პუნქტები და ქალაქები

დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციისათვის

სარაპანა და სკანდა

სად მდებარეობდა სტრაბონისეული სარაპანა (შორაპანი)

სარაპანას ადგილმდებარეობის გარკვევას უპირველესი მნიშვნელობა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრების გამორკვევისათვის.

XX ს. 20-30-იანი წლების შემდეგ ქართულ ისტორიოგრაფიაში ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი, რომ სტრაბონისა და ბერძნული წყაროების “სარაპანა” – არის პუნქტი შორაპანი, ამჟამინდელ ქ. ზესტაფონთან ახლოს ძირულასთან, მიჩნევა რომ აქვე გადიოდა იბერიის საზღვარი. შესაბამისად, ქართული (მცხეთის) ეკლესიის იურისდიქცია (უძველესი ხანიდან ვიდრე IX-X სს-მდე) თითქოსდა მხოლოდ აქამდე აღწევდა.

ასეთ თვალსაზრისს ეწინააღმდეგება ქართული წყაროების, ასევე საეკლესიო კრებების (მაგ. რუის-ურბნისის კრების) თვალსაზრისი, რომ დაარსებისას, წმიდა ნინოს ეპოქიდანვე ქართული ეკლესიის იურისდიქციის საზღვარი აღწევდა არა თუ შორაპნამდე, არამედ შავ ზღვამდე და მდ. ეგრისწყლამდე, სადაც ამავე ქართული წყაროების ცნობით მეფე მირიანის დროს აღწევდა ქართლის (იბერიის) სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი.

ბერძნულ-რომაული წყაროების ცნობით ლაზიკისა და იბერიის საზღვარი გადიოდა ციხე-სიმაგრეებზე სკანდასა და სარაპანაზე.

სტრაბონის სარაპანა, როგორც კვლევამ აჩვენა, სინამდვილეში მდებარეობდა ჭოროხის ხეობაში, ხოლო სკანდა იყო არსიანის ქედის უღელტეხილ კანდრიდთან მდებარე ციხესიმაგრე (მისგან არც თუ დაშორებით მდებარეობს მთა “კანდილი”).

პროკოფი კესარიელის სარაპანა და სკანდა განლაგებული იყვნენ ისეთ მაღალმთიან ადგილებში, სადაც არც ვენახი ხარობდა და არც სხვა რაიმე მოსავალი მოდიოდა.

შევადაროთ – როგორც ითქვა, თანამედროვე შორაპანი არის ზღვის დონიდან 170-250 მ სიმაღლეზე, მისი ციხის გარშემო ვრცელ რეგიონში აყვავებული ბაღები და ვენახის პლანტაციებია, ყველა აქაურ მოსახლეს აქვს ეზოში ვაზი და ხეხილი, აქ მოდის ყველანაირი მოსავალი. საბჭოთა ეპოქაში, ენციკლოპედიის მიხედვით, შორაპანში იყო მევენახეობის კოლმეურნეობა, ხოლო, რაც შეეხება სკანდას, ის მიჩნეულ იქნა თერჯოლის სოფელ სკანდედ. სკანდე, სოფელი თერჯოლის რაიონში ზღვის დონიდან იმავე 170-250 მეტრ სიმაღლეზეა. ესაა ვაკე ადგილი. აქაც ყოველგვარი მოსავალი მოდის.

პროკოფი კესარიელის ცნობით, “სარაპანისი და მისი მეზობელი სკანდის ციხე-სიმაგრე ლაზებმა დიდი გაჭირვებით ააშენეს” (ომი გოთებთან, VIII, 13). მაშასადამე, სარაპანისი და სკანდა ერთმანეთთან ახლოს მდებარეობენ, ურთიერთმეზობლები იყვნენ, მაგრამ, როგორც ვიცით, თერჯოლის რაიონში მდებარე სკანდე და ზესტაფონის შორაპანი – ერთმანეთისაგან საკმაო მანძილით არიან დაშორებულნი. ამასთანავე, ისინი ერთ გზაზე არ მდებარეობენ. აღსანიშნავია, რომ თერჯოლის სოფელ სკანდეს არაფერი აკავშირებს აღმოსავლეთ საქართველოს გადასასვლელებთან

 

იმერეთის სკანდე და შორაპანი “საქართველოს გეოგრაფიული ატლასის” (1992) მიხედვით “სუბტროპიკების ზონაში” მდებარეობენ

იმერეთის შორაპანი მდებარეობს ქ. ზესტაფონთან, ხოლო სკანდე თავისი ციხით, თერჯოლის რაიონშია. “საქართველოს გეოგრაფიული ატლასის (1992)” ოროგრაფიული რუკის მიხედვით (გვ. 7), თერჯოლისა და ზესტაფონის რაიონები მდებარეობენ “მთათაშორის ვაკე-დაბლობზე” ზღვის დონიდან 200 მეტრამდე სიმაღლეზე.

ამავე, საქართველოს გეოგრაფიული ატლასის “სოფლის მეურნეობის” რუკის მიხედვით (გვ. 21) იმერეთის სკანდე და შორაპანი მდებარეობენ “სპეციალიზებულ ზონაში”, რომელშიც განვითარებულია – “მევენახეობა – მეხილეობა, მესიმინდეობა, ნაწილობრივ მეჩაიეობა” (გვ. 21).

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ჩვენი თემისათვის, ვფიქრობ, არის ამ ატლასის რუკა – “ბუნებრივი ზონები” (საქართველოს გეოგრაფიული ატლასი, 1992, გვ.16).

ამ რუკის მიხედვით იმერეთის სკანდე და შორაპანი მდებარეობს “ნოტიო სუბტროპიკების” ზონაში, რომელიც ასეა დახასიათებული – “გორაკ-ბორცვიანი მთისწინები, ფართოფოთლოვანი ტყეებით”, (გვ. 16).

ასე, რომ იმერეთის სკანდე და შორაპანი ზღვის დონიდან დაახლოებით 200 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობენ, ნოტიო სუბტროპიკულ ზონაში, მევენახეობის, მეხილეობის, მესიმინდეობის რეგიონში. ეს სურათი კი საერთოდ არ შეესაბამება პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილ ცნობას, რომლის სკანდა და სარაპანა მდებარეობენ მთა-კლდოვან რეგიონში, ძალზე მაღალ სიმაღლეზე ზღვის დონიდან, იმდენად მაღლა, რომ იქ არ მოდიოდა არავითარი მარცვლეული, შესაბამისად იქ არც მევენახეობა და მეხილეობა იყო განვითარებული.

დასკვნა – სხვაა იმერეთის სკანდე და შორაპანი და სულ სხვაა პროკოფი კესარიელის სკანდა და სარაპანა. ისინი სხვადასხვა რეგიონებში მდებარეობდნენ. პირველნი ნოტიო სუბტროპიკების მთისწინებში, მეორენი კი მაღალმთის ალპურ ან სუბალპურ ზონებში

სტრაბონი წერს – “არმენიაში ერთის მხრივ ბევრი მთაა, მეორეს მხრივ – ზეგნები, რომლებზედაც ვაზიც კი არ ხარობს ადვილად” (სტრაბონი XIV, 4).

ვაზი, არ ხარობს მაღალმთიანეთის ზეგნებში, ამიტომ პროკოფის აღწერა, რომ სარაპანსა და სკანდეში ვაზი არ ხარობს, მიუთითებს, რომ ისინი მაღალმთიანეთის რეგიონში მდებარეობდნენ და არა სუბტროპიკულ ზონაში.

 

ვენახის პლანტაციები შორაპანთან

პროკოფის აღწერით, როგორც ითქვა, სარაპანაში არ ხარობდა ვენახი, მაშასადამე ეს პუნქტი მაღალ მთიანეთში მდებარეობდა.

ზესტაფონის შორაპანი, შეიძლება ითქვას, მეღვინეობისა და ღვინის კულტურის ერთერთი ცენტრია. მე ბედნიერება მქონდა თითქმის მთელი ბავშვობა იქვე ახლოს ს. კლდეეთში გამეტარებინა და ვიცი თუ როგორ ასხამდნენ “საპალნეებით” ღვინოს ქვევრებში აქაური მეღვინეები და სმისა და ღვინის მოხმარების რა დიდი კულტურა ჰქონდათ და აქვთ.

არა მხოლოდ ზღვის დონიდან 170 მეტრ სიმაღლეზე მდებარე შორაპანი, რომელიც ვენახებშია ჩაფლული, არამედ საგანგებოდ დავათვალიერე სურამის უღელტეხილის სოფლები ყველაზე მაღლა მდებარენიც კი, შროშიდან ვერტყვიჭალამდე და უფრო მაღლა, ყველგან შესანიშნავად ხარობს ვენახი, ამის თვალით ნახვა ადვილი შესაძლებელია, მით უმეტეს თითქმის ვაკეზე, ოდნავ შემაღლებულზე მდებარე შორაპანში, აქ თუ დათესავ ხორბალიც მოვა და სხვა ნებისმიერი კულტურა. პროკოფი ასეთ სარაპანას არ აღწერს. მისი სარაპანა მკაცრი კლდოვანი მასივების ქვეყანაა, ასეთი კი კლარჯეთია, როგორც ითქვა, ქართველი სასულიერო მამების აღწერით ნაკლებ მოსავლიანი, მაგრამ წყალუხვი და ჰავამარგებელი. სარაპანა უნდა ყოფილიყო სადღაც არტაან-ართვინის გზაზე.

