სტატია დაბეჭდილია დისციპლინათაშორისო რესპუბლიკური კონფერენციის – ”ეროვნული და სარწმუნოებრივი იდენტობა” – მოხსენებათა თეზისებში, სტუ, 4-10. X. 2004, გვ. 3-8.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში არსებობს ორი, ერთმანეთისაგან კარდინალურად განსხვავებული თვალსაზრისი ქართველი ხალხის “ეროვნების” ჩამოყალიბების შესახებ. პირველი ჩამონაკვთული იყო უკვე ქართული ისტორიოგრაფიის დაფუძნების ჟამს და არსებობდა ვითარცა ერთადერთი თეორია უძველესი ხანიდან ვიდრე XIX ს. მეორე ნახევრამდე. მეორე თვალსაზრისი ქართველი ხალხის რაობისა და წარმოშობის შესახებ ჩამოყალიბდა XIX-XX სს-ში რუსეთის იმპერიის და აგრეთვე საბჭოთა კავშირის საისტორიო წრეებში. რა განსხვავებაა ამ ორ თეორიას შორის?
1. ერთი ქვეყნის, ერთი სახელმწიფოს მოსახლენი
პირველის მიხედვით დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე იყო ერთი ეთნოსი, ერთი კულტურისა და სარწმუნოების მქონე ეთნიკური მთლიანობა. ამიტომაც შეძლო ჩვენს ერამდე IV-III სს-ში ერთიანი სახელმწიფოს შექმნა, რომელიც აერთიანებდა ქვეყნის ორივე ნაწილს – შავი ზღვიდან და მდ. ეგრისწყლიდან – სომხეთისა და ალბანეთის საზღვრებამდე. ამ სახელმწიფოს მოსახლეობა – ეგრისელები, მარგველები, დასავლეთ საქართველოს სხვა საერისთავოების მცხოვრებნი აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად ერთი ენისა და ერთი “მწიგნობრობის” “ე.ი. კულტურის” მქონე ხალხს წარმოადგენდა თანახმად “ქართლის ცხოვრებისა”, ხოლო უფრო ძველი საისტორიო წყარო “მოქცევაი ქარსლისაი” წერს, რომ ფარნავაზ მეფემდეც ქართველთა სახელმწიფოს საზღვარს დასავლეთით შავი ზღვა და მდინარე ეგრისწყალი წარმოადგენდა, აღმოსავლეთით კი სომხეთ-ალბანეთი – “საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა… და ესე იყო პირველი მეფე მცხეთას შინა აზო, ძე არიან-ქართველთა მეფისა და მოკუდა, და შემდგომად მისა დადგა ფარნავაზ” (ძეგლ. I, 1964, გვ. 82).
მეორის ე.ი. საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მიხედვით ქართველთა ერთობა ვითარცა ეთნოპოლიტიკური მთლიანობა და ერთიანი ხალხი, ჩამოყალიბდა IX-X სს-ში “ქართიზაციის” პროცესის შედეგად, თითქოსდა ჰიპოტეტურმა ქართის ტომმა შეძლო დასავლეთ საქართველოს, კახეთ-ჰერეთის, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის, ტაო-კლარჯეთის, ქვემო ქართლის ქართული წარმოშობის და ასევე არაქართველების (სომხეთისა და ალბანელების) ქართიზაცია და ასე თანდათან ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხი. სულ სხვა თვალსაზრისი გააჩნდა, როგორც ითქვა, ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიას.
