ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლისა და განსაკუთრებით ქართლში როსტომ-ხანის გამეფების შემდეგ აღმოსავლეთ საქართველოში ქართველი ერის მოღვაწეობის ყოველი სფერო სპარსეთის წამლეკავი გავლენის ქვეშ მოექცა, გაუკუღმართდა, ეროვნულ სახეს უცხოელთა დაღი დაესვა, ჩვენი ქვეყანა სულიერ-კულტურული დაღუპვის გზას დაადგა. „ქართველი ერი ამ დროს მართლაც უაღრეს განსაცდელში იყო ჩავარდნილი. მისი მომავალი სახეიროს არას მოასწავებდა, თუ რომ ის მთელს თავის სულიერ ძალას არ მოიკრებდა და ეროვნული განსაცდელის თავიდან აცილებას არ ეცდებოდა. საბედნიეროდ, ეს შეძლო ამ საშინელ გასაჭირში; მან მართლაც მთელი თავისი ენერგია და შემოქმედებითი ნიჭი მოიკრიბა და გამანადგურებელ მიმართულებას წინ აღუდგა“.
ქართული კულტურის უაღრესი დაკნინების დროს ეროვნული თვითშემეცნების გაღვიძებისა და გაღვივებისათვის განსაკუთრებით იღვაწა მუხრანელი ბაგრატიონების იმ შტომ, რომელსაც სათავეში ედგა ვახტანგ V შაჰნავაზი. ამ ოჯახის წევრები და მასთან დაახლოებული პირები იყვნენ ის უდიდესი მოღვაწენი, რომელთაც ინტენსიური ეროვნულ-პატრიოტული და კულტურულ-მეცნიერული შემოქმედებით შეძლეს ღვთისმეტყველების, ისტორიული მეცნიერების, მედიცინის, ქიმიის, მათემატიკა-ასტრონომიის, ფილოსოფიის, პედაგოგიკის, ბუნებისმეტყველების, გეოგრაფიის, გენეალოგიის, სამხედრო საქმის არათუ აღორძინება, არამედ ეროვნულ ნიადაგზე გადაყვანაც. აღორძინდა რუსთველოლოგია, დიდაქტიკა, დაიბეჭდა წმიდა წერილი-ბიბლია, წიგნები საეკლესიო საჭიროებისათვის. არ იყო არც ერთი დარგი, არც ერთი სახე ეროვნულ-კულტურული მიმართულებისა, რომელსაც სათავეში არ ჰყოლოდა მუხრან-ბატონთა აღნიშნული ოჯახის რომელიმე წევრი ანდა მათთან დაახლოებული პირები, არჩილ მეფე, გიორგი XI, ვახტანგ VI თუ ვახუშტი, მათივე ოჯახის უახლოესი პირი სულხან-საბა ორბელიანი თუ სხვები.
საფიქრებელია, რომ მუხრანელ ბაგრატიონთა ოჯახისა და მათ ირგვლივ შემოკრებილი მოღვაწეების ეროვნულ-პატრიოტულ სულისკვეთებას საფუძველი დაუდო ამ ოჯახის პირმშომ (ვახტანგ V-ის უფროსმა ვაჟმა) არჩილ II-მ, მაგრამ მრავალმხრივობითა და ნაყოფიერებით ვახტანგ VI-ს ვერავინ შეედრებოდა.
არჩილი იმ დროს ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა, როცა ქართველ ერს განსაკუთრებით უჭირდა. საქართველოში მაჰმადიანთა გავლენა არა მარტო სახელმწიფოებრივ, არამედ კულტურულ-საყოფაცხოვრებო და სულიერ სფეროშიც იგრძნობოდა, ქვეყანა სისხლისაგან იცლებოდა, ქართლში ქართველად ყოფნა გაუსაძლისი გახდა; შეძლებული და გავლენიანი დიდებულებიც კი, ვისაც ქრისტიანად დარჩენა სურდა, საქართველოდან რუსეთში მიდიოდა საცხოვრებლად. დაბალი ფენების ნაწილი, შეჭირვებული მაჰმადიანთა და ლეკთაგან, თავდაცვის მიზნით გრიგორიანდებოდა (სომხებს შაჰ-აბასის შემდეგ ირანში არათუ დევნიდნენ, სახელმწიფოებრივ დონეზე შეღავათებსა და უპირატესობებს ანიჭებდნენ, ქართულ ქალაქებში კი ირანის გარნიზონები იდგა და მაჰმადიანი მმართველები ბატონობდნენ, რომელნიც გრიგორიანებს („სომხებს“) პატრონობდნენ.