ლიხის ქედზე, შორაპან-ხაშურის გზაზე, ყველა სოფელში ხარობს ვენახი.

ვენახი ხარობს სოფ. საქასრიაში ლიხის ქედის მაღალ სოფელში, ასევე, მიმდებარე გზისპირა სოფლებში – ვერტყვიჭალაში, გედსამანიაში, უფრო მაღლა, ხუნეთში, ხევში და მაღლა.

ასე, რომ შორაპნის ირგვლივ მაღალი მთების სოფლებშიც კი ვენახი ხარობს, მაშასადამე, შორაპანის რეალობა არ შეესაბამება პროკოფის მიერ აღწერილ სარაპანას.

 

სარაპანა და შორაპანი გ. გრიგოლიას მიხედვით

ჩვენს მეცნიერებაში დამკვი­დრებულია თვალისაზრისი, რომ სტრაბონისა და პროკოფი კესარიელის მიერ ნახსენები პუნქტი “სარაპანა” არის დღევანდელი შორაპანი ზესტაფონთან, რაც გ. გრიგოლიას კვლევის თანახმად საეჭვოა. საქმე ისაა, რომ, როგორც აღმოჩნდა “სარაპანა” ერქვა მნიშვნელოვან გზაზე არსებულ მგზავრთა მოსასვენებელ პუნქტს, თავშესაფარს, რომელიც საჭიროების მიხედვით შესაძლოა ციხე-სიმაგრეც ყოფილიყო ან უბრალო ნაგებობა, ზოგჯერ კი სოფელიც. თუ ეს ასეა, მაშინ საქართველოს გზებზე არა ერთი, არამედ რამდენიმე “სარაპანა” უნდა ყოფილიყო. ერთერთი, მაგალითად, XV საუკუნის მონაცემების მიხედვით იყო გურიაში და მას სახელად ერქვა “შორაპანი”. გ. გრიგოლიას დაკვირვებით “პან” ფუძის მქონე ასეთი სახელები რამდენიმე ყოფილა. ის წერს – შორაპანი (სარაპანა) არის სპარსული წარმომავლობის სიტყვა, რაც ნიშნავს დამცველს (პანა) “პანა”, და მიღებულია ძირიდან პა – “პა” – დაცვა, რომელსაც ემატება სუფიქსი ანა – “ანა”. ამგვარად ნაწარმოები სპარსული სიტყვებია: ასაპანა (ცხენის დამცველი), კაურაპანა (საქონლის დამცველი), კარაპარა (ხალხის, ჯარის დამცველი) და სხვა. ის უთითებს თეო ჩხეიძის წიგნს “ნარკვევები ირანული ონომასტიკიდან” (1984). ვ. გოილაძის მოსაზრებითაც შორაპანი – სპარსული სახელია – “შაჰრაბან”, რაც ნიშნავს ქვეყნის დამცველს. მაშასადამე, სარაპან-შაჰრაბან – ქვეყნის დამცველი, ანუ ადგილის, ჩვენს შემთხვევაში, გზის დამცველი ციხე-სიმაგრეა. როგორც აღინიშნა, გ. გრიგოლიას კვლევით “პან” ძირიანი ტოპონიმები საქართველოში ძირითადად “მთავარი საგზაო მაგისტრალების გასწვრივ არიან განლაგებულნი, რაც ამ ადგილებში ოდესღაც მგზავრთა მოსასვენებელი თავშესაფრების არსებობაზე მიგვანიშნებს (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფო, გვ. 102). ასეთი ადგილებია ჯაპანი (ლანჩხუთის რაიონში), ისპანი – (ქობულეთთან), პანტურა – (ციხისძირთან), პანტურა – (სარფთან), პანტურა – (ხოფასთან) და პანური რიზესთან (იქვე, გვ. 102).

მაშასადამე, არ არის სავალდებულო, რომ სტრაბონის მიერ ნახსენები სარაპანა ის პუნქტი იყოს, რომელსაც მიუთითებს პროკოფი კესარიელი, რადგანაც “სარაპანები” მრავალი ყოფილა (თვით შუა საუკუნეების საქართველოშიც რამდენიმე “შორაპანი” იყო). პროკოფის სარაპანა ფასისის მარჯვენა სანაპიროს ქვეყანაში მდებარეობდა იბერიის საზღვართან. სპარსელ-რომაელთა ომების დროს მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრე, რადგანაც ამ პერიოდში, გ. გრიგოლიას აზრით ფაზისი ერქვა მდ. ჭოროხს, სარაპანაც მის მარჯვნივ – იბერიის საზღვართან უნდა ვეძიოთ არტაან-ართვინის გზაზე რადგანაც პროკოფის მიერ ნახსენები იბერია – არტაან-კოლას ქვეყანასაც მოიცავდა.

 

სარაპანები

დარიოს I-ის დროს მოწესრიგდა გზები, სადაც “მეფის შიკრიკებისათვის ყოველ 30 კმ-ში სპეციალური საფოსტო სადგურები დაიდგა” (დარჩიაშვილი)

ამ “საფოსტო სადგურებს” – ჩვენში მოიხსენებდნენ სპარსული სიტყვით – “სარაპანა” – შორაპანი.

სპარსეთის იმპერიის გზებზე სარაპანები (შორაპანები) უნდა მდგარიყვნენ ყოველ 30 კმ-ში. აღსანიშნავია, რომ სიგრძის საზომი ერთეული “ერთი დღის გზა” უდრიდა 20-30 კილომეტრს, მაშასადამე ყოველი ერთი დღის გზის გავლის შემდეგ მგზავრს დახვდებოდა სასტუმროს მსგავსი თავშესაფარი ანუ “სარაპანა”.

ამჟამინდელი სურამ-ბათუმის გზაზე ისტორიულად უნდა ყოფილიყო რამდენიმე “სარაპანა” – შორაპანი, ასევე არტაან-ბათუმის გზაზე უნდა ყოფილიყო რამდენიმე სარაპანა – შორაპანი. ამ მიზეზის გამო საქართველოში იყო რამდენიმე “შორაპანი”:

1) ზესტაფონთან;

2) XVI ს-ში გურიაში ოზურგეთთან. ეს კარგად ჩანს “საქართველოს ისტორიის ატლასის” (2003 წ.), გვ. 45-ის მიხედვით (“საქართველო XVI ს. მეორე ნახევარში”). პუნქტი შორაპანი ატლასის 45-ე გვერდზე დაბეჭდილ რუკაზე მოთავსებულია ოზურგეთსა და აჭს შორის.

3) შორაპანი იყო ასპინძასთან – “ასპინძის ხევის სათავეზედ, მთის ძირში, არს შორაპანის მონასტერი სრულად სოფიის კენჭით აწ ცალიერი” (ვახუშტის გეოგრაფია, 1842, ბროსეს გამოცემული, გვ. 385).

4) ამავე ფუძის მატარებელნი უნდა იყვნენ სიტყვები – “სარფი” /პუნქტი ბათუმთან/ და “არფალი”/პუნქტი ართვინ არტაანის გზაზე/.

“არფალი” – სოფელი თანამედროვე შავშეთში არტანუჯის ჩრდილო-აღმოსავლეთით 20-25 კმ მანძილზე, არსიანის ქედთან ახლოს ქ. შავშეთისა და ქ. არტაანის შემაერთებელ გზასთან 3-4 კმ. მანძილზე.

შორაპანი (ზესტაფონთან) და სტრაბონის სარაპანა ორი სხვადასხვა პუნქტი უნდა ყოფილიყო, არა თუ ისინი, სხვადასხვა პუნქტები უნდა ყოფილიყვნენ სტრაბონის სარაპანა და პროკოფის სარაპანა:

1) სტრაბონის მიხედვით, ფასისი სანაოსნო იყო სარაპანამდე, მაშასადამე სტრაბონის სარაპანა მდინარის პირზეა, მისგან განსხვავებითპროკოფის სარაპანა არა მდინარის ნაპირას არამედ მაღალ მთაში მდებარეობდა. პირველი იბერიას ოთხი დღის სავალი გზით იყო დაშორებული, მეორე კი იბერიის საზღვართან იდგა.

2) პლინიუს უფროსის მიხედვით “მდ. ფასისი სანაოსნოა 38.500 ნაბიჯის მანძილზე” (იხ. ჩემი “ენა”, გვ. 25). ესაა დაახლოებით 30 მ; მაშასადამე სტრაბონის სარაპანა ზღვას 30 კილომეტრით იყო დაშორებული. თუ სარაპანა შორაპანია ზესტაფონთან, მაშინ შორაპანი ზღვას დაშორებული უნდა ყოფილიყო “30 კმ-ით.