ძველი ქართული წყაროს თანახმად დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასლის ეპოქამდე და მის შემდეგაც გააჩნდა საერთო ერთიანი სახელმწიფო, საერთო ისტორიული ცნობიერება, საერთო კულტურა “ჯერ საერთო წარმართული სარწმუნოება, შემდეგ კი საერთო ქრისტიანული ეკლესია, საერთო ენა, მწიგნობრობა”, საერთო სამშობლოს განცდა, საერთო სოლიდარობის შეგრძნება (მაგალითად, ვახტანგ გორგასლის სიყმაწვილის დროს (10 წლისა იყო), როდესაც ბერძნებმა მიიტაცეს ქართლის სახელმწიფოს ტერიტორია მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე ციხე-გოჯამდე, “ამას იგლოვდა ყოველი ქართველი”, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში), შესაბამისად საერთო კულტურულ-ისტორიული ერთობა, ერთი სიტყვით, მემატიანეთა თქმით ეს იყო ერთი სახელმწიფოს მქონე ეთნიკური (ეროვნული) – კონფესიური ერთობა, ანუ ქართველი ერი ან ეროვნება. მემატიანეთა ეს მონაცემი მე გამოწვლილვით მაქვს გადმოცემული წიგნში “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია” (ტ. I, 1996). ამიტომაც მას აქ აღარ გადმოვცემ, მაგრამ შეუძლებელია არ აღინიშნოს, რომ ისეთი სომეხი უდიდესი ისტორიკოსები, როგორებიც იყვნენ ხორენაცი და უხტანესი, ჩვენი ერის შესახებ ავითარებენ იმავე თვალსაზრისს. კერძოდ, მათი აზრით, ქართველთა თავდაპირველი სამშობლო კავკასიაში არის დასავლეთი საქართველო, საიდანაც ისინი “გამრავლდნენ და მოედნენ მთელ არეს ვიდრე სომხეთამდე” (უხტანესი, განყოფისათვის სომეხთა და ქარსველთა, გვ. 67).
ამავე თვალსაზრისს, რომ დასავლეთ-აღმოსავლეთის მთელი განსახლება ერთი ეთნოსია, ვითარცა ერთადერთსა და ჭეშმარიტს საუკუნეთა მანძილზე ავითარებდნენ საქართველოს ეკლესიის წმიდა მამები, რომლის უკეთესი გამოხატულებაა, ცხადია, რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა. ამ სახელმწიფო-საეკლესიო მნიშვნელობის ძეგლის თანახმად, I ს-ში “საქართველო” ვითარცა ერთიანი ეთნო-პოლიტიკური მთლიანობა უკვე არსებობდა, მოიცავდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს და აი, აქ იქადაგა ანდრია მოციქულმა – “ქადაგა სახარება ყოველსა ქვეყანასა საქარსველოისასა”, ასევე წმიდა ნინომ მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა კი არ გააქრისტიანა, არამედ მთელი ერი – “ყოველნი ქართველნი” (დიდი სჯულის კანონი, 1975, გვ. 545). მაშასადამე, “ძეგლისწერა” ქვეყნის დასავლეთ ნაწილს ეგრისს ანდა კოლხეთს კი არ უწოდებს, სადაც ძირითადად იქადაგა ანდრიამ, არამედ “საქართველოს”, ხოლო დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას – “ქართველებს”. ამავე თვალსაზრისს გადმოგვცემს არსენ ბერი (დავით აღმაშენებლის მოძღვარი) – “ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენა მათი ვუწყით” (ძეგლ. III, გვ. 47). როგორც “მოქცევაი”-დან ჩანს, არიან-ქართლიდან გამოსული მოსახლეობა დასახლდა დასავლეთ საქართველოში მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე სომხეთ-ალბანეთამდე ე.ი. დასავლეთიდან განივრცო აღმოსავლეთით სომხეთ-ალბანეთამდე, აი, ამ ხალხის (ე.ი. ეგრისელების, მარგველების, სვანების და ა.შ.) საერთო სახელია ქართველები და ისინი არიან ერთი ნათესავი (ეთნოსი) “შვილები”, ერთი ენის მქონენი (ქართული ენა არიან-ქართლშიც საერთო ენა იყო) და იყვნენ ერთი ქვეყნის, ერთი სახელმწიფოს მოსახლენი.
ერთი სიტყვით, ძველ საქართველოში ქართველი ხალხი ერთ ერად მოიხსენებოდა. ვითარება შეიცვალა მხოლოდ XIX-XX სს-ში.
