საკუთარი დასკვნა კლარჯეთში სომხების ცხოვრების შესახებ იქცა დ. ხოშტარიას წიგნის ერთ-ერთ ლაიტმოტივად. მაგალითად, იგი წერს: – “მე მგონია, რომ სომხები კლარჯეთში ძირითადად ჩასახლდნენ IV ს-ის ბოლოსა და განსაკუთრებით V საუკუნეში, საფიქრებელია, ისინი წამოვიდნენ ცენტრალური და აღმოსავლეთ სომხეთიდან” (დ. ხოშტარია, გვ. 22).

თავის ამ არასწორ თეორიას დ. ხოშტარია არაფერზე აგებს, მას ამის დამამტკიცებელი არავითარი წყარო არ გააჩნია. მხოლოდ ვარაუდობს, რომ თუკი სომხები ძნელბედობის ჟამს, სომხური წყაროების ცნობით, თავს აფარებდნენ “ტაოს, კლარჯეთის მეზობელ მთიან მხარეს”, ამიტომაც ისინი კლარჯეთშიც მასიურად ცხოვრობდნენ (დ. ხოშტარია -კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, 2005 წ. გვ. 22). ეს ნ. მარის თვალსაზრისის დამტკიცების მცდელობაა.

დ. ხოშტარია კიდევ ერთ უსაფუძვლო დასკვნას აკეთებს პროკოფი კესარიელის არასწორი გაგების გამო:

“სომხები აქტიურად ჩანდნენ კლარჯეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში, რაც აისახა კიდეც პროკოფი კესარიელის ზემოთმოტანილ ცნობაში” (დ. ხოშტარია – კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, 2005 წ. გვ. 22) არაფერი მსგავსი პროკოფის არ უწერია.

დ. ხოშტარია პროკოფის ვერგაგების შედეგად მაინც მივიდა დასკვნამდე, თითქოსდა არსებობდა ასეთი მოსახლეობა – “კლარჯეთის სომხობა” და წერს: – “უეჭველია, V-VI სს-ში ინტენსიურად მიმდინარეობდა კლარჯეთის სომხობის მკვიდრ მოსახლეობასთან დაახლოების პროცესი” – დ. ხოშტარიას ეს აზრი არაფერს ეყრდნობა. ის განაგრძობს: “მცირერიცხოვანმა სომხებმა კი არ გაასომხეს კლარჯეთის მთელი ქართველური მოსახლეობა, არამედ თავად განიცადეს მისი ეთნოკულტურული გავლენა” (დ. ხოშტარია, გვ. 22).

მაშასადამე, მისი აზრით, კლარჯეთში მოხდა სომხების გაქართველება.

ოჰ, ეს ტკბილი “ქართიზაცია – გაქართველების” რუსულ-კომუნისტური თეორია! ქართველი მეცნიერები თავს ვერ იხსნიან და ვერ გამოდიან ნიკო მარის შემუშავებული სქემებიდან. დ. ხოშტარიას სომხების “გაქართველების” (ოღონდ V-VI სს-ში) თეორია პროკოფის ცუდად გაგების შედეგია.

დ. ხოშტარია საბოლოოდ აკეთებს ასეთ გრანდიოზულ დასკვნას:

“ნ. მარის მოსაზრება, თითქოს კლარჯეთის სომხობის ქართიზაცია მხოლოდ VIII საუკუნის შუახანებში დაიწყო და ლამის XI საუკუნემდე გაგრძელდა, აშკარად მცდარია. სინამდვილეში, ეს პროცესი დაიწყო ძალიან ადრე და არსებითად დასრულდა უკვე VII ს. ბოლოს. რა თქმა უნდა, სავსებით შესაძლებელია, რომ ცალკეულ სოფლებში თუ თემებში სომხებს ამის შემდგომაც კარგა ხანს შეენარჩუნებინათ ეთნიკური წარმომავლობის მიმანიშნებელი ელემენტები (თუნდაც სასაუბრო ენა), მაგრამ ამის გამო არც სხვები მიიჩნევდნენ მათ უცხო ტომად, არც თვითონ აღიქვამდნენ თავს განსხვავებულად, მათი თვითიდენტიფიკაცია იგივე იყო, რაც საკუთრივ ქართველებისა” (დ. ხოშტარია, გვ. 23).

ასეთი მსჯელობა აბსურდის მსგავსია, ე.ი. კლარჯეთში სომხები საუბრობენ სომხური ენით, იციან, რომ სომხები არიან, მაგრამ “ქართველებს” უწოდებენ თავიანთ თავს. დ. ხოშტარიას მიერ მოწვდილი ეს თითქოსდა “ახალი აზრი” იგივეა, რაც ნ. მარის გავლენით გავრცელებული თვალსაზრისი თანამედროვე სომხურ ისტორიოგრაფიაში, რომ თითქოსდა ქართველი მოღვაწეები სამხრეთ საქართველოდან, ვთქვათ, თორნიკე ერისთავი, იოანე და ექვთიმე მთაწმინდელები და სხვები ეთნიკური სომხები იყვნენ, ოღონდ თავიანთი თავი “ქართველებად” მიაჩნდათ. შესაბამისად, კლარჯეთისა და ტაოს კულტურა და არქიტექტურაც სომხური წარმომავლობისად მიაჩნიათ.

ასე რომ, დ. ხოშტარია თავისი კვლევით, წარმოჩნდა, როგორც ნ. მარის მოწაფე, მაგრამ მან, წყარო ვერ მოძებნა მოსაზრებების დასადასტურებლად. დ. ხოშტარიას მიერ წყაროდ დასახელებული პროკოფი კესარიელი, ცხადია, არაფერს წერს კლარჯეთში სომხების ცხოვრების შესახებ. ასე რომ, პროკოფის დამოწმება ამ შემთხვევაში ვფიქრობ, არასწორია.

ჩვენ კარგად გვესმის, რომ ბატონი დ.ხოშტარია ძალზე ღირსეული მეცნიერია და ფიქრადაც არ მოგვსვლია მისი კრიტიკა. მისი წიგნის ანალიზი მოვიყვანეთ მხოლოდ ერთ მაგალითად თუ რაოდენ სახიფათოა ქართული კულტურისათვის ქართიზაციის თეორია.