სტრაბონი წერს: “კოლხეთის გამაგრება – სარაპანები”; ის მრავლობით რიცხვში ახსენებს “სარაპანებს”. მართლაც, გ. გრიგოლიას კვლევით “სარაპანა” იყო მგზავრებისათვის განკუთვნილი თავშესაფარი პუნქტი, რომელნიც მრავლად იყვნენ დიდ გზებზე.

სარაპანები სტრაბონთან ერთ შემთხვევაში არის ციხე-სიმაგრე, რომელსაც შეუძლია მთელი ქალაქის მოსახლეობის დატევა (XI, II, 17), ხოლო მეორე შემთხვევაში, არის ხეობა-გამაგრება იბერიაში გადასასვლელი.

ე.ი. სტრაბონთან ერთ შემთხვევაში სარაპანა ციხე-სიმაგრეა, მეორედ – “სარაპანები” კი გამაგრებაა იბერიის უღელტეხილთან, ამ მეორე სარაპანას ახსენებს პროკოფი.

სტრაბონისა და პროკოფი კესარიელის “სარაპანა” (შორაპანი) აღნიშნულის გამო, არ უნდა დაუკავშირდეს ერთმნიშვნელოვნად ზესტაფონის ახლოს მდებარე პუნქტს შორაპანს.

გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია პლინიუსის ცნობა, რომ აფსაროსთან ახლოს – “აქვე მთებს იქით არის იბერია”. ამიტომაც ლაზიკიდან იბერიაში გადასასვლელი, რომელიც გადიოდა ციხე-სიმაგრე სარაპან-შორაპანზე, შესაძლოა იყოს აფსაროსთან ახლოს მდებარე კლარჯეთ არტაანს შორის მდებარე არსიანის ქედი (ოლქი იბერიაში შემავალი) და არა აფსაროსიდან ძალზე დაშორებული ზესტაფონის შორაპანი.

 

სტრაბონი (XI, II, 17) სარაპანას შესახებ

“რაც შეეხება დანარჩენ კოლხიდას, მისი დიდი ნაწილი ზღვაზეა განლაგებული. კოლხიდაზე გადის ფაზისი – დიდი მდინარე, რომლის სათავე არმენიაშია ის იღებს მდინარეების გლავკისა და ჰიპპის წყლებს რომელთა სათავეებიც მეზობელ მთებშია. ფასისი გემთმავალია სარაპანამდე – სიმაგრემდე, რომელსაც შეუძლია მთელი ქალაქის მოსახლეობაც კი დაიტიოს. აქედან გამავალი გზით მიდიან კირამდე (მტკვრამდე) 4 დღეში.

მდ. ფაზისზე არის იმავე სახელის ქალაქი – კოლხების სავაჭრო ცენტრი, ერთი მხრიდან შემოზღუდული მდინარით, მეორიდან – ტბით, მესამიდან კი – ზღვით. აქედან ამისამდე და სინოპამდე ცურვას 2-3 დღე სჭირდება იმის გამო, რომ ზღვისპირზე მიწა რბილია და მდინარეების შესართავებში ჭაობიანია.

ქვეყანა შესანიშნავია არა მხოლოდ ნაყოფით (თაფლის გარდა (რომელიც ძირითადად მწარეა).სავსეა ყოველივე იმით, რაც გემთმშენებლობისათვის არის საჭირო). ის ამზადებს ბევრ ხე-ტყეს და აცურებს მდინარეებზე.

მცხოვრებლები ამზადებენ ბევრ სელის ტილოს… ადგილობრივი სელის ქსოვილები ფართოდოაც კია ცნობილი, მართლაც მათ ქსოვილები გააქვთ უცხო ქვეყნებშიც… მოსხების ქვეყანაში აღნიშნული მდინარეების მაღლა არის ფრიქსეს მიერ დაფუძნებული ლევდოთეას სამლოცველო და ფრიკსეს ორაკული, სადაც არ იწირება ცხვარი.” (სტრაბონი, XI, II, 17)

ჩვენი კვლევით სტრაბონის ფაზისი ჭოროხია, რომლის სათავე იმჟამად არმენიის მიერ იყო ხელდებული, სარაპანა იმჟამად, სტრაბონი დროს, შესაძლოა ართვინს ერქვა. აქედან არტანუჯ-არტაანის გზით იბერიამდე ანუ კოლა-არტაანის რეგიონამდე (ე.ი. მტკვარამდე) მისვლა ფეხით ოთხ დღეში ამჟამადაცაა შესაძლებელი. კოლა-არტაან-შავშეთი ამავე დროს მესხეთის მთიანი რეგიონია, რომლის ქვემოთაც ჭოროხი მიედინება თავისი შენაკადებით. მაშასადამე ამ მდინარეების მაღლა მესხეთია. აქედაც ჩანს, რომ სტრაბონის ცნობები ჭოროხის რეგიონს შეესაბამება.

 

სარაპანასთან ფაზისი სწრაფი და ხმაურაა, ხოლო შორაპანთან მდინარეები მდორე და უხმაუროა

სტრაბონის ცნობით, სარაპანასთან ფაზისი არის სწრაფი და ხმაურა (სტრაბონი, XI, III, 4). ის წერს იბერიაში არის ოთხი შესასვლელი – “ერთი არის კოლხურ ციხე-სიმაგრე შორაპანზე და მასთან არსებულ ვიწროებზე, რომლებზედაც ფაზისი მომდინარეობს, სწრაფი და ხმაურა მიემართება კოლხიდაში, რომელზედაც 120 ხიდით გადაისვლება” (თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, 1957, გვ. 128).

სტრაბონი გარკვევით მიუთითებს, რომ სარაპანასთან ფაზისი არის “სწრაფი და ხმაურა”, რომ იქვე ე.ი. შორაპანთან ახლო-მახლო მასზე 120 ხიდია გადებული, რადგანაც “ეს ადგილები სულ დახრულია მრავალი ნაკადულებით” (იქვე, გვ. 128).

არის თუ არა რეალურად თანამედროვე შორაპანადან მდინარე რიონი “სწრაფი და ხმაურა”, ანდა არის თუ არა ეს ადგილები “დახრული მრავალი ნაკადულებით”.

არა, მსგავსი არაფერია ზესტაფონის შორაპანთან. მასთან გაედინება არა რიონი, ანდა ყვირილა არამედ ძირულა.

ამჟამად მიიჩნევა, რომ ძირულა იყო სათავე მდ. ფაზისისა, ვთქვათ, ეს მართლაც ასეა და სტრაბონი შორაპნის ძირულას მიიჩნევდა მდინარე ფაზისად, არის თუ არა ის “სწრაფი და ხმაურა”? არა, შორაპანთან მდინარე ძირულა არც ჩქარია და არც ხმაურა, არა თუ ჩქარი, შორაპანთან ძირულა არის მდორე, სარკული ზედაპირის მქონე, სრულიად უხმაურო, რადგანაც შორაპანთან ის ვაკე ადგილზე მიმდინარეობს. ამასთანავე, განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ შორაპანთან ძირულა არის წყალმცირე, იმდენად თხელი მდინარეა, რომ მასზე ნავი ვერ იმოძრავებს. კარგი გაგებით ის ნაკადულია. შორაპნის ქვემოთ ზესტაფონის თავზე ძირულა ყვირლას უერთდება ასევე ვაკე ადგილას. იქნებ ყვირილაა სწრაფი და ხმაურა იქ? არა, ყვირილაც უხმაურო, მდორე, ვაკის წყალია ამ მდგილას და საერთოდ ზესტაფონიდან რიონამდე მდორედ და უხმაუროდ მიედინება. საერთოდ რიონის ყველა შენაკადი ქუთაისიდანაც ფოთამდე მდორეა!

პლინიუსის ცნობით ფაზისის შესართავიდან სარაპანამდე 37500 ნაბიჯია ანუ 30-40 კმ იყო. რეალურად კი თანამედროვე შორაპნიდან ფოთამდე 137 კილომეტრია.

 

სტრაბონის სარაპანიდან ოთხი დღის გზაა ფეხით იბერიამდე

სხვაა სტრაბონის მიერ აღწერილი სარაპანა და სხვაა პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილი.

პირველის (სტრაბონის) მიხედვით მდ. ფასისის შესართავიდან ვიდრე სარაპანამდე (ფასისზე მდებარე ქალაქამდე) აღმა ცურვა შესაძლებელა (თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, გვ. 123). სარაპანადან იბერიამდე ოთხი დღის გზაა ფეხით. მაშასადამე სტრაბონის სარაპანა დაშორებულია იბერიას და მდინარეზე მდებარეობს.

პროკოფი კესარიელის სარაპანა იბერიის საზღვარზეა, მაღალ მთაშია, სადაც მოსავალი არ მოდის, სასაპალნე საქონლითაც ვერ ახვალ, არამედ ფეხით.