2. ივ. ჯავახიშვილი ქართველი ერის წარმოშობის შესახებ
დიდი ივანე ჯავახიშვილი თავისი მოღვაწეობის ყველაზე ნაყოფიერ პერიოდში არ იზიარებდა ე.წ. “ქართიზაციის” შედეგად ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების თეორიას, პირიქით, ის მიიჩნევდა, რომ ამიერკავკასიაში შემოსვლამდეც, ძველ ისტორიულ სამშობლოში ქართველები ეროვნულ ერთობას წარმოადგენდნენ. ივ. ჯავახიშვილის ეს თვალსაზრისი ფართოდ იხილებოდა XX ს. 30-იან წლებში ცნობილი დისკუსიების დროს. უნივერსიტეტის იმჟამინდელ რექტორს, კ. ორაგველიძეს, ამავე დროს ცენტრალური კომიტეტის კულტურის განყოფილების უფროსს, ხელისუფლების მიერ საგანგებოდ დაევალა შეესწავლა ივ. ჯავახიშვილის აღნიშნული მოსაზრება და მოემზადებინა შესაბამისი მოხსენება. ის აღნიშნავს: “როგორია ჯავახიშვილის თეორიული წარმოდგენები ნაციონალურ საკითხზე? ჯავახიშვილის აზრით, ქართველი ერი არსებობდა ქრისტეს დაბადების წინაც. ეროვნული ერთიანობის, ძველი სამშობლოს ხსოვნა, ქართველების მესამე შტოს წარმომადგენლებს, სვანებსაც აქვთ შერჩენილი (“კალდე”, “ხალდე”, ისევე როგორც მეორე შტოს – მეგრელ-ჭანებს, იგივე “ქალდებს”, ქალდეას ქვეყნის მცხოვრებთ). ერთი სიტყვით, ხალდე, ანუ ქართუ ჩვენი ეროვნების თავდაპირველ სამშობლოდ უნდა ჩაითვალოს, “მაშასადამე, დაასკვნის კ. ორაგველიძე – ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ქართველები ჩვენს წელთაღრიცხვამდის ძლიერ ერს წარმოადგენდნენ. ამიერკავკასიაში გადმოსვლას არ მოჰყოლია ქართველებისათვის თავისი ეროვნების დაკარგვა; “ქართველი ერი ქრისტეს წინაც მრავალი საუკუნის განმავლობაში ცხოვრობდა ისტორიულად, ვითარცა განვითარებული და წარმატებული მოქალაქეობის მქონებელი ეროვნება”, – ძლიერ შეშფოთებული იყო ივ. ჯავახიშვილის ამ აზრით კ. ორაგველიძე (იხ. წიგნში “ივ. ჯავახიშვილი ტირანიის წინააღმდეგ”, თბ., 2004, გვ. 159).
ივანე ჯავახიშვილის ეს მოსაზრება ქართველი ერის უძველესობის, ანუ დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის უძველესი ეროვნული მთლიანობის შესახებ სავსებით მიუღებელი იყო საბჭოთა მთავრობისათვის. ეს თეორია მიჩნეულ იქნა ივანე ჯავახიშვილის უმთავრეს დანაშაულად: “როგორ შეიძლება ვილაპარაკოთ ერთიან ქართველ ერზე, მაშინ როდესაც ფეოდალები იყვნენ ბატონ-პატრონნი თავიანთი კუთხისა და იბრძოდნენ სხვა ფეოდალების და მეფის წინააღმდეგ? სად არის აქ ეროვნული გრძნობა”, წერს აღშფოთებული რექტორი კ. ორაგველიძე და ასკვნის: “ივ. ჯავახიშვილი მეცნიერულად ვერ ხსნის თავის განმარტებას, რომ ქართველი ერი რამდენიმე ათასი წლის განმავლობაში არსებობდა” (იქვე, გვ. 163).
საბოლოო ჯამში იმ ცნობილი დისკუსიების შემდეგ, რომელიც “საისტორიო მეცნიერებაში მარქსისტულ-ლენინური მსოფლმხედველობის დამკვიდრების მიზნით” გაიმართა, გადაწყდა, საბოლოოდ “აღებულიყო ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის ციხე-სიმაგრე” და მისი ადგილი დაეჭირა “საქართველოს მარქსისტულ ისტორიას”. ეს მხატვრულადაც კარგად გამოხატა კ. ორაგველიძემ, რომელსაც შემდგომი თაობები იმეორებდნენ ვითარცა პარტიის ურყევ მიზანს საისტორიო მეცნიერებაში: “ჩვენს წინაშე დგას ციხე-სიმაგრე, რომელსაც საქართველოს ისტორია ეწოდება და რომელიც ჯერ აუღებელია, მაგრამ არ არსებობს ისეთი ციხე-სიმაგრე, რომლის აღება ბოლშევიკებს არ შეეძლოთ, საჭიროა ენერგიული მუშაობა და მტკიცე ბოლშევიკური ნებისყოფა ამ ციხე-სიმაგრის ასაღებად” (იქვე, გვ. 172). ეს იყო დავალება პარტიისა, კრემლისა. ამ სამუშაოს აღსასრულებელ გეგმაში ჩართული იქნა ყველა იმჟამინდელი სწავლული, მეცნიერი, მოღვაწე, ასპირანტი და სტუდენტი.