დასავლეთ საქართველოში ტყვეთა სყიდვა მძვინვარებდა, ხშირად ტყვედ გასაყიდად გამზადებული ქალები და კაცები თავებს იმახინჯებდნენ და თავს იკლავდნენ. იყო შემთხვევები, როცა დედები ტყვეებად გამზადებულ ბავშვებს თავიანთი ხელით კლავდნენ (იცოდნენ, რომ გათათრება არ ასცდებოდათ). ამ დროს კი რით იყვნენ დაკავებულნი ჩვენი ერის ინტელექტუალები, ვთქვათ, პოეზიასა და მწერლობაში?
ქართულ მწერლობასა და ლიტერატურაში ისეთი თემები ჭარბობდა, რომ თუ არა ევროპელი მისიონერების ჩანაწერები და შემდეგდროინდელ ქართველ ისტორიკოსთა შრომები, ადამიანი იფიქრებდა, თითქოსდა საქართველო უმშვენიერეს საუკუნეში ცხოვრობდა. ქართული ისტორიოგრაფია საერთოდ დუმდა და არ აღწერდა არსებულ ვითარებას, ქვეყანაში გაბატონებული იყო სიყვარული პოეზიისა, ძველი პროზაული ნაწარმოებებიც კი პოემებად გადააკეთეს. რაც შეეხება თემებს, მიღებული იყო არა ეროვნულ-პატრიოტული, ანდა ისტორიული ხასიათის ლექსები და პოემები (პროზა საერთოდ არ უყვარდათ ამ დროს, როგორც ითქვა), არამედ მსუბუქი, გასართობი, რომანტიკულ-არარეალური, სადევგმირო და მსგავსი თემები; ყვავილების, ხილთა, ანბანის და მსგავსთა ქება იმის გამო, რომ სპარსულ ლიტერატურაში სწორედ ეს თემები იყო გავრცელებული, ან კიდევ იმის გამო, რომ ქართველ დიდებულთა დიდმა ნაწილმა სპარსული ენა იცოდა (ურევდნენ კიდეც სპარსულ და ქართულ სიტყვებს ერთმანეთში), სწორედ სპარსული პოეზია იყო სულიერი საზრდო ქართველობისა, იმდენად, რომ არა მარტო დიდებულები, არამედ დაბალი ფენებიც კი იზეპირებდნენ „როსტომიანის“ (შაჰ-ნამეს) პასაჟებს და მისი გმირების სახელებს თავიანთ ბავშვებს არქმევდნენ. ერი უცხოურ (და თანაც დამპყრობლის) სულიერ კულტურას დაეწაფა, თუმცა კი მშვენივრად თარგმნილსა და გალექსილს.
„როსტომიანი“ გაულექსავს 16-მარცვლოვანი შაირით XVI საუკუნის პირველი ნახევრის პოეტს, იმავე საუკუნეში მისი შრომა მეორე პოეტს გაუგრძელებია. „ირანულ ლიტერატურაში ფირდოუსის „შაჰ-ნამეს“ ბევრი მიმბაძველი ჰყავდა… ამ სახის ნაშრომები ქართულადაც გადმოუკეთებიათ, ასეთებია „უთრუთიან-საამიანი“, „ზააქიანი“ და სხვები.