რატომაა ძველ ავტორთა შორის ასეთი განსხვავება სარაპანას მდებარეობასთან დაკავშირებით? როგორც ითქვა, ამის მიზეზს გვიხსნის გ. გრიგოლია. მან გამოიკვლია, რომ სიტყვა “სარაპანა” სპარსული წარმოშობისაა და ნიშნავს გზაზე მდებარე საგანგებო ადგილს მგზავრების მოსასვენებლად, ის გარემო პირობების შესაბამისად, ერთ შემთხვევაში შეიძლება იყოს გზაზე მდებარე ციხე-სიმაგრე, ქალაქი ანდა პუნქტი.

მაშასადამე საერთაშორისო გზაზე მრავალი სარაპანა შეიძლება ყოფილიყო. სტრაბონის დროს სარაპანა მდინარისპირა ქალაქს ერქვა, პროკოფის დროს კი იბერია-ლაზიკის გზაზე მდებარე ციხეს.

ჩვენი კვლევით მდ. ფაზისი ისტორიულ ხანაში ერქვა მდინარე ჭოროხს.

ჭოროხი სანაოსნო მდინარე იყო უძველესი ხანიდან XX საუკუნის 20-იან წლებამდე. გ. ყაზბეგი, დ. ბაქრაძე, ე. ვეიდენბაუმი და სხვანი დაბეჯითებით მიუთითებენ მდინარე ჭოროხზე სავაჭრო-სასაქონლო ნაოსნობის შესახებ. ამ მდინარით ყარსიდან და ჯავახეთიდან ხორბალი ჩაჰქონდათ შავიზღვისპირა პორტებში, და პირიქით ბათუმიდან ართვინისაკენ ნავებით მოჰქონდათ ნავთი, მარილი და ფართლეული ქსოვილები. ამ მდინარით ართვინიდან ბათუმამდე ასევე ჩაჰქონდათ ხე-ტყის დახერხილი მასალა, კრამიტი, სელის ნაწარმი და სხვა. ჭოროხზე არსებობდა ნავმისადგომები, ნავთსამშენებლო საწარმოები, მოსახლეობის ძირითადი ხელობა ნაოსნობა იყო, ამიტომაც ვფიქრობ რომ სტრაბონისეული სარაპანა არის ართვინი, ხოლო პროკოფისეული სარაპანა მდებარეობდა ართვითნ-არტაანის შემაერთებელ საერთაშორისო გზაზე არსიანის უღელტეხილზე. უნდა ვიფიქროთ და მასშტაბებიც ამას აჩვენებს, რომ ფეხით ართვინიდან (სტრაბონის სარაპანიდან) ვიდრე იბერიამდე ანუ არსიანის ქედის გავლით მტკვრამდე ოთხი დღის სავალი გზა იყო.

სიგრძის ერთეული სახელწოდებით – “ერთი დღის გზა ფეხით” იყო დაახლოებით 17-20 კმ. შესაბამისად 4 დღის გზა დაახლოებით 80 კილომეტრია. მართლაც დაახლოებით ამდენივეა მანძილი ართვინიდან არტანუჯამდე, რომლის სიახლოვესაც მტკვარი მიედინება.

 

სტრაბონი (XI, II, 18) მესხეთის სამ ნაწილად დაყოფის შესახებ

“ეს ქვეყანა თუ რაოდენ ცნობილი იყო ძველად გვიჩვენებენ მითები…იასონის ლაშქრობის შესახებ, რომელმაც მიდიამდე მიაღწია, და კიდევ, ფრიქსეს უფრო ადრეული ლაშქრობის შესახებ. ფრიქსესი, რომლის მეფე – მემკვიდრეები უფლობდნენ ქვეყანაზე, რომელიც “სკეპტუხიებად” იყო დაყოფილი, მაგრამ მათი კეთილდღეობა დიდი არ იყო. როცა მითრიდატე ევპატორის ხელისუფლება მნიშვნელოვნად გაძლიერდა, ქვეყანა მის ბატონობას დაემორჩილა. მეფე მუდამ აგზავნიდა იქ თავის “მეგობართაგან” ვინმეს თავის ნაცვლად ან “მმართველად”, ამ ნაცვლების რიცხვში იყო მოაფერნი – დედაჩემის ბიძა მამამისის მხრიდან. ამ ქვეყნიდან მეფე იღებდა ყველაზე მეტ დახმარებას ფლოტის აღსაჭურავად. მითრიდატეს ძლიერების დამხობის შემდეგ მთელი მისი სახელმწიფო დაიშალა და დაინაწილა ბევრმა მმართველმა. საბოლოოდ კოლხიდა დაიმორჩილა პოლემონმა, მისი სიკვდილის შემდეგ მართავდა მისი ცოლი პიფოდორიდა, რომელიც დედოფალი იყო კოლხებისა, ტრაპეზუნტის და ფარნაკიის ქალაქებისა და მათ ზემოთ მდებარე ბარბაროსთა ოლქებისა, რომელთაც შემდეგ შევეხებით. მოსხების ქვეყანა, რომელშიც სიწმიდე ინახება იყოფა სამ ნაწილად, ერთი ნაწილი კოლხების ხელშია, მეორე იბერიელებისა, ხოლო მესამეს ფლობენ სომხები. იბერიაში არის ასევე პატარა ქალაქი (ფრიქსეს ქალაქი) – თანამედროვე ედესსა, კარგად გამაგრებული პუნქტი კოლხიდას საზღვართან. დიოსკურიადასთან მიედინება მდინარე ხარესი”.

 

დასკვნა

მოსხების ის ქვეყანა, რომელიც სამ ნაწილად იყო გაყოფილი (კოლხთა, იბერთა და სომეხთა შორის) არის ისტორიული მესხეთი (სამცხედან-ბასიანამდე) და არა იმერეთი (არგვეთი), როგორც ამჟამად მიიჩნევა ისტორიკოსთა მიერ. კოლხურ მესხეთში ანუ კოლხების ნაწილ მესხეთში მდებარეობდნენ სარაპანა და სკანდა (და არა ზესტაფონთან).

დანაწილებული მოსხების ქვეყანა ასე იყო დაყოფილი: არტაან-კოლა იბერიას ეკუთვნოდა, კლარჯეთი – კოლხეთს, ხოლო ტაო-ბასიანი არმენიის მიერ იყო მიტაცებული. სარაპანა და სკანდა კლარჯეთში არსიანის მაღალ ქედზე იბერიის საზღვართან (ე.ი. არტაანთან) მდებარეობდა.

 

სარაპანა – სარაპალი, არფალი

ს. ყაუხჩიშვილის სიტყვით, პროკოფი კესარიელის ხელნაწერებში “სარაპანისის” ნაცვლად წერია “სარაპალი” (გეორგიკა, II, გვ. 204), ს. ყაუხჩიშვილს ეს ჩაუთვლია შეცდომად და მის ნაცვლად ხელნაწერებში აღადგინა, მისი აზრით, სწორი ვარიანტი “სარაპანი”. კერძოდ, პროკოფი წერს – “რადგან უკვე ზამთრის ჟამი იყო, მერმეროემ ხის კედელი ააგო კოტაისში და ჩააყენა იქ სპარსელ მეომართაგან სამი ათასი კაცი. უქიმერიონშიც დატოვა საკმაო ხალხი, თვითონ კი ააშენა ლაზთა მეორე ციხე, რომელსაც სარაპალს ეძახიან, რომელიც ზედ ლაზიკის საზღვართან მდებარეობს (გეორგიკა, II, გვ. 204).

აქ ყაუხჩიშვილმა, თავისივე განმარტებით, შეცვალა სიტყვა “სარაპალი” სიტყვით სარაპანისი (გვ. 204, შენიშვნა 1). ჩვენთვის ეს სიტყვა “სარაპალი” იმითაა საინტერესო, რომ კლარჯეთში დღესაცაა პუნქტი “არფალი”, “არპალი”, სარაპალი და არფალი – თითქმის ერთნაირად გამოითქმება, მხოლოდ “ს” პრეფიქსი არის წინ დამატებული. ჩვენი აზრით, კლარჯეთი იყო ის ქვეყანა, რომელსაც ბერძნები “ლაზიკა”-ს უწოდებდნენ. “არფალი”, დღესაც სოფელია შავშეთ-კლარჯეთში და აქვს თავისი ციხე.

 

სკანდა

პროკოფი, როგორც ითქვა, აღწერს, რომ სკანდას ციხე-სიმაგრეში ასვლა შეიძლება მხოლოდ ფეხით, აქ საკვები მეციხოვნეებისათვის აჰქონდათ არა სატვირთო საქონლით, არამედ ზურგით. აქ არ მოდიოდა არც ხორბალი და არც ღვინო. მართლაც თუ რუკას დავხედავთ არტაან-ართვინის შემაერთებელი გზა გადის 2.600 მეტრ სიმაღლის უღელტეხილზე, თანამედროვე რუკაზე აღნიშნულია, რომ ამჟამადაც აქ არის სოფლები კანდიდი, ქინძოტამალი, რაც ეტიმოლოგიურად ეს დასახელებები ახლოა “სკანდასთან”. განსაკუთრებითაა აღსანიშნავი, რომ სოფელ ქინძოტამალის (იგივე ბაგდასენის) სანახებში, მის სამხრეთით დაახლოებით 10 კილომეტრში მდებარეობს მთა სახელწოდებით “კანდილი”. მისი სიმაღლეა 2412 მეტრი. მისი სახელის მიხედვით უნდა ერქვას მთელ რეგიონს ეს სახელი – კანდ, სკანდა.