საბოლოოდ, XX ს-ის II ნახევარში მიღწეულ იქნა მიზანი, “დანგრეულ იქნა საქართველოს ისტორიის ციხე-სიმაგრე”, უარყოფილი იქნა ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის ცნობები ქართველი ერის და მისი ერთიანი სახელმწიფოს შესახებ და მის ნაცვლად ახალი, განახლებული ფორმით შემოთავაზებული იქნა ე.წ. “ქართიზაციის” თეორია, რომელიც ჯერ კიდევ XIX ს. ბოლოს და XX ს. დასაწყისში იქნა შემუშავებული პროფ. პატკანოვისა და მისი მოწაფის ნ. მარის მიერ რუსეთის იმჟამინდელი დედაქალაქის უნივერსიტეტში არმენოლოგიის კათედრაზე. ამ თეორიის მიხედვით, დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა არის დამოუკიდებელი ეთნოსი, ძველი კოლხების ეთნო-კულტურული და ენობრივი მემკვიდრე, აღმოსავლეთ საქართველოში კი სხვა ეთნოსი, – “ქართი” – არსებობდა, ამ უკანასკნელის ეთნო-რელიგიური ექსპანსიის შედეგად ასიმილირდა საქართველოს ტერიტორიაზე იქამდე მცხოვრები სხვადასხვა ეთნოსები და ასე ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხი, მარქსისტი ისტორიკოსების მიხედვით ეს მოხდა IX-X სს-ში, თუმცა აღსანიშნავია ისიც, რომ ბოლოჟამინდელი “პატრიოტი” ისტორიკოსების მიხედვით ეს ჩვენს წელთაღრიცხვამდეც კი შეიძლებოდა მომხდარიყო დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის “ქართიზაციის” შედეგად.
3. “ქართიზაციის” თეორია, ანუ ორი ეთნოსი, ორი კულტურა, ორი ეროვნება, ორი მეფე
XX ს. მეორე ნახევარში ქართველმა ისტორიკოსებმა ისტორიულ ფაქტად მიიჩნიეს კოლხეთის სამეფოს არსებობა, მაშინ როცა ძველი ქართული ისტორიოგრაფია, ეროვნული საისტორიო წყაროები საერთოდ არ იცნობს “კოლხეთის სამეფოს” და არასდროს არ ახსენებს მას. “ძვ.წ. VIII ს. 20-იანი წლებიდან კოლხას (ძველი კოლხური სამეფოს) დაცემის შემდეგ… დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ძვ.წ. VII-VI სს-ში ჩამოყალიბდა ახალი, ძლიერი, დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი ერთეული, კოლხეთის სამეფო, რომელსაც ჰეროდოტე აღმოსავლეთის დიდი მონარქების მიდიისა და აქემენიდური ირანის გვერდით იხსენიებს… ძვ.წ. VI-IV სს კოლხეთში იზრებოდა ვერცხლის ფული… ძვ.წ. III ს. ცნობილია კოლხეთის მეფე აკე” (ქ.ს.ე. ტ. 5, გვ. 596), რის შედეგადაც კოლხეთის სამეფოში თანდათანობით ჩამოყალიბდა კოლხური ეთნიკური ერთობა (ეთნოსი), რომელიც უკვე ერად (ნაციად) იწყებდა ჩამოყალიბებას, რომ არა ქართების (იბერების) ეთნოსი, რომელმაც ამ პროცესის დასრულება შეუძლებლად აქცია, ამასთან დაკავშირებით ქართველთა ეთნოგენეზისის ცნობილი სპეციალისტი წერს: “კოლხეთის სახელმწიფოს შემქმნელები იყვნენ დასავლურ-ქართული კულტურის მატარებელი ზანური (მეგრულ-ჭანური) ტომები, რაც შეეხება იბერიას (ქართლს), ის აღმოსავლურმა ქართულმა ტომებმა, იბერებმა (ქართებმა) შექმნეს ძვ.წ. IV-III სს მიჯნაზე… კოლხეთი, ანუ ეგრისი და იბერია, ანუ ქართლი, მაღალი კლასის საფეხურის ეთნიკური ერთობები (ეთნოსები) არიან, რომლებსაც ტომობრიობის საფეხური უკვე განვლილი აქვთ და იწყება მათი ერებად (ნაციებად) ჩამოყალიბება, რადგან გააჩნიათ სახელმწიფოებრიობა” (რ. თოფჩიშვილი. ქართველთა ეთნიკური ისტორია, თბ., 2002, გვ. 6, 7).