მარტო სპარსული ზღაპრებით არ კმაყოფილდებოდნენ, ქართული „ამირან-დარეჯანიანიც“ გაულექსავთ, მოსე ხონელისა (თავისთავად მშვენიერი რომანი, მაგრამ ამ ეპოქის სულიერი საჭიროებისათვის გამოუსადეგარი). „ზღაპრული პროზის შესანიშნავი ნაწარმოებია „რუსუდანიანი“, ერთმანეთთან შინაარსობრივად და იდეურად დაკავშირებული ზღაპრის კრებული“. თუმცა, როგორც ჩანს, ესენიც საჭირონი იყვნენ: „ნაწარმოებში გამოხატულია ოპტიმისტური შეხედულება ცხოვრებაზე: დაბრკოლებები, გასაჭირი, განსაცდელი, ბოლოს და ბოლოს დაძლეული იქნება და ჭირი ლხინით შეიცვლება“. ჩანს, გაჭირვებული ხალხი რაღაცა იმედს ჰპოვებდა ამგვარი თხზულებებით.
თვით თეიმურაზ I კი, რომელმაც სათავე დაუდო ქართულ მწერლობაში ეროვნული მოტივების აღორძინებას თავისი პოემით „წამება ქეთევან დედოფლისა“, სპარსული თემატიკის წამლეკავ გავლენასაა აყოლილი, თარგმნის „ლეილმეჯნუნიანს“, „იოსებზილიხანიანს“, „ვარდბულბულიანს“, „შამიფარვანიანს“, მაგრამ ის მაინც განსხვავდება სხვა მოლექსეებისაგან იმით, რომ „უცხოურ ფაბულაში ქართულ ეროვნულ სულისკვეთებას აქსოვს“, თუმცა კი ამით საერთო სურათი არ იცვლება – სპარსული გავლენა წამლეკავია.
თვით ისტორიებიც კი არ იწერებოდა, არავინ იყო იერემიასაებრ მგლოვიარე ქართლის მდინარეთა ნაპირებზე მაშინ, როცა საუკუნე მართლაც უსაშინელესი იყო.
„არავის უნდა სახარება, არცა წიგნი „მოციქულთაო“, – წერდა თეიმურაზი.
„საღმრთო წიგნი ბევრი წახდა უყდოთა და უბუდობითო“, – წუხს არჩილი.
ამ ეპოქის დაბალსულიერებასა და ზნედაცემულობას სწორედ ის აპირობებდა, რომ დავიწყებული იყო ქართველთა ეროვნული სარწმუნოების უმთავრესი საღმრთო წიგნები, სახარება თუ სამოციქულო. თვით „ვეფხისტყაოსნის“ მაღალსულიერების გაგებაც გაძნელებულიყო. ის, როგორც ჩანს, სპარსული პოეზიის რანგის ნაწარმოებად მიაჩნდათ და როსტომიანისა თუ ზააქიანის დარად პატივს სცემდნენ (შემდგომ ვახტანგ VI-ს საგანგებო მსჯელობა დასჭირდა იმის დასამტკიცებლად, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ სპარსული პოეზიის რკალში მოქცეული პოემა კი არა, არამედ ეროვნულ-ქრისტიანულია).
საბედნიეროდ, პირველად არჩილმა აუღო ალღო ამ უბედურებას (სულიერ დაკნინებას, უიდეობასა და სპარსოფილობას მწერლობაში) და საფუძველი დაუდო მუხრან-ბატონების დიდ ოჯახთან ერთად (სამეფო ოჯახი მაგალითის მომცემი და ორიენტირი იყო ყოველთა ქართველთათვის) – ეროვნულობას, იდეურობასა და პატრიოტულ სულისკვეთებას სიტყვაკაზმულ მწერლობასა და მეცნიერებაში.
„ფიზიკურ საშუალებათა გვერდით – წერს ნ. ბერძენიშვილი, – თანდათან შემუშავდა აგრესიის წინააღმდეგ იდეური ბრძოლის საშუალებანი. თანდათან ჩამოყალიბდა იდეურ-პოლიტიკურ მოღვაწეთა ძლიერი დასი: პოეტ-ლიტერატორები, მეცნიერ-ისტორიკოსები, სახელმწიფო და საეკლესიო მოღვაწენი. სათანადო მებრძოლი მოტივები გაჩნდა პოეზიაში (არჩილი, იოსებ თბილელი), საამისოდ „გაიმართა“ ისტორიაც („ახალი ქართლის ცხოვრება“), გაჩაღდა მაჰმადიანობის წინააღმდეგ პროპაგანდა (გიორგი XI, იაკობ შემოქმედელი), დაიწყო ქრისტიანობის აღდგენისაკენ მიმართული ენერგიული მოქმედება (არჩილი, ვახტანგ VI)“.