XX ს-ის ისტორიოგრაფია, როგორც მრავალჯერ ითქვა, მიიჩნევს, რომ პროკოფის “სკანდა” არის იმერეთში, თერჯოლის რაიონში მდებარე ციხე “სკანდე” – ის მდებარეობს დაბლობში, ვაკეზე, ოდნავ შემაღლებულ ადგილზე (ზღვის დონიდან 170 მ.), თანაც აღსანიშნავია, რომ სკანდეს ციხეს მცირე ბორცვს გარშემო აკრავს აყვავებული ვენახებისა და ხეხილის პლანტაციები. აქ მოდის არა მხოლოდ ღვინის მოსავალი, არამედ ნახევრად სუბტროპიკული მცენარეულობა, მაგალითად დაფნა. ესაა უხვმოსავლიანი მხარე – მაშინ როცა ართვინ-არტაანის “კანდიდი” და “ქინძოტამალი” მდებარეობენ ზღვის დონიდან როგორც ითქვა თითქმის 2000-2500 მ. სიმაღლეზე, სადაც ცხადია არ მოდის ყურძენი ღვინისათვის და ხორბალი. ამიტომაც დაუჯერებელია, რომ იმერეთის “სკანდე” იყოს პროკოფის სკანდა, მით უმეტეს რომ პროკოფის სკანდა მდებარეობდა ლაზიკა-პერსარმენიის საერთაშორისო გზაზე, სურამ-შორაპანის დამაკავშირებელ გზასთან იმერეთის “სკანდეს” არაფერი აკავშირებს, ის ამ გზიდან ათეულობით კილომეტრითაა დაშორებული, თანაც ის მდებარეობს სულ სხვა მეორეხარისხოვან გზაზე და არა დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს შემაერთებელ გზაზე. ასე, რომ “სკანდეს” მიჩნევა “სკანდად” ეს არის ხელოვნური მცდელობა.

მთა “კანდილი”, სოფელი “ქინძოტამალი”, ნამონასტრალი “კანდრიდი”, ციხე “ქინძი” – ერთად თავმოყრილნი – ისტორიულ “სკანდას” რეგიონში

თანამედროვე არტანუჯი არტაანს უერთდება საავტომობილო გზით, რომლის შუა მონაკვეთს, არსიანის ქედის გადაკვეთის ადგილს, წარმოადგენს უღელტეხილი “იალნიზჩამ” ზღვის დონიდან 2657 მეტრ სიმაღლეზე. თვითონ გზა არტანუჯიდან უღელტეხილამდე ფაქტიურად გადის უზარმაზარი ქედის ძირში, რომლის მწვერვალის სიმაღლე არის 3068 მეტრი ზღვის დონიდან. აღნიშნულ უღელტეხილის მიმდებარე პუნქტებს სხვადასხვა რუკებზე ეწოდება “კანდრიდი”, “ქინძოტამალი”, იქვე ახლოსაა მწვერვალი “კანდილის” სახელწოდებით.

აღნიშნულ სიტყვათა ფუძეები (კანდრიდი, ქინძ, კანდ და სხ.) იძლევა საფუძველს ვიფიქროთ, რომ ბერძენი მწერლების მიერ ნახსენები ციხე-სიმაგრე “სკანდა”, რომელიც ისე მაღლა და მიუდგომელ ადგილას მდებარეობდა უნაყოფო რეგიონში, რომ მასზე მხოლოდ ზურგით აჰქონდათ სურსათი, არის არა იმერეთის “სკანდე”, არამედ არსიანის ქედის აღნიშნული უღელტეხილის გზაზე მდებარე “კანდრიდი”, კერძოდ, არტანუჯ-არდაგანის საავტომობილო გზაზე მდებარე არსიანის ქედის უღელტეხილ “იალნიზჩამ”-ის მახლობლად, როგორც აღინიშნა, არსიანისავე ქედზე მდებარეობს ერთ-ერთი 2412 მ სიმაღლის მთა (მწვერვალი) სახელწოდებით “კანდილი” (გზიდან 15-20 კმ დაშორებით), ხოლო თვით გზაზე მდებარეობს სოფელი “კარადჯასუ”. ეტიმოლოგიურად იმითაა საინტერესო ეს სახელები, რომ ისინი ახლოა პროკოფის მიერ ნახსენებ “სკანდასთან” – “სკანდა”, “კანდილი” (ფუძეა სკანდ-კანდ), ამავე ფუძეთა წრეს უახლოვდება “კარად” (კარადჟასუ), ამიტომ საფიქრებელია, რომ “სკანდას” ცნობილი ციხე-სიმაგრე სწორედ თანამედროვე არტანუჯ-არდაგანის გზაზე მდებარეობდა, მით უმეტეს, რომ ეს გზა კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით, Xს-შიც საერთაშორისო მნიშვნელობისა იყო და ის შავ ზღვასთან აკავშირებდა არა მხოლოდ იბერიას, არამედ არმენიასაც. არტანუჯში, კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით, ამ გზით სირიის საქონელიც კი შედიოდა, არტანუჯიდან ჭოროხის გზით ამ საქონელს ადვილად ჩაიტანდნენ შავი ზღვით ბიზანტიაში. ამ აზრს ამტკიცებს ისიც, რომ ამ უღელტეხილის სიახლოვეს, როგორც ითქვა, მდებარეობს კარგადშემონახული ციხესიმაგრე “ქინძი” და სოფელი “ქინძოტამალი”, აქვეა ნამონასტრალი “კანდრიდი”; ე.ი. გვაქვს მთა “კანდილი”, სოფელი “ქინძოტამალი”, ციხე “ქინძი” – “კანდ-ქინდ” ფუძით.

არტანუჯ-არდაგანის გზაზე 2657 მეტრ სიმაღლეზე უღელტეხილი იალნიზჩამი ღიაა ივნის-ოქტომბრის თვეებში.

როგორც ითქვა, იალნიზჩამის ახლოს, სამხრეთით არის სოფელი კარადჟასუ (დაახლოებით დაშორებულია ამ უღელტეხილიდან 30 კმ-ით). იქვე მდებარეობს მწვერვალი (ზღვის დონიდან 2412 მ) სახელწოდებით კანდილი. ეს მწვერვალი უფრო ახლოა უღელტეხილიდან (მისგან ოდნავ სამხრეთ-აღმოსავლეთით) დაშორებული დაახლოებით ასევე 20-30 კმ-ით.

სკანდა და “კანდილი” ეტიმოლოგიურად ახლოა ერთმანეთთან. “სკანდა” ერქვა არსიანის ქედზე 2700 მ. სიმაღლის მთაზე აგებულ ციხე-სიმაგრეს, რომლის მეზობლად ახლაც არიან: 1) ქინძის ციხე, 2) ქინძოტამალი (სოფელი) და 3) მონასტერი “კანდრიდი”.

• კანდრიდი
• სკანდისი
• კინძოტამალი
• სკანდა
• კანდილი

სიტყვების “სკანდასა”, “კანდრიდის” და “კანდილის” ფუძეების თითქმის იგივეობა იძლევა საშუალებას გამოითქვას მოსაზრება, რომ სკანდა ერქვა არსიანის ქედის ციხეს – არტაანსა (ე.ი. იბერიასა) და არტანუჯს (ე.ი. ლაზიკას) შუა, სადაც ერთადაა თავმოყრილი პუნქტები: ქინძის ციხე, სოფ. ქინძოტამალი, სოფ. კანდრიდი (სკანდა). ისინი მდებარეობენ ერთ რეგიონში არტაან-არტანუჯის გზის გასწვრივ 2700 მ. (მაღლობზე არსინის ქედზე).

 

სკანდის ციხე-სიმაგრე საერთაშორისო მნიშვნელობის გზაზე

სკანდა მდებარეობდა პერსარმენიიდან ანუ სპარსეთის არმენიიდან ბიზანტიაში მიმავალ გზაზე, ისევე, როგორც სარაპანი, ამიტომაც ბიზანტია-სპარსეთს შორის დადებულ 532 წლის საუკუნო ზავის პირობების თანახმად, სპარსელებს მოეთხოვებოდათ სკანდის და სარაპანას ციხე-სიმაგრეების დაცლა, რის სანაცვლოდაც ბიზანტიელები თავიანთ მცველ რაზმს გაიყვანდნენ სხვა რეგიონში მდებარე სასაზღვრო ქ. დარადან.