მაშასადამე, ქრისტეშობამდე დიდი ხნით ადრე საქართველოს ტერიტორიაზე არსებობდა ორი სახელმწიფო და ორი ეთნოსი, რომელთა ერებად (ნაციებად) ჩამოყალიბების პროცესი უკვე მიმდინარეობდა. ერთი ეთნოსის მემკვიდრედ მიიჩნევა თანამედროვე ქართველი ხალხის ერთი ნაწილი, მეორე ეთნოსისა კი – სამეგრელოს ამჟამინდელი მოსახლეობა. სპეციალისტი წერს: “სამეგრელოს ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებული მეგრელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებული კოლხეთის უშუალო მემკვიდრეები არიან” (იქვე, გვ. 83).
დასავლეთ საქართველოს ქართიზაცია კი მარქსისტული ისტორიოგრაფიის თანახმად მომხდარა ეკლესიის გაბატონების შედეგად – IX-X სს-ში “დასავლეთ საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დასავლეთ საქართველოს ქართიზაციის პროცესს” (ქ.ს.ე., ტომი “საქ. სსრ”, თბ. 1981, გვ. 60).
საერთოდ, ქართული ეკლესია, ნ. მარისა და მისი მოწაფეების თანახმად, გამოირჩეოდა თავისი რეაქციულობით. ხშირად აღნიშნავდნენ ქართული ეკლესიის როლს მესხეთის “ქართიზაციის” საქმეში (კერძოდ ტაოსა და კლარჯეთში), სადაც თითქოსდა სომეხთა ისტორიულ მიწა-წყალზე, ქართული ეკლესიის ძალადობის შედეგად “გაქალკედონიტდა” ანუ “გაქართველდა” ეთნიკურად სომხური მოსახლეობა, რამაც სომეხ ხალხს მიაყენა უზარმაზარი დანაკარგი, რიცხობრივად და მორალურად”. რა ხერხებით შეძლო ეს ქართულმა ეკლესიამ, ამის შესახებ აბულაძე წერს – “ეკლესიათა ნგრევა და ჯვართა წვა იმას უნდა მოასწავებდეს, რომ ერთი ეკლესია იჭრება მეორეში და მათ გვერდით, მათ ნაამაგარზე თავისას აფუძნებს, ესეც არაა უცხო ამბავი იმ დროისათვის. სომხეთის მიწა-წყალზე არა ერთი და ორი “ქართველთა” სავანე იხსენიება ამ დროს. ტერმინი “ქართველი”, როგორც აკად. ნ. მარმა დაამტკიცა, დიოფიზიტურს ნიშნავს ამ დროისათვის, და იქმნება იგი მარტოოდენ ქართველთა და სომეხთა ელემენტებისაგან შედგენილი” (ი. აბულაძე, შრომები, ტ. IV, გვ. 10).
ქართული ეკლესიის დახმარებით “ქართის ტომმა” შეძლო არა მარტო დასავლეთ საქართველოს და მესხეთის ქართიზაცია, არამედ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთისაც (ფშავ-ხევსურეთი), რომელიც იქამდე არაქართული ეთნოსით იყო დასახლებული ნ. მარის თეორიის თანახმად. “ქრისტიანობის გავრცელება აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მათ ქართიზაციას განაპირობებდა” (ქ.ს.ე., ტ. “საქ. სსრ”, გვ. 61).
“ქართის ტომს” ექსპანსიის შედეგად ალბანური ტომების (ჰერების) და აღმოსავლეთ საქართველოს “ადგილობრივი ჩეჩნური, ვეინახური და დაღესტნური ტომების ნაწილის” ასიმილაცია მოუხდენია (ქ.ს.ე., ტ. 10, გვ. 459).
საბოლოოდ ქართის ტომი – “აღმოსავლურ-ქართულ ეროვნებად” ფორმირებულა (იქვე, გვ. 459). ჩამოყალიბდა “აღმოსავლურ-ქართული ენა”, დასავლეთ საქართველოს კოლხურ ეთნოსს კი სხვა ენა ჰქონდა.