„მიჩნეულია, რომ არჩილმა ქართულ მწერლობაში ახალი ეტაპი დაიწყო, მთელი „სკოლაც“ შექმნა იმხანად საქართველოში მოძალებულ სპარსოფილურ ტენდენციათა აღსაკვეთად. ამ „სკოლის“ უმთავრესი პრინციპები შემდეგნაირად წარმოისახება: მწერლობამ უნდა ასახოს დროსა და სივრცეში რეალურად მომხდარი ფაქტი, კონკრეტული ისტორიული სინამდვილე. რაც ისტორიულად არ ყოფილა, ის მონაჭორია, ზღაპარია. ასახვა უნდა მოხდეს „მართლის თქმის“ პრინციპით, ავისა და კარგის წარმოჩენით და არა „სპარსთა ნაჭორით“, ე. ი. მწერალი უნდა ასახავდეს საქართველოს წარსულსა თუ აწმყოს. უცხოური წარმოშობის ფაბულით გატაცებას არჩილი უპირისპირებს „ეროვნულ“ თემატიკას. მწერალი უნდა წერდეს გამართული ქართული ენით“.
არჩილი ერთმანეთთან აკავშირებდა ეროვნულსა და ქრიტიანულს: „თავისი მსოფლმხედველობით იგი უშუალოდ დაკავშირებულია ქრისტიანულ რელიგიასთან: „ვინცა მოკვდეს სჯულისათვის, დაიჯერე ესე ცხონდეს“. ამიტომაც „მან დასაბეჭდად მოამზადა ბიბლია, რისთვისაც ერთმანეთს შეუდარა სხვადასხვა ნუსხა და სლავური ტექსტი“. 1705 წელს მანვე მოსკოვში დააარსა ქართული სტამბა, სადაც საეკლესიო წიგნი – დავითნი დაბეჭდა. აქვე სურდა ბიბლიის დაბეჭდვა, რაც შემდეგ ბაქარ ბატონიშვილმა შეძლო.
არჩილი იმდენად იყო მოწადინებული ქართულ ლიტერატურაში ეროვნულ-პატრიოტული მიმართულების დამკვიდრებითა და პატრიოტული გრძნობების გაღვივებით, რომ თვით რუსთაველსა და თეიმურაზს „უსაყვედურებს, რომ ისინი თავიანთ ნაწარმოებებს საფუძვლად უდებენ სპარსულ ნაჭორ და ზღაპრულ ამბებს. უცხოური ფაბულის უარმყოფელი პოეტი მოითხოვდა ქართული ეროვნული შინაარსის ფაბულის დამუშავებას. არჩილმა პირველმა აიმაღლა ხმა ენის სიწმინდის დასაცავად“.
არჩილს, ვითარცა უფროს ვაჟს, ეკუთვნოდა ტახტი ქართლისა, მაგრამ ანტიირანული ორიენტაციის გამო, ის არათუ „გურჯისტანის ვალად“ დაამტკიცა ირანმა, არამედ ეძებდა, რათა შეეპყრო და დაესაჯა, თუმცა კი მამის სიცოცხლეში, ვახტანგ V-ის დროს, ჯერ იმერეთში გამეფდა და შემდეგ კახეთში. იმერეთის ტახტზე ის კიდევ ოთხჯერ ავიდა, შემდეგ კი გაძევებული რუსეთში გადასახლდა.
არჩილის შემდგომ ქართლის ტახტის მემკვიდრე იყო მისი მომდევნო ძმა გიორგი XI, რომელიც გამეფდა კიდეც. სულხან-საბა ორბელიანი ბაგრატიონთა კარზე იზრდებოდა, აქვე მიუღია მას არა მარტო სასულიერო და საერო განათლება, არამედ ის იდეურ-პოლიტიკური გზნება, რომელსაც მთელი ცხოვრების მანძილზე აღვივებდა. ამაში უდიდესი წვლილი შეუტანია გიორგი XI-ს, რომელიც ყოფილა აღმზრდელი და „სულიერი მოძღვარი“ სულხან-საბასი. თავის მხრივ სულხანი იყო აღმზრდელი გიორგის ძმისწულისა ვახტანგ VI-ისა.