ართვინ-არტანუჯ-არტაანის დამაკავშირებელი გზა ნამდვილად მდებარეობდა პერსარმენიიდან ხოფა – გონიოსკენ (ძვ. პეტრასკენ) მიმავალ საერთაშორისო გზაზე, რომელიც ერთ-ერთ მთავარ პუნქტს არტანუჯი წარმოადგენდა. არტანუჯის, ვითარცა სავაჭრო ცენტრის შესახებ, ანუ აღნიშნული გზის მნიშვნელობის შესახებ X ს-ში წერდა კონსტანტინე პორფიროგენეტი. არტანუჯში, როგორც ითქვა, საქონელი შედიოდა არმენიიდან, სირიიდან და იბერიიდან, არტანუჯიდან კი ჭოროხის გზით გადიოდა შავი ზღვის ნავსადგურებში ანუ ბიზანტიაში. ამ გზაზე, კერძოდ კი არსიანის ქედზე, მდებარეობდა სკანდის ციხე-სიმაგრე, დაახლოებით 2600 მ სიმაღლეზე. ის ნამდვილად აკონტროლებდა აღნიშნულ საერთაშორისო მნიშვნელობის რეალურად არსებულ გზას.

როგორც რამდენჯერმე ითქვა, იმერეთში, თერჯოლის რაიონში მდებარე სკანდეს ციხე არ მდებარეობს საერთაშორისო მნიშვნელობის გზაზე, მის სიახლოვეს გადიოდა უმნიშვნელო, ადგილობრივი მნიშვნელობის გზა, რომლითაც შესაძლებელი იყო თანამედროვე თერჯოლის რაიონის მეზობელ უმნიშვნელო რაიონთან დაკავშირება. ამის გამო შეუძლებელია იმერეთის “სკანდე” სპარსეთ-ბიზანტიას შორის 532 წელს დადებული საუკუნო ზავის პირობების ერთ-ერთი უმთავრესი საკვანძო პუნქტი ყოფილიყო.

 

ექსპედიცია კანდრიდსა და ასკანში

პროკოფი კესარიელის სიტყვით, როგორც ცნობილია, სკანდას ციხე-სიმაგრე ისეთ ადგილას მდებარეობდა, სადაც არ მოდიოდა მოსავალი ცნობილი კულტურებისა, კერძოდ ხორბლისა და ყურძნისა.

პროკოფის მიერ ხშირად ნახსენები მდინარე ფაზისს ჩვენ ჭოროხად მივიჩნევთ, შესაბამისად სკანდის ციხის ძიება დავიწყეთ არსიანის ქედზე, იქ სადაც არტაან-არტანუჯ-ართვინის შემაერთებელი გზა გადის.

აქ, იალნიზჩამის უღელტეხილზე მდებარე ქინძოტამალის ციხისა და იქვე მდებარე ნასოფლარ კანდრიდის სანახავად საგანგებოდ გავემგზავრეთ რამდენიმე კაციანი ჯგუფით თურქეთში 2008 წლის სექტემბრის თვეში.

ვალედან შევედით არდაგანში, იქედან კი გავემგზავრეთ შავშეთში. არტაანიდან შავშეთში შემავალი გზის უღელტეხილი 2600 მეტრ სიმაღლეზეა, არტაანი თითქმის 2000 მეტრიან სიმაღლის ზეგანზეა გაშლილი ფართო ველებით, შავშეთი უფრო დაბლაა, მისი ბუნება ქალაქ შავშათამდე ბორჯომისას მიაგავს, წიწვოვანი ტყეებით, ამწვანებული მთებით, რომელნიც სწრაფად დაბლდებიან ქ. შავშათამდე, ამ ქალაქიდან გავემგზავრეთ ართვინისაკენ, ამ მიდამოებში შავშეთის რეგიონის ბუნება მკვეთრად შეიცვალა, მდინარე იმერხევი მოექცა უზარმაზარ კლდეთა შორის, რომლის თითქმის ვერტიკალურ ნაპრალში მდინარის პირს გაუყვანიათ გზა. ეს გზა არაა ძველი დროისა, არამედ ახალი XIX-XX საუკუნეთა ნაკვეთია. ართვინიდან მეორე დღეს გამოვემგზავრეთ უკან არსიანის ანუ იალნიზჩამის ქედისაკენ, არტანუჯამდე მიემართება მეორე გზა, რომელიც კვლავ უზარმაზარ კლდეთა შორის მიემართება. აქ გასაგები ხდება თუ რას უწოდებდა პროკოფი კესარიელი კლისურებს – უზარმაზარი კლდეები მდინარის როგორც მარჯვენა, ისე მარცხენა სანაპიროზე მხოლოდ ძალზე ვიწრო ნაპრალით არიან დაშორებულნი ერთმანეთს. ამ ადგილებში ნამდვილად შეუძლია კლდეკარის მაღლა განლაგებულ მცირე რაზმს ხეობაში მიმავალი ჯარის შეჩერება. ასეთი კლდეკარი გრძელდება თითქმის არტანუჯამდე, ანტანუჯი გაცილებით ფართო ტაფობში მდებარებს. აქედან გზა მიემართება არსიანის ქედისაკენ, რომლის უღელტეხილთან ახლოსაც გვეგულება ქინძოტამალის ციხე და სოფელი კანდრიდი. მართლაც, გავყევით ამ გზას, კლდეები თითქმის აღარ გვხვდება გზის პირზე, აქაური ბუნება იმერეთისასაც კი მიაგავს, გზა ადის და ადის მაღლა, ავედით უღელტეხილზე და შევედით ძველი არტაანის საზღვრის სიახლოვეს. აქ გზისპირას დავინახეთ ძველი ციხე-სიმაგრე, რომელიც ჩვენი აზრით იყო ქინძოტამალის ციხე, იქვე, ციხესთან ჩანდა სოფელი, ამიტომაც გადავწყვიტეთ შევსულიყავით სოფელში და დაგვედგინა მისი სახელი.

შევედით სოფელში, რომლისთვისაც თურქეთის მთავრობას სხვა სახელი დაურქმევია – “ბაგდასენ”. მოსახლეობა არაა ქართული, ღარიბ-ღატაკები არიან, ქოხმახებში ცხოვრობენ, შემოგვეგება უამრავი ბავშვი, ჯანსაღები, გვესალმებიან გაოცებულნი, მეჩეთთან მამაკაცები ადასტურებენ, რომ ვართ სოფელ ქინძოტამალში, რომ ციხეს ეწოდება “კინდზოტამალ ყალა”, ეს ჩვენთვის მიღწევაა.

ვეკითხებით სოფელ კანდრიდის შესახებ, გვიდასტურებენ, რომ არის მსგავსი სახელის მქონე ადგილი. ორი კაცი გამოგვყვა კიდეც 3-4 კმ მანძილზე, ერთ ნასოფლარზე რომელსაც “კანდრეთი” ეწოდება, ისინი გამოთქვამენ ასე – “კანდრეთი”. რამდენჯერმე გავამეორებინეთ ეს სახელი “კანდრეთი”.

ესეც წარმატებაა, გახარებული ბოლოს ვბედავ და ვეკითხები – “სკანდა, სკანდა თუ არის აქ სადმე”.

ჩვენდა გასაოცრად ერთერთი ამბობს სიტყვას “ასკან”.

ორივენი ადასტურებენ, რომ პუნქტი თუ ნასოფლარი “ასკან” მდებარეობს ამ კანდრეთიდან რამდენიმე კილომეტრზე.

ეს კიდევ უფრო დიდი გამარჯვებაა, ამ სიტყვის მოსასმენად ჩამოვედით თბილისიდან და გამოვიარეთ გრძელი გზა.

მართლაც ეტიმოლოგიურად “ასკანი”, “კანდრიდი”, “კანდრეთი”, “ქინძოტამალი” ძალზე ახლოა – სიტყვასთან – “სკანდა”.

ამ არეალზე ყველაფერს კანდრ-ასკან-ქინძ ეწოდება.

აქ სადღაც უნდა ყოფილიყო პროკოფის მიერ ნახსენები სკანდას ციხე, რომელია ის? არსებობს თუ არა დღეს, იქნებ ეს ქინძოტამალის (ქინდზოტამალის) ყალაა, რომელიც მშვენივრადაა შენახული, მას ჩვენის თვალით ვხედავთ და ვიღებთ ფოტოკამერით, ან იქნებ იქვე მდებარე მეორე ციხეა, რომელზეც გვესაუბრება აღნიშნული ორი კაცი.

მათ ვთხოვეთ გაგვყოლოდნენ ამ მეორე ციხის სანახავად, მართლაც “კანდრეთიდან” დავბრუნდით სოფელ კინდზოტამალში, გავემართეთ მეორე ციხის სანახავად, გზაზე ვეკითხები იციან თუ არა რა არის “ქინძი”, არ იციან, ვუხსნით, რომ ეს საჭმელი ბალახია, მათ მსგავსი არაფერი უნახავთ და არც იციან, საეჭვოა ამ სიმაღლეზე, ზღვის დონიდან თითქმის 2000 მეტრზე და მეტზე ქინძი ხარობდეს, მაშასადამე სახელი ქინძოტამალი არ უნდა უკავშირდებოდეს სიტყვა ქინძს, არამედ უნდა უკავშირდებოდეს სიტყვა “სკანდას” (ასკანს, კანდრეთს).