ასე შეხვდა ერთმანეთს საქართველოს ტერიტორიაზე ორი – ქართის და კოლხური ეთნოსი. ბოლო წლებში ისტორიულ ჭეშმარიტებად უკვე ის ითვლება, რომ “ქუჯი იყო ეგრისის მეფე”.
4. საისტორიო წყაროები “ქართის” ტომისა და “კოლხეთის სამეფოს” შესახებ
ჩვენს ერამდე VI-IV სს-ში “კოლხური ეროვნების” არსებობას იმით ამტკიცებენ ჩვენი მეცნიერები, რომ “ძვ.წ. VII-VI სს-ში ჩამოყალიბდა ახალი ძლიერი დამოუკიდებელი სახელმწფოებრივი ერთეული, მთელ ანტიკურ სამყაროში ფართოდ ცნობილი კოლხეთის სამეფო, რომელსაც ჰეროდოტე ახლო აღმოსავლეთის დიდი მონარქების – მიდიისა და აქემენიდების ირანის გვერდით იხსენიებს” (ქსე, ტ. 5, გვ. 596).
მსგავსი ისტორიული ფაქტის შემცველი ცნობები ჰეროდოტესთან არ გვხვდება. ჰეროდოტე თავის თხრობას იწყებს თქმულებებითა და მითებით, აქ მეფის ასულ ევროპეს მოტაცების ეპოსის (მითის) გადმოცემის შემდეგ მოგვითხრობს, როგორ მოიტაცეს არგონავტებმა მედეა “აია კოლხიდაში”. ამის სანაცვლოდ “კოლხთა მეფემ გაგზავნა ელადაში მოციქული” (ჰეროდოტე, I, 2). ასე რომ, “კოლხთა მეფე” ჰეროდოტესთან და საერთოდ ბერძნულ წყაროებში მხოლოდ მითებთანაა დაკავშირებული, “კოლხთა მეფე” ან “კოლხეთის მეფე” სხვაგან არსად აღარ გვხვდება ჰეროდოტეს ვრცელ თხზულებაში, თუმცა კი კოლხეთს საკმაოდ ხშირად იხსენიებს.
უცხოური ისტორიოგრაფია მიიჩნევს, რომ “კოლხა არ იყო თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე, რომ კოლხეთიც მხოლოდ ნაწილობრივ შეიძლება დავუკავშიროთ დასავლეთ საქართველოს. ძველი ბერძნული კოლხეთის პირვანდელი მნიშვნელობა მოიცავს არა მხოლოდ ურარტულ კოლხას, არამედ ზოგადად შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპირო ტერიტორიას, კერძოდ კი დღევანდელი თურქეთის სინოპსა და ტრაპიზონს შორის. ბერძნული კოლონიზაციის განვითარებასთან ერთად იცვლება აგრეთვე კოლხეთის ცნების გაგებაც – ჰეროდოტე აღნიშნავს, რომ მდინარე ფაზისი (რიონი) წარმოადგენს კოლხეთის ჩრდილოეთ საზღვარს. კოლხეთი დასახლებულია სხვადასხვა ტომებით, მათ შორის მოსხებით, მაკრონებით, მოსინიკებით, თვით კოლხებით, მარებით, ტიბარანებით და სხვა ტომებით, კოლხეთი არაა ერთი ეთნოსი” (ადელლე ბილლი, საქართველოში აღმოჩენილ სამარხთა კვლევა, ბონი, 2003 წ. კრებულში “ამირანი”, IX2, 2003, გვ. 55-60). ჰეროდოტეს ეპოქაში სემიტური ტომები ჩრდილოეთით უფრო ვრცლად იყვნენ განსახლებულნი, ვიდრე შემდგომ. მაგალითად, ჰეროდოტესთან სირიელებსა და პაფლაგონიელებს შორის საზღვრად მდ. ჰალისი ითვლება, რომელიც ისტორიულ კოლხეთთან ახლოს მიედინებოდა. ჰეროდოტეს კოლხები კანის ფერის, თმის სახეობისა და ენის მიხედვით ასევე სემიტურ ან ქამიტურ ტომად მიაჩნია და არა ინდოევროპელებად. ზემოთ ჩამოთვლილ ტომებს ის სემიტებს უკავშირებს, მუქკანიან რასას. ის წერს – “ცხადია, რომ კოლხები ეგვიპტელები არიან… რადგან კოლხები შავგვრემანები არიან ხუჭუჭთმიანები… ეგვიპტელებსა და კოლხებს ენა მსგავსი აქვთ ერთმანეთის” (ჰეროდოტე, VII, 72). მეცნიერებისათვის კარგადაა ცნობილი, რომ ეგვიპტელები ევროპელებისაგან განსხვავდებოდნენ რასობრივად კანის მუქი ფერით და თმით. ასევე კარგადაა ცნობილი ისიც, რომ ამჟამინდელი “კავკასიური რასა”, უფრო ზუსტად კი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა განეკუთვნება სამხრეთევროპულ რასას და არავითარ შემთხვევაში მუქკანიან სემიტურ ან ქამიტურ რასას. ამიტომაც ჰეროდოტეს “კოლხები” რასობრივადაც კი განსხვავდება თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობისაგან.