„ცნობილია მარიამ დედოფლის ღვაწლი „ქართლის ცხოვრების“ კრებულის გავრცელების საქმეში, აგრეთვე გიორგი XI-ის ზრუნვა ხელნაწერთა დაცვა-გამრავლებაზე. უკანასკნელის დავალებით დაამზადა 1680 წელს მდივანმა ბეგთაბეგ თანიაშვილმა „ვეფხისტყაოსნის“ ძვირფასი ხელნაწერი, მისივე დავალებით გალექსა იაკობ დუმბაძემ ბაგრატ ბატონიშვილის პოლემიკური ნაშრომი მაჰმადიანთა წინააღმდეგ. გიორგი XI-მ შეუკვეთა სულხან-საბა ორბელიანს ქართული განმარტებითი ლექსიკონის შედგენა“. ასეთივე ეროვნულ-პატრიოტული სულისკვეთების მქონე იყო გიორგი XI-ის მომდევნო ძმა – ლევანი, რომელიც „იყო ბრძენი და მეცნიერი, შორს დამნახავი საქმისა და განსწავლული სამეცნიერო წიგნითა“… ლევანმა გაზარდა ისტორიკოსი სეხნია ჩხეიძე, რომელიც შემდეგ გიორგის კარზე მოღვაწეობდა და დაწერა „ცხოვრება მეფეთა“. ცნობილი პოეტი იოსებ თბილელი (სააკაძე) გიორგი XI-ის ერთგული მოკავშირე იყო. მას დიდი ღვაწლი მიუძღვის თბილისის წიგნსაცავის დაარსების საქმეში“.
ერთი შეხედვით შეიძლება სრულიად ბუნებრივად მოგვეჩვენოს საქართველოს სახელმწიფოს მმართველთა მამულიშვილობა და განსაკუთრებული რამ არ დავინახოთ მათ ეროვნულ-ქრისტიანულ ღვაწლში, მაგრამ ერეკლე I-ის (კახელ ბაგრატიონთა შტოდან) და იესე-ალიყული ხანის (მუხრანელ ბაგრატიონთა ოჯახის წევრი, ვახტანგ VI-ის და დომენტი კათალიკოსის ძმა) მეფობა მიუთითებს, რომ არა ირანის ყმობაში მყოფი ქართული სახელმწიფოებრიობა აპირობებდა მმართველთა ეროვნულ-პატრიოტულ მიდრეკილებებს, არამედ მათი პირადი მეობა, ზნეობა და ხასიათი.
„ეროვნული თვითშემეცნების გამოღვიძებისა და გაღვივებისათვის, განსაკუთრებით კი განმტკიცებისათვის წარსულის ცოდნას აქვს დიდი მნიშვნელობა: ისტორია ადამიანის მსოფლმხედველობას და იმავე დროს საჭირო სიღრმესა და საფუძვლიანობას ანიჭებს. ეს კარგად ესმოდა საქართველოს დიდებულ მეფეს ვახტანგ VI-ს (1703, 1714, 1719-1724), რომლის მრავალმხრივი, დაუღალავი მოღვაწეობა საქართველოს საკეთილდღეოდ ქართული ისტორიის ერთ-ერთ საუკეთესო ფურცელს შეადგენს. ამ დროისათვის „ქართლის ცხოვრება“ მხოლოდ მე-14 საუკუნემდე ყოფილა მოყვანილი. ვახტანგმა საგანგებოდ შედგენილი სწავლულ ისტორიკოსთა კომისია მოიწვია, რომელმაც გააგრძელა და დაწერა „ქართლის ცხოვრების“ გაგრძელება მე-14 საუკუნიდან მე-18 საუკუნის დამდეგამდის. „ამ გარემოებამ ქართული საისტორიო მწერლობა კვლავ გამოაღვიძა და გააცხოველა“. „ქართული მოწინავე წრეები ისტორიული თავგადასავლებითა და თემებით იყვნენ გატაცებულნი… პოეტებმა განსაკუთრებით საისტორიო პოემების წერას მიჰყვეს ხელი. ქართული მხატვრული მწერლობის სხვა დარგებსაც ეროვნულ სიმთა ჟღერა დაეტყო“. ვახტანგმა განსაკუთრებული ყურადღება ქრისტიანობის განმტკიცებას დაუთმო.
„ქრისტიანობა ქართველობის ტოლფასი კატეგორია იყო და ქრისტიანობაზე ზრუნვა ქართველობის შენარჩუნებაზე ზრუნვას უდრიდა. ირანის ურთიერთობის ხასიათი აიძულებდა ქვეყნის მეთაურს მაჰმადიანობა მიეღო; საქართველოში მცხოვრები მაჰმადიანები ირანის მფარველობით სარგებლობდნენ. ეს ზრდიდა გამაჰმადიანების საფრთხეს. კულტურის ყველა დარგი იქნა ჩაყენებული ქრისტიანობის შენარჩუნებისა და გაძლიერების სამსახურში. ქართული სტამბის დაარსებაც ამ ინტერესით იყო ნაკარნახევი. სტამბაში უმთავრესად სასულიერო წიგნები იბეჭდებოდა (1709 წლიდან 1722 წლამდე დაიბეჭდა 17 დასახელების სასულიერო წიგნი). „ვეფხისტყაოსნის დაბეჭდვის დროსაც კი ვახტანგი სარწმუნოების ინტერესებს იშველიებდა და შოთას ამ უკვდავ ქმნილებას ქრისტიანულ წიგნად აღიარებდა. ამ ხანებში ახლდება ქრისტიანობისათვის წამებულთა ცხოვრების აღწერა. მაგალითად, დაიწერა შიო ახლისა და გარეჯელთა მარტვილობა. ლუარსაბ მეფის მარტვილობა (ბესარიონ კათალიკოსისა) და სხვა“.
„საქართველოს ისტორიის წყაროთა წრეში შემოტანილ იქნა „ცხოვრებანი“, რითაც ეს წრე თვალსაჩინოდ იქნა გაფართოებული. „ამ საქმის ინიციატორი და პირველი აღმსრულებელი ვახტანგ VI და მისი სწავლულ კაცთა კომისია იყო. ეს ისტორიოგრაფიული ფაქტი აიხსნება საეკლესიო საქმის მძიმე მდგომარეობით ვახტანგ VI-ის ხანაში. მაჰმადიანური ირანის მესვეურთა შემოტევა, ქრისტიანობის შეზღუდვა-შევიწროება ამ ხანაში აიძულებდა მეფეს, ეზრუნა ქართველთა ეროვნული სარწმუნოების განმტკიცებაზე, ქრისტიანობის დაცვაზე, საეკლესიო საქმეების მოწესრიგებაზე. ამ საერთო პოლიტიკის ერთ-ერთი რგოლი იყო ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა დამსახურების ხაზგასმა, მათ შესახებ ცნობების შეტანა ქართლის ცხოვრების წიგნში… მათში ყურადღებაა გამახვილებული ქრისტიანობის, ქართული ქრისტიანული ეკლესიისათვის თავდადების ფაქტებზე“.
ვახტანგმა დიდი სამუშაოები ჩაატარა სამართლისა და სახელმწიფო წეს-წყობილების მოსაწესრიგებლად, შექმნა სახელმწიფო კანონების სახელმძღვანელო წიგნი დასტურლამალი, შეადგინა სამართლის წიგნი, რისთვისაც ჯერ ქართული სამართლის ყველა ძეგლი შეაგროვა, რომელსაც თან დაერთო სხვა ერების კანონმდებლობიდან გამორჩეული სამართლის წიგნები. ვახტანგის სამართალი ლმობიერებითა და ჰუმანურობით გამოირჩევა.
„ვახტანგ VI-ის ინტენსიურმა კულტურულ-მეცნიერულმა მოღვაწეობამ, ისტორიული მეცნიერების აღორძინებაში მისმა წვლილმა, სასტამბო საქმიანობამ, რუსთველოლოგიური ხასიათის კვლევამ, მათემატიკურ-ასტრონომიული ტრაქტატების თარგმანებმა, მედიცინისა და ქიმიის სახელმძღვანელოების გავრცელება-შემუშავებამ მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავეს ქართული კულტურის საგანძურში“.
მუხრანელ ბაგრატიონთა შტოს ეკუთვნოდა ვახუშტი ბატონიშვილი, რომლის ღვაწლი საყოველთაოდაა ცნობილი. ვახუშტის კარგად შეუმჩნევია, რომ ტრადიციულად წმიდა ნინოს დროიდან ყოველგვარ ეროვნულ-მამულიშვილურ სულიერ საქმეს სათავეში ერთიანი ქართული ეკლესია ედგა, ასე იყო საუკუნეთა მანძილზე. საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, როცა მაჰმადიანთა შემოსევებს ხალხმა ვეღარ გაუძლო და საქართველო მოეშვა, კვლავ ქართულმა ეკლესიამ იკისრა გამხნევება ერისა. ის წერს: „არამედ ეპისკოპოსთა სვლა ლაშქართა, ნადირობათა და ბრძოლათა შინა ამის მიერ ჩვეულება იქმნა, რაჟამს იწყეს მაჰმადიანთა შემდგომად დავით მეფისა (დავით მეათე, 1505-1525 წ.წ.) დაუცხრომელი ბრძოლა და კირთება, და იხილეს ღაფლობა-უღონობა ქვეყნისა ერთა ეპისკოპოსთა, მაშინ ეტყოდიან ეპისკოპოსნი: „ნუ მოღაფლდებით და ნუ მოუღონოვდებით ბრძოლად მათდა, და ნუ დაუტევებთ სარწმუნოებასა, რჯულსა და ჩვეულებას თქვენსა, და ჩვენ ვიქნებით წინამბრძოლნი თქვენნი“.
ქართული ეკლესიისა და მისი ეპისკოპოსების ზემოაღნიშნულ მოწოდებას ერთგულად ასრულებდნენ მუხრანელ ბაგრატიონთა დიდი ოჯახის წევრებიცა და მათთან გათანაბრებული მოღვაწენიც. ისინი სარწმუნოებას, რჯულსა და ქართულ ეროვნულ ჩვეულებებს იცავდნენ.
თავის მხრივ, ძველებური მოღვაწეობა გრძელდებოდა ქართულ საეპისკოპოსოებსა და სამრევლოებში. „კულტურის მნიშვნელოვან ცენტრებს წარმოადგენდნენ საეპისკოპოსო კათედრები – სვეტიცხოველი, წილკანი, სამთავისი, ალავერდი, გელათი, ცაიში, ბედია, შემოქმედი და სხვა. XVI საუკუნეში ბიჭვინთიდან დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის რეზიდენციის გადმოტანის შემდეგ გელათი კულტურის ერთ-ერთი ძლიერი ცენტრი გახდა. განსაკუთრებით ნაყოფიერი იყო კათოლიკოს-პატრიარქების – ევდემონ ჩხეტიძისა (1543-1578) და ექვთიმე საყვარელიძის (1578-1616) მოღვაწეობა. სწავლა-აღზრდისა და კულტურული შემოქმედების მნიშვნელოვან ცენტრებს წარმოადგენდნენ აგრეთვე ეკლესია-მონასტრები – ლარგვისი, იკორთა, კაბენი, ქვათახევი, გარეჯა, ჯრუჭი, მარტვილი, ხობი და სხვები… განსაკუთრებული როლი ამ მხრივ დავით გარეჯელის მონასტრებს მიუძღვის. მიუხედავად მრავალჯერ დარბევა-აოხრებისა, ეს კულტურული ცენტრი საბოლოოდ არ მოშლილა და მან განსაკუთრებულ აყვავებას XVII საუკუნეში მიაღწია“.