აგვიყვანეს სოფლის მაღლა მდებარე ერთ გორაკზე, ყველგანმავალი მანქანები გაჩერდნენ, წავედით ფეხით, აქ მართლაც ვნახეთ რაღაც ძველი ციხის ნანგრევი, უფრო “გმირთნაკვეთს” ჰგავს, ქინძოტომალსა და ამ ციხეს შუა არტანუჯისაგან მიდიოდა ძველი გზა, ახალი გზა უფრო მაღლა კლდეზეა გაყვანილი.

ჩვენი ვარაუდით, სადღაც ამ მხარეებში იყო სკანდას ციხე, რადგანაც ადგილობრივი რამდენიმე ტოპონიმი ეტიმოლოგიურად სკანდას მსგავსია – ესენია კანდრეთი, ასკანი და კინდზოტამალი.

ორი მათგანი ჩვენი თვალით ვნახეთ, მიღებულმა შთაბეჭდილებამ კიდევ უფრო განგვიმტკიცა აზრი, რომ სკანდა არა თერჯოლის რაიონში, არამედ არტაან-არტანუჯის შემაერთებელ ძველ გზაზე მდებარეობდა. იქვე უნდა ყოფილიყო სარაპანას ციხე და არა ზესტაფონთან, რადგანაც, როგორც თერჯოლის, ასევე ზესტაფონის აღნიშნულ პუნქტებში ამჟამად ვენახების პლანტაციებია გაშენებული და თერჯოლის სკანდესა და შორაპანის ციხეები სუბტროპიკულ ზონაში მდებარეობენ, მათი ადგილმდებარეობა და მოსავლიანობა არაფრით ეთანადება პროკოფის მიერ აღწერილს, მაშინ როცა არსიანის ქედის ასკან-კანდრიდის პუნქტები პროკოფის აღწერილს ძალზე მიაგავს.

შავშეთში მდებარე პუნქტი არფალის სახელი ასევე ეტიმოლოგიურად მიაგავს სიტყვა “სარაპანას”. ქ. შავშეთის მიმდებარე არფალის ციხეც ასევე მდებარეობს არსიანის ქედიდან ქ. შავშეთში შემავალ ერთერთ გზაზე.

საერთოდ, პროკოფის მიერ აღწერილი ლაზიკის თვალით ნახვა შეიძლება ართვინ-შავშეთის და ართვინ-არტანუჯის გზაზე – ესაა, როგორც პროკოფი აღწერს საოცრად მაღალი კლდეების ქვეყანა, რომლის ნაპრალებში გამავალი მდინარეები და გზები თითქოსდა ასურათხატებენ პროკოფის მიერ აღწერილი ლაზიკის სახეს. პროკოფი ყველგან წერს ლაზიკის საოცრად მაღალი კლდეების შესახებ, რომ ზღვის სანაპიროსთან ახლოს გამავალი მდ. ფაზისი მიემართება უზარმაზარ კლდეებს შორის. მართლაც, ჩვენ შემდეგ შევედით თურქეთის სიღრმეში, სოფელ ქინდზოტამალიდან კოლას გზით შევედით ქ. იუსუფელში, იქედან კიდევ უფრო სამხრეთით მოვინახულეთ და მოვილოცეთ იშხანი, ოშკი, ხახული, ოთხთა ეკლესია, შემდეგ უკან წავედით სხვა გზით ართვინისაკენ, გავყევით ჭოროხის ხეობას, და უნდა ითქვას, თუ რასაც წერდა პროკოფი ვნახეთ ჩვენი საკუთარი თვალით, მდ. ჭოროხი თითქმის მთელ სიგრძეზე მიემართება უზარმაზარ თითქმის შვეულ კლდეთა შუა, რომ ამიტომ “მისი კალაპოტის შეცვლა შეუძლებელია”.

ეს კლდეები არის გრანდიოზული, მდინარიდან თითქმის შვეულად აღმართულნი ალბათ 200-300 მეტრის სიმაღლეზე. ასე გრძელდება კლდიანობა ართვინამდე, რომელიც ზღვიდან 30 კმ-ით თუ იქნება დაშორებული, აქედან კლდეები შედარებით დაბლდება, მაგრამ მაინც უზარმაზარ მთებად იქცევა ბორჩხამდე და მის შემდეგ თითქმის მარადიდამდე, საიდანაც, უფრო დადაბლებული თანამედროვე საქართველოს საზღვართან მიდის და გრძელდება. აქედან გასაგები ხდება პროკოფის სიტყვები, რომ ზღვასთან ახლოს ჭოროხი მიედინება კლდეთა შორის, ჩვენს მიერ ხილული ჭოროხის ბუნება და პროკოფის მიერი მდ. ფაზისის აღწერა ჩვენ კიდევ ერთხელ გვიდასტურებს რომ მდ. ფაზისი პროკოფისათვის არის მდ. ჭოროხი, მართლაც არავითარ კლდოვან ნაპირთა შორის მდ. რიონი არ მიედინება ზღვასთან ახლოს! ზღვასთან ახლოს რიონი ჭაობის მდინარეა უზარმაზარ ვაკეზე მიმდინარე, ყოველგვარი კლდოვანი სანაპიროს გარეშე მაშასადამე მისი ბუნება არ ეთანადება პროკოფის აღწერილს. პროკოფისა და სხვა ძველი ავტორების მიერ აღწერილია მდ. ფასისის ჩქარი დინება, იმდენად ჩქარი, რომ ზღვაში შედინების შემდეგ ის ზღვას არ უერთდებოდა, ექცეოდა მის ზედაპირზე და ცალკე ნაკადის სახით მიედინებოდა ზღვაში. ჩვენ დაგვიდასტურეს, რომ მართლაც, ახლაც სწრაფად შეედინება ჭოროხი ზღვაში, თუმცა მას შემდეგ რაც ჭოროხზე წყალსაცავები გააკეთეს მარდიდიდან ბორჩხამდე და ბორჩხიდან ართვინამდე ჭოროხის სიჩქარე შემცირდა.

ჭოროხზე ნაოსნობის შესახებ გვიამბობდნენ ართვინელი და ბორჩხელი ქართველები, მკვიდრი მცხოვრებლები, რომელთაც შევხვდით ამ მოგზაურობის დროს. ერთი ართვინელი გვიმტკიცებდა, რომ დარჩენილია ერთადერთი ძველი კაიუკი (ნავი) და ისიც დალპა სიძველის გამოო. ჭოროხზე გაცხოველებული ნაოსნობის შესახებ წერენ ე. ვეიდენბაუმი და გ. ყაზბეგი რომელთაც XIX ს-ში იმოგზაურეს ჭოროხზე.

ვნახეთ უამრავი ქვის ხიდი, ყველგან გზაზე არტანუჯისაკენ, ბორჩხასთან, მარადიდის გზაზე, ადგილობრივები გვიყვებოდნენ, რომ ისინი არიან დღესაც უამრავნი.

 

სტრაბონის მიხედვით მდ. ფაზისზე იყო 120 ხიდი

მდ. რიონზე შეიძლება 120 ხიდის გადება? იგულისხმება ფოთიდან ვიდრე ქუთაისამდე გაშლილი ვაკე. ეს შეუძლებელია და შეუძლებელი იყო განსაკუთრებით ძველ დროს, რადგანაც ეს ტექნოლოგიურად წარმოუდგენელი პრობლემები იქნებოდა ძველი დროის მშენებლისათვის მდ. რიონის დიდი გაშლილობის, მისი მრავალნაკადიანობის, ნაპირების დაჭაობებისა და ფლატიანობის გამო, ხოლო მდ. ჭოროხის შენაკადებზე ასეთი ხიდების აგება შეუდარებლად ადვილი საქმეა, აქ, როგორც ვთქვით სანაპიროები არის მაღალი და ვიწრო კლდეები, რომლის ერთი ნაპირიდან მეორეზე თაღოვანი ხიდის გადება შესაძლებელია და აკეთებდნენ კიდეც ასეთ ხიდებს. მათი კოლოსალური რაოდენობაა დღემდე მოღწეული, თუმცა მრავალი დაიფარა აღნიშნული წყალსაცავებით. მდ. ჭოროხზე, არათუ ხიდები, ჩვენ ვნახეთ წყალსაცავში ჩაძირული მეჩეთი, მთელი სოფლები დაფარულა ჭოროხის წყლით. პეტრადან ართვინ-არტანუჯისაკენ მიმავალი გზა მიუყვებოდა მდ. ჭოროხის სანაპიროებს, ჭოროხს კი მარჯვენა და მარცხენა მხრიდან მრავალი პატარა მდინარე უერთდება, ამ მდინარეებზე გადაჰყავდათ ძველ მშენებლებს მდ. ჭოროხის ნაპირას მიმავალი გზა, ამიტომაც სწორედ ამ პატარა მდინარეებზე გადებულია უამრავი ქვის თაღოვანი ხიდი, ჩანს, ეს ვიწრო, ძველი დროის გზები ანუ უფრო სწორად გზა-ბილიკები იყო რამდენიმე ერთმანეთის პარალელურად გამავალნი ჭოროხის სანაპიროზე. ამით უნდა იყოს გამოწვეული ის, რომ, ერთ მდინარეზე გვხვდება რამდენიმე ქვის ხიდი, ერთმანეთის სიახლოვეს. გ. ყაზბეგმა იანგარიშა ჭოროხის ხეობაში აღნიშნულ გზაზე 300 თაღოვანი ხიდი. აქედან და რეალური თვალხილული ფაქტიდან გამომდინარე, სტრაბონის დროსაც აქ 120 ხდის არსებობა სარწმუნო ჩანს. მდ. რიონზე კი შეუძლებელი იყო ხიდის აგება ფოთიდან – ქუთაისამდე ძველ დროს და ამიტომ ვერავინ უთითებს ასეთი ხიდების ნაშთს!!!