მეორე ბერძენი ავტორი სტრაბონი, ასევე საგანგებოდ აღწერს კოლხეთს. სტრაბონის მიხედვით, ქრისტეშობამდე I ს-ში კოლხეთი წარმოადგენდა კრებით სახელს მთელი სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში – ტრაპიზონიდან ბიჭვინთამდე. ამ ეპოქის ბერძნული წყაროებით კოლხეთი არ აღნიშნავდა ეთნოსს, არამედ ბერძნულ წყაროებში სიტყვა “კოლხეთი” გეოგრაფიული მნიშვნელობით იხმარება. როგორც ჩანს, ეს ცნობილი ფაქტია დასავლეთ ევროპული სამეცნიერო წრეებისათვის, ამიტომაც წერს კიდეც ამ საკითხის შესახებ ცენტრალურ ევროპაში მოღვაწე მეცნიერი, რომელმაც პირადად შეისწავლა ქართველ მეცნიერთა მოსაზრებანი აღნიშნულ საკითხზე: “ქართველი მეცნიერები ცდებიან, როცა სიტყვა “კოლხეთით” ეთნოსს აღნიშნავენ, “კოლხეთი გეოგრაფიული მნიშვნელობით იხმარებოდა ბერძნულ წყაროებში!” (ადელლე ბილლი, საქართველოში აღმოჩენილ სამარხთა კვლევა, ბონი, 2003 წ. კრებულში “ამირანი”, IX2, 2003, გვ. 55-60).
განა გასაოცარი არ არის, რომ ევროპელ მეცნიერთა თვალსაზრისი მთლიანად ეთანადება ძველ ქართულს, ქართულ საისტორიო წყაროებში მუდამ ხაზგასმით მითითებულს, რომ დასავლეთ საქართველოში არ ცხოვრობდა ადგილობრივი კოლხური ეთნოსი, რომ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველო ისტორიულად მუდამ ერთი ეთნოსით, ერთი ხალხით, ერთი ეროვნებით იყო დასახლებული და ეს იყო ქართველი ხალხი, რომ დასავლეთ საქართველოს საერისთავოებში მცხოვრები მოსახლეობა იმთავითვე ქართველი ხალხის განუყოფელი ნაწილი იყო, იგულისხმება – გურულები, ეგრისელები, მარგველები, თაკვერელები თუ სვანები ბუნებით ქართველები იყვნენ და მათ ამიტომ “ქართიზაცია” არ ესაჭიროებოდათ, რამეთუ თვითვე იყვნენ ე.წ. “ქართებიც” და ქართველებიც. ამის ახსნას იძლევა ივ. ჯავახიშვილი, მიაჩნია, რომ ქართველთა უძველეს სამშობლოში – კარდუში ერთ ერად იყო ფორმირებული შემდეგდროინდელი სვანები, ჭანები, მეგრელები და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა. ისინი იმთავითვე ერთი ეროვნება, ერთი ქართველი ერი იყვნენ.