იმის გამო, რომ ძველი გზა აღარ შედის მარადიდიდან საქართველოში, უფრო სწორად, მასზე არაა გამშვები პუნქტი, გავყევით არსებულ შესანიშნავ გზას ბორჩხადან ხოფასაკენ. ზღვის სანაპიროზე გამავალ ამ გზაზე კიდევ ერთხელ დავრწმუნდით, რომ პროკოფი მართალი მწერალია. კერძოდ, პროკოფი წერს – “ლაზიკაში ზედ ზღვის პირას აღმართულია უზარმაზარი კლდეები. ეს კლდეები თითქოსდა არის ზღვის წყლის საზღვარი, რომელიც დაწესებულია რათა შეაჩეროს ზღვა, როგორც საზღვარმა”. სწორედ ასეთია ხოფადან სარფში მიმავალი ზღვისპირა გზის მარჯვენა სანაპირო, ეს უზარმაზარი კლდეებია. თვალხილული მაგალითია პროკოფის სიმართლისა.

თუკი ლაზიკა იყო დასავლეთ საქართველოს დაბლობი, სად არის იქ ზღვისპირა კლდეები, რომელნიც აფერხებენ ზღვის წინსვლას? არსად! ამიტომაც ქარიშხალის დროს ზღვა გადმოდის რიონის დაბლობად წოდებული ქვეყნის სანაპიროზე შეუზღუდავად.

არტანუჯი – ართვინის რეგიონი – როგორც ითქვა არის კლდეების ქვეყანა, ისე, როგორც ქ. შავშათ-ართვინისა. ცხადია კლდიანობის გამო უმოსავლო და უნაყოფო, თუმცა ალაგ-ალაგ ერთი-ორი კვადტარული მეტრი ნაყოფიერი ადგილებიც არის,

პროკოფის სიტყვით, მხოლოდ ერთი ადგილი იყო ლაზიკაში გამონაკლისი. ეს იყო უხვმოსავლიანი მოხირისი.

ჩვენი აზრით, ლაზიკა იყო ართვინ-შავშათ-არტანუჯის მხარე სხვა მიმდებარე კუთხეებთან ერთად, მისი ნაყოფიერი მხარე მოხირისი უნდა ყოფილიყო ლივანა – ერგე, ქვეყანა ჭოროხის ნაპირზე მარადიდის ქვემოთ აჭარისწყლის მიმართულებით. აქ, ლივანის ბოლოსა და ერგეში უნდა ყოფილიყო განლაგებული მოხირისი – მოსავლიანი ქვეყანა.

ეს ამჟამადაც ასეა. ერგე – აყვავებული, უხვმოსალვიანი კუთხეა აჭარისწყლიდან – მარადიდ – ბორჩამდე, სხვა მიმდებარე მხარე კი კლდიანობის გამო უმოსავლოა. ამიტომაც ვფიქრობთ, რომ მოხირისი ერქვა ხელვაჩაურ-ერგეს ქვეყანას ლივანასთან ერთად, ხელვაჩაურიდან და მახოდან აჭარისწყლამდე, მარადიდამდე და ბორჩამდე.

 

შორაპანი და სკანდე მნახველის თვალით

2002 წლის 25 ნოემბერს ოთხკაციანი ჯგუფი გავემგზავრეთ იმერეთის შორაპნისა და სკანდეს ციხე-სიმაგრეების, მათზე გამავალი გზების, ასევე მდინარეების მოსანახულებლად.

ბერძნულ-ლათინური წყაროების ცნობებით სკანდა და სარაპანისი მდებარეობდნენ იბერიასა და ლაზიკას შორის საზღვარზე, ისინი ყოველგვარი ტრანსპორტისათვის მიუვალ, მკაცრი კლიმატის მქონე რეგიონში მდებარეობდნენ, სადაც არ ხარობდა ვაზი (ვენახი), ხორბალიც კი. ამ ციხე-სიმაგრეებში კლდიანობისა და მთა-გორიანობის გამო ასვლა საჭაპანო პირუტყვსაც (ცხენ-ჯორსაც) კი არ შეეძლო და მეციხოვნეთათვის პროდუქტი მებარგულე კაცებს ზურგით აჰქონდათ.

ჩვენი თანამედროვე ისტორიკოსების მტკიცებით პროკოფის მიერ ნახსენები სკანდა და სარაპანისი არიან იმერეთში მდებარე სკანდესა და შორაპნის ციხეები.

თუ ეს ასეა, მაშინ ეს ციხეები უნდა მდებარეობდნენ მკაცრი კლიმატის რიგიონში, სადაც არ ხარობს ვენახი და ხორბალი, სადაც ვერ მივა ტრანსპორტი, ცხენი და ვირი.

ამ მხრივ გაგვაოცა შორაპნის ციხემ. მისი გალავნის შიგნით დგას კერძო მესაკუთრეთა საცხოვრებელი სახლები ეზოებით და, ჰოი საოცრებავ, ხეხილითა და ვენახით.

ფოტოსურათებიც კი გადავიღეთ ტალავარზე გასულ ვაზთან შორაპნის ციხე-სიმაგრეში. ის არა თუ მიუვალ კლდეზე, არამედ ქალაქად ქცეული შორაპნის დასახლების ერთ-ერთ ქუჩაზე მდებარეობს, ციხის ერთი კედელი ქალაქის ამ ქუჩაზე დგას, ამიტომაც ამ ქუჩის ზოგიერთი სახლი გალავნის შიგნით აღმოჩნდა. ერთ-ერთი მათგანის ეზოში ტალავარზე გასული ვაზის ფოტოც გადავიღეთ, როგორც აღინიშნა. ამ ციხე-სიმაგრის ეზოში მრავლადაა სუბტროპიკული კლიმატისათვის დამახასიათებელი ველურად ამოსული ხეები და ბუჩქები ეკალ-ბარდთან ერთად

მაშასადამე, შორაპნის ციხე-სიმაგრის რეალური გარემო არ შეესაბამება პროკოფის მიერ აღწერილ სარაპანას სურათს. როგორც ვთქვით სარაპანასთან არ ხარობდა ვაზი და ხორბალი მთის მკაცრი კლიმატის გამო. მაშასადამე ის ალპურ ზონაში მდებარეობდა, ხოლო შორაპანი სუბტროპიკულში მდებარეობს.

მსგავსადვეა თერჯოლის რაიონში მდებარე სიფელ სკანდეს ციხე-სიმაგრე.

სკანდე საერთოდ საგზაო ჩიხში მდებარეობს და არა დასავლეთ-აღმო¬სავ¬¬ლეთ საქართველოს შემაერთებელ გზაზე. ასევე იქნებოდა წარსულშიც მისი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო. ამ ფაქტის დადასტურება შეუძლია ყველას, ვინც თავისი თვალით ნახავს სკანდეს მეორეხარისხოვანი, უმნიშვნელო სიმაგრის გეოგრაფიულ გარემოს. პირველყოვლისა უნდა აღინიშნოს, რომ ის თითქმის ვაკე ადგილზე მდებარეობს, დაბალ ბორცვზე ზღვის დონიდან 170 მ სიმაღლეზე, ამიტომაც მის გალავანთან ახლოს მდებარე სოფელს აქვს შესანიშნავი ხეხილის ბაღები, ვენახები და ტალავრები.

მე გამაოცა იმერეთის სკანდესა და შორაპნის ციხეთა გალავანთა შიგნითა და გარეთ ველურად ამოსულმა გარეული ბროწეულის ბუჩქებმა და ასევე დაფნის ხეებმა, პროკოფი ხომ ამის საწინააღმდეგო სურათს გვიხატავს ბუნებისას – სკანდასა და სარაპანას ციხეთა ირგვლივ მაღალმთიანი ალპური კლიმატის გამო რათქმაუნდა დაფნა, ბროწეული და ვაზი არ ხარობდა, ხორბალსაც ვერ მოიწევდნენ. ამ მხრივ კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას სხვაა იმერეთის სკანდე და შორაპანი და სხვაა პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილი სკანდა და სარაპანა.