რუსეთის საიმპერიო სამეცნიერო წრეები XIX ს. ბოლოს გეგმაზომიერად შეუდგნენ ქართველთა ეროვნული სხეულიდან აფხაზების, მეგრელების, სვანებისა და სხვა კუთხეებში მცხოვრები თემების ჩამოშორების “მეცნიერული საფუძვლების” ძიებას. საქმე ის იყო, როგორც რუსეთის საიმპერიო წრეებისათვის ნათელი შეიქმნა XIX ს. ბოლოსა და XX ს. დასაწყისში, კავკასიაში იმჟამად მიმდინარეობდა ქართველთა კონსოლიდაციის პროცესი, მალე იმპერიის წინაშე წარსდგებოდა ერთიანი ქართველი ერი, რომელიც, ცხადია, მოითხოვდა ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენას და იმპერიული კოლონიური უღლის გადაგდებას, ამიტომაც, რათა ქართველთა ეროვნული სხეულიდან გაეყვანათ აღნიშნული თემები, შეუდგნენ, როგორც აღვნიშნეთ, მეცნიერული საფუძვლების ძიებას, ეს ამოიცნო იმჟამინდელმა ქართველმა ინტელიგენციამ. ილია ჭავჭავაძემ ამხილა ეს იმპერიული ჩარევა თავის “ქვათა ღაღადში”: “ვისაც ამ ადგილების (ე.ი. დასავლეთ საქართველოს) დაჩემება უნდა ან აქ ქართველთა კუთვნილების გაუქმება მოუნდება, ეცდება დაამტკიცოს, რომ ზემოდასახელებულნი ერნი ქართველთა ნათესაობისანი არც იყვნენ და არც არიან. სწორედ ასე მოიქცა ჩვენი გულადი პროფესორი (პატკანოვი) და გვეფიცება, რომ მოსხები და კოლხები ქართველის ნათესაობისანი არ არიანო” (“ქვათა ღაღადი”, ილიას რჩეული, 1987, ტ. 5, გვ. 32).
თუ არსებობდა კოლხეთის სამეფო – თავისთავადი სახელმწიფო, ცხადია, აქ შესაძლებელი იყო კიდეც “კოლხების ეროვნების” ფორმირება, როგორც ამას მიიჩნევს საბჭოური ისტორიოგრაფია. ნამდვილად არსებობდა “კოლხეთის სამეფო”? თანამედროვე ევროპის ისტორიოგრაფია ამბობს: კოლხეთის სამეფო არ არსებობდა. წყაროებით ეს არ დასტურდება, ამიტომაც წერს ევროპელი მეცნიერი: “ცდებიან ქართველი მეცნიერები, როცა კოლხეთის სამეფოს არსებობას ფაქტად მიიჩნევენ! კოლხეთი სამეფოდ მოიხსენიება მხოლოდ არგონავტების ეპოსში. სტრაბონი სამეფო დინასტიის არსებობას მხოლოდ იბერიის აღწერისას მოიხსენებს და არა კოლხეთის აღწერილობისას” (ადელე ბილლი, საქართველოში აღმოჩენილ სამარხთა კვლევა, ბონი, 2003, კრებულში “ამირანი”, IX2, მონრეალი-თბილისი, 2003, გვ. 55-62). “ცდებიან ქართველი მეცნიერები, როდესაც “კოლხურ თეთრს” კოლხეთის სამეფოს არსებობის დამადასტურებელ ფაქტად მიიჩნევენ” (იქვე, გვ. 60).
სწორედ ამას გვასწავლის ძველი ქართული ისტორიოგრაფია, რომელიც საერთოდ არ იცნობს “კოლხეთის სამეფოს”. ჩვენი წინაპრები დაბეჯითებით ამტკიცებდნენ, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთი ერი (ეროვნება) იყო. ამიტომაც შექმნა მან ერთიანი სახელმწიფო ფარნავაზის დროს.
საბოლოოდ უნდა დავასკვნათ, რომ ამჟამად არსებობს ორი თეორია ქართველი ერის ჩამოყალიბების შესახებ. პირველი არის ძველქართული, რომელიც ამტკიცებს, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთიან ერს წარმოადგენდა ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე. მეორე კი არის ე.წ. “ქართიზაციის” თეორია, რომლის მიხედვითაც საქართველოს ტერიტორიაზე არსებობდა კოლხური და “ქართის” ეროვნებები და ამ უკანასკნელმა შეძლო ახალი ეროვნების ფორმირება. საქართველოს წმიდა ეკლესიის მამები და მემატიანეები, ისევე როგორც დიდი ქართველი მამულიშვილები, არასდროს იზიარებდნენ ამ მეორე თეორიას და მათთვის სწორედ პირველი თეორია წარმოადგენდა ჭეშმარიტებას.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე