ქსენოფონტი წერს: „აქედან ისინი მივიდნენ… მდინარე ფასისთან… ამის შემდეგ ჩავიდნენ დაბლობში, სადაც მათ წინააღმდეგ დარაზმულიყვნენ ხალიბები, ტაოხები და ფასიანები“.
„…ფასიანებისა და ჰესპერიტების სატრაპი იყო ტირიბაძე“.
„რადგან ჩვენ გვაქვს ხომალდები, ამიტომაც უმჯობესია გავცუროთ ფასისისაკენ და დავიპყროთ ფასიანთა ქვეყანა. იქ მაშინ აიეტის ჩამომავალი მეფობდა“.
ქსენოფონტმა დაბეჯითებით იცის, რომ ფასისის ხეობაში ცხოვრობენ ფასიანები, ხალიბები და ტაოხები.
ხალიბები და ტაოხები `იბერთა~ ტომები არიან. მიჩნეულია, რომ მდინარე ფასისი, სადაც ქსენოფონტს შეხვდნენ ტაოხები და ხალიბები, არის მდინარე არაქსი. მართალია, ტაოხები და ხალიბები მდინარე არაქსზედაც ცხოვრობდნენ, მაგრამ, ჩანს, ისინი ქსენოფონტს მდინარე ჭოროხთან მცხოვრებნი უხილავს. ამის შესახებ დაბეჯითებით მიგვითითებს არიანე. არიანე, ისევე როგორც ქსენოფონტი, თვითვე იყო ნამყოფი კოლხეთში. გარდა ამისა, არიანე მიიჩნევდა ქსენოფონტს დიდ ავტორიტეტად. ამიტომაც კარგად იცნობდა ქსენოფონტის ისტორიას. არიანე წერს ამაზონი ტომების შესახებ — „ქსენოფონტი მათ არ ახსენებს, ხოლო ფასიანებს, კოლხებს და სხვებს ის ახსენებს, იმ ბარბაროს ტომებს, რომელთაც შეხვდნენ ელინები ან მაშინ, როდესაც ტრაპეზუნტიდან გამოვიდნენ, ან ვიდრე ტრაპეზუნტში შევიდოდნენ“.
ე.ი. არიანეს მიხედვით, ფასიანებს, ტაოხებს და ხალიბებს, ანუ ბარბაროს ტომებს, ქსენოფონტი შეხვდა სადღაც ტრაპიზონის მიდამოებში, როგორც ჩანს, ტრაპიზონის ჩრდილოეთით, კერძოდ, მდინარე ფაზისსა, რიონსა და ტრაპიზონს შორის. ყოველ შემთხვევაში, ეს მოხდა ტრაპიზონის რაიონში. მდინარე არაქსი სრულიად დაშორებულია ტრაპიზონიდან, არაქსს ტრაპიზონამდე აშორებს დიდი მდინარის ხეობა – ჭოროხისა. არიანე დარწმუნებულია, რომ ქსენოფონტს სწორედ კოლხეთში მობინადრე ბარბაროსი ტომები შეხვდნენ. ის პირდაპირ წერს – „ფასიანები და კოლხები და სხვა ბარბაროსები“, ხოლო ქსენოფონტი ამ კოლხებს უწოდებს კერძო სახელს – `ფასიანები, ტაოხები და ხალიბები“. აქედან უნდა დავასკვნათ, რომ კოლხეთში ქსენოფონტის დროს ცხოვრობდნენ იბერთა ტომები – ტაოხები და ხალიბები. ჩანს, კოლხები ეთნიკურად იგივე იყო, რაც ქართები, უფრო სწორად, ეთნიკურად კოლხები და ქართები ერთი ხალხი იყო, ერთგვაროვანი ეთნიკური შემადგენლობისა. მათ შორის არ იყო დიდი დიფერენციაცია, თუმცა, შედგებოდნენ ათეულობით სხვადასხვა ტომისაგან, ზოგადად კი ერთი ხალხი იყო – ქართველი ხალხი.
ქსენოფონტის ჯარისკაცების მიზანია, ჩავიდნენ კოლხეთში, გასცურონ თავიანთი ხომალდებით ფასისისაკენ და დაიპყრონ ფასიანთა ქვეყანა, სადაც აიეტის ჩამომავალი მეფობს. ცხადია, მხედველობაშია არა არაქსი, არამედ ჭოროხი ან რიონი და ამიტომაც შეიძლება ჭოროხის ან რიონის ხეობაშიც ცხოვრობდნენ ხალიბები და ტაოხები. „ფასიანებისა და ჰესპერიტების სატრაპი იყო ტირიბაძე“, – წერს ისტორიკოსი. ვინ არიან ჰესპერიტები? ეს სიტყვა ჰგავს ჰეროდოტეს სასპეირებს. ჰეროდოტე წერს – „სპარსელები ცხოვრობენ აზიაში სამხრეთის ზღვამდე, რომელსაც ეწოდება მეწამული, მათ ჩრდილოეთით ცხოვრობენ მიდიელები, მიდიელთა ზემოთ – სასპეირები, სასპეირებს ზემოთ – კოლხები, რომლებიც ესაზღვრებიან ჩრდილოეთის ზღვას, რასაც ერთვის მდინარე ფაზისი, ეს ოთხი ხალხი ცხოვრობს ტერიტორიაზე, რომელიც გადაჭიმულია ზღვიდან ზღვამდე“.3
მიდიელები და სპარსელები ანტიკურ ეპოქაშივე ერთ ხალხად იქცნენ, რადგანაც ერთი ეთნიკური შემადგენლობისა იყვნენ.
ქსენოფონტის ჰესპერიტებისა და ჰეროდოტეს სასპეირების ფუძე არის სპერი. მიჩნეულია, რომ სასპეირები არიან შემდეგდროინდელი იბერები. ჰესპერიტები იგივე სასპეირები ან სასპეირების ერთ-ერთი ტომია, რომელიც კოლხეთში ფასიანთა ტომთან ერთად ცხოვრობს.
ფას (ფს) ძირი ქართულ მეტყველებაში გამოიყენებოდა მდინარის აღსანიშნავად – ფასისი, ფშა, ფსე და ა.შ.
არიანე წერს, რომ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიის ერთი ნაწილი უშუალოდ შედიოდა იბერიის სამეფოში. ქსენოფონტის დროს ჯერ კიდევ არ არსებობდა იბერიის სახელმწიფო, მაგრამ ჩანს, ქართების ტომები დასავლეთ საქართველოშიც ცხოვრობენ, ხოლო არიანეს დროს უკვე არსებობს ქართლის სამეფო, რომლის სახელმწიფო საზღვრები დასავლეთ საქართველოში შავ ზღვამდე აღწევს.
„შემდეგი ტომები გავიარეთ: ტრაპეზუნტელების მოსაზღვრენი, როგორც ქსენოფონტიც ამბობს, არიან კოლხები და ტომს, რომელიც უგულადესია და ტრაპეზუნტელების მოსისხლე მტერი, ქსენოფონტი დრილებს უწოდებს, მე კი ვფიქრობ, რომ ისინი სანები არიან. ესენი მეტად კარგი მეომრები არიან… ამათ გვერდით არიან მაკრონები და ჰენიოხები, მათი მეფე ანქიალეა. მაკრონების და ჰენიოხების მეზობლები ძიდრიტები არიან, ესენი ფარსმანის ქვეშევრდომები არიან. ძიდრიტების გვერდით ლაზები არიან. ლაზების მეფე მალასაა, რომელსაც ტახტი შენგანა აქვს მიღებული. ლაზების მეზობლები აფსილები არიან, მათმა მეფემ იულიანემ მეფობა შენი მამისაგან მიიღო. აფსილების მეზობლები აბასკები არიან. აბასკთა მეფე რესმაგაა, ამასაც ტახტი შენგანა აქვს მიღებული. აბასკთა მეზობლები სანიგები არიან, მათ მიწაზე იმყოფება სებასტოპოლისი…“4
არიანეს მონათხრობიდან აშკარაა, რომ ქართლის სამეფოს საზღვრები შავ ზღვამდე ვრცელდება. გარდა ამისა, აუცილებლად საგულისხმოა, რომ რომის იმპერია სისხლხორცეულად დაინტერესებული იყო ხელთ ეგდო შავი ზღვის სანაპიროები. ის იპყრობდა შავიზღვისპირა ქვეყნებს და იმორჩილებდა ტომებს. რომის ასეთი სიძლიერის დროსაც კი რომის მიერ დასავლეთ საქართველოში დაპყრობილ ტერიტორიაში იბერიის სახელმწიფო სოლივით არის შეჭრილი. გარდა ამისა, რომს არ ემორჩილება დრილების, ანუ სანების ძლიერი ტომი, რომელიც განუწყვეტლივ თავს ესხმის რომის ტერიტორიას ტრაპეზუნტში. არიანე იმპერატორს პირდება, რომ ან დაიმორჩილებს ამ ტომს, ანდა გააძევებს თავისი ქვეყნიდან. თუ ეს ტომი არ ემორჩილება რომს, უნდა ვიფიქროთ, რომ ის კარგად არის განწყობილი იბერიის სამეფოს მიმართ, რომლისგანაც, ალბათ, ძლიერდება კიდეც. სანების ანუ დრილების მეზობლები არიან მაკრონები და ჰენიოხები. არიანე არ წერს, ამათი მეფე ემორჩილება თუ არა რომს, უნდა ვიფიქროთ, რომ არ ემორჩილება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, არიანე აუცილებლად ასიამოვნებდა თავის იმპერატორს და მისწერდა, რომ მათმა მეფეებმა მეფობა თქვენგან ან თქვენი მამისგან მიიღესო. უნდა ვიფიქროთ, რომ მაკრონებისა და ჰენიოხების მეფეებს კავშირი აქვთ ფარსმანის იბერიის სახელმწიფოსთან. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, ქართლის სამეფოს საზღვარი დასავლეთ საქართველოში გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე. ამ მდინარემდე ტერიტორიები ქართლის სამეფოს ეკუთვნოდა. ეგრისწყალსზემოთა ქვეყნები, რომელთაც შემდგომ ეწოდა საკუთრივ აფხაზეთი, არ შედიოდა ქართლის სამეფოში. რომის იმპერიას მოუხერხებია ქართლის სამეფოსთვის მხოლოდ ერთი ტომის – ლაზების ქვეყნის ჩამოშორება – ლაზთა მეფეს, მალასას, არიანეს მიხედვით, სამეფო ტახტი მიუღია რომის იმპერატორისგან. რომის იმპერიას ქართლის სამეფოსგან მიუტაცნია მხოლოდ ეს ტერიტორია. აქედანაც ჩანს, თუ რა მტკიცე და ძლიერი პოლიტიკური ერთეული ყოფილა ქართლის სამეფო, რომელიც შექმნილა ფარნავაზის მიერ. თვით რომის იმპერიის დროსაც კი, ეს სამეფო ახერხებდა შავ ზღვაზე გასვლას. ცხადია, რომის იმპერიის მიერ კავკასიაში აგრესიის დაწყებამდე ქართლის სამეფო შეძლებდა დასავლეთ საქართველოს მთელი ტერიტორიის დაჭერას. აქედანაც ჩანს „ქართლის ცხოვრების“ სიმართლე. თუ ეგრისწყლის აღმოსავლეთით მცხოვრები ტომები აფსილები, აბასკები, სანიგები არ შედიოდნენ ძველი ქართლის სამეფოში, მაშინ არიანეს განცხადება, რომ ამ ტომთა მეფეები რომისგან იღებენ ტახტს, გასაკვირი არ არის. თ. ყაუხჩიშვილი იბერიის სახელმწიფოს სიძლიერის შესახებ წერს (სხვა მომენტთან დაკავშირებით): …“იოსებ ფლავიუსის ეს ცნობა მნიშვნელოვანია ქართველი მეფის განწყობილებისა და როლის გასარკვევად საერთაშორისო სიტუაციაში: რომის იმპერატორი ქრთამებით იბირებს, ვერ უბრძანებს იბერთა მეფეს პართელი მეფის წინააღმდეგ მოქმედებას, იბერთა მეფეს შეუძლია არ დაეთანხმოს რომაელ იმპერატორს…“
იბერიის სამეფოში შემავალი ძიდრიტთა ტომი, არიანეს მიხედვით, I საუკუნეში ცხოვრობს შავი ზღვის სანაპიროზე, ტერიტორიაზე, რომელიც მოქცეულია ტრაპეზუნტის, რიზესა და მდინარე რიონს შორის, ანუ იქ, სადაც ამჟამად ცხოვრობენ აჭარლები და გურულები – ქართების ტომები. ქართების შავიზღვისპირეთში ცხოვრებას ჰქონდა დიდი ხნის ისტორია, ჩანს, აქვე უხილავს ქსენოფონტს ხალიბები და ტაოხები.
შესაძლებელია, ერთიანი ქართველი ხალხის დიფერენციაციის დროს შავიზღვისპირეთში მცხოვრები ის ტომები, რომლებიც შედიოდნენ უშუალოდ ქართლის მეფის ქვეშევრდომობის ქვეშ – ჩამოყალიბდნენ ქართებად, მანამდე კი როგორც ქართები, ასევე კოლხები (იგულისხმება ზანები) ერთიან ეთნიკურ ჯგუფს – ერთ ხალხს წარმოადგენდნენ. როგორც აღნიშნული გვქონდა, ამაზე მიგვითითებს ის, რომ თუმცა ეგრისელები (იგულისხმება ზანები) სახელგანთქმული და ცნობილი ხალხი იყო, მათ ბიბლიის თავდაპირველმა ქრისტიანმა კომენტატორებმა საკუთარი ეთნარქი არ გამოუძებნეს, ანუ უძველესი ქრისტიანი ისტორიკოსები როგორც იბერებს, ასევე ეგრისელებს მიიჩნევდნენ ერთი ეთნარქის შთამომავლად. უფრო სწორად, ეგრისელები ერთიანი იბერი ხალხის ერთ-ერთ ტომად მიაჩნდათ.
იოსებ ფლავიუსი წერს: „ნოეს შვილებს ეყოლათ ვაჟები, რომელთა პატივისცემით [ხალხმა] სახელები დაარქვა ტომებს, რომელთა მიწაც ამათ დაიჭირეს. იაფთას, ნოეს შვილს ჰყავდა შვიდი ვაჟი… იაფთას შვილები იყვნენ იავანესი და მადესი. მადესისაგან წარმოიშვა მადეების ტომი, რომელიც ელინთაგან მედებად იწოდებიან, ხოლო იავანესისგან – იონია და ყველა ელინები წარმოსდგებიან. თეობელოსმა დაასახლა თეობელები, რომელთაც ამჟამად იბერები ჰქვიათ. მესხოსმა დააფუძნა მესხენები, რომელთაც ახლა კაპადოკიელები ეწოდებათ… თეირესმა თეირები დაარქვა ხალხს, რომელსაც მართავდა, ხოლო ელინებმა მათ თრაკიელები გადაარქვეს“.
ბერძნულ-რომაული სამყარო, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, დასავლეთ საქართველოს, ისევე როგორც აღმოსავლეთს, იბერიას უწოდებდა. იოსებ ფლავიუსიც ალბათ ისევე, როგორც სხვები, კოლხეთს ანუ დასავლეთ საქართველოს იბერიის ნაწილად მიიჩნევდა. ის წერს: „იავანესისაგან – იონია და ყველა ელინები წარმოსდგებიან“. ქვეყანა იონია ერთია, მაგრამ დასახლებულია ბერძენი ხალხის სხვადასხვა ტომებით, თუმცა, ბერძენი ანუ ელინი ხალხი ერთიანი ერია. ასევე იბერიაც ერთი ქვეყანაა, რომელიც ერთი ხალხის სხვადასხვა ტომითაა დასახლებული. იოსებ ფლავიუსი ბერძენი ხალხის სხვადასხვა ტომებს არ უძებნის სხვადასხვა ეთნარქებს, არამედ წერს, რომ იონიასა და ყველა ელინ ტომს ერთი ეთნარქი ჰყავთ. უნდა ვიფიქროთ, მიაჩნდათ, რომ იბერიასა და მისი ხალხის ყველა ტომს, მათ შორის ზანებს ერთი ეთნარქი ჰყავთ – თეობელოსი.
როგორც აღინიშნა, გელასი კესარიელი შავი ზღვის პირას მცხოვრებად აღწერს იბერიელებს: „პონტოს გასწვრივ მყოფ ქვეყანაში მცხოვრებნი იბერნი და ლაზნი“; რუფინუსი წერს: „იბერთა ნათესავი, რომელიც პონტოს არეში ბინადრობს“; ასევე სოკრატე წერს: „ეს იბერნი პონტოს ზღვასთან ბინადრობენ“, გელასი კვიზიკელი წერს: „პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა“…7
იბერიელი ხალხის ტომები ერთად ცხოვრობენ დასავლეთ საქართველოში. მათ ზოგჯერ მოიხსენიებენ პიროვნული სატომო სახელით, ხშირად კი მათ იბერებს უწოდებენ (არა მხოლოდ ლაზებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირა მოსახლეობას).
აღსანიშნავია, რომ უცხოელები დასავლეთ საქართველოსა და შავიზღვისპირეთში მცხოვრებ იბერებს უწოდებენ „ქვემო იბერებს“, რათა ისინი განასხვაონ „ზემო იბერებისაგან“, რომელნიც აღმოსავლეთ საქართველოში, ანუ როგორც ისინი უწოდებენ, „კასპიის ზღვისკენ“ ცხოვრობდნენ, აღსანიშნავია, რომ ზოგჯერ პირიქითაც უწოდებდნენ – „ქვემო იბერებს“ – აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას, „ზემო იბერებს“ – დასავლეთისას. მე-4 საუკუნის დასაწყისში წმიდა ნინოს ქრისტიანობა გაუვრცელებია მთელ ქართველ ერში, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოში, ასეა არა მარტო „ქართლის ცხოვრების“, არამედ ბერძენ და რომაელ ისტორიკოსთა მიხედვითაც. ამ ისტორიკოსთა მონაცემები დაბეჯითებით უწოდებენ წმიდა ნინოს ლაზთა და იბერთა გამაქრისტიანებელს. ნიკო მარი წმიდა ნინოს პირდაპირ უწოდებს მეგრელთა გამაქრისტიანებელს. წმიდა ნინო მთელი ქართველი ერის გამაქრისტიანებელია.
„წმიდა ნინოს რჩევით, ელჩობა გაუგზავნიათ იმპერატორ კონსტანტინესთან და საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებისა და განმტკიცებისათვის მღვდლების გამოგზავნა უთხოვიათ. ამას აღნიშნავენ თავიანთ შრომებში სხვადასხვა ავტორები, მათ შორის: თეოდორიტე, სოკრატე, სოზომენი, რუფინუსი. „საეკლესიო ანალებში“ მოთხრობილია ადრინდელ პერიოდში საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების ისტორია: „ზემოთ უკვე ითქვა იმის შესახებ, რომ იბერიის იმ ნაწილმა, რომელიც პონტოს ზღვასთან მდებარეობს და კოლხეთად იწოდება, სახარება ჯერ კიდევ იმპერატორ ტრაიანეს დროს მქადაგებელი პაპი წმ. კლემენტის შემწეობით მიიღო. ეს უკანასკნელი იმ მხარეში გადასახლებაში იყო, ხოლო ირენეოს მიხედვით ცხადი ხდება, რომ იბერებმა დიდი ხნით ადრე მიიღეს ქრისტიანული სარწმუნოება, რაც შეეხება ქვემო იბერიელებს, იმ იბერიელებს, რომლებიც კავკასიის მთებში, კასპიის ზღვის ახლო ცხოვრობენ, თვლიან, რომ მათ ქრისტიანობა იმპერატორ კონსტანტინეს დროს მიიღეს“.8
კოლხეთი – იბერიაში შემავალი ქვეყანაა. ისტორიკოსი წერს: – „…იბერიის იმ ნაწილმა, რომელიც პონტოს ზღვასთან მდებარეობს და კოლხეთად იწოდება…“ კოლხეთის ზოგადი სახელი იბერიაა, ხოლო კერძოობითი – კოლხეთი. კოლხეთის მცხოვრებთ იბერიელნი ეწოდებათ. როცა ი. ტაბაღუა წერს: „ცხადი ხდება, რომ იბერებმა დიდი ხნით ადრე მიიღეს ქრისტიანული სარწმუნოება, რაც შეეხება ქვემო იბერებს…“, „იბერებში“ გულისხმობს კოლხეთის მოსახლეობას, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ის უწოდებს „ქვემო იბერებს“. ქვემო იბერები კასპიის ზღვისკენ ცხოვრობენ, კავკასიის მთებში, ხოლო იბერები (ე.ი. ზემო იბერები) შავ ზღვასთან ცხოვრობენ – კოლხეთში. ორივე იბერიის (კოლხეთისა და კასპიის იბერიის) მცხოვრებთ ეწოდებათ იბერიელები. კოლხები იბერიელი ხალხის ნაწილია. ევროპელი ისტორიკოსები არა მარტო I-IV საუკუნეებში ყოფდნენ იბერიას ორ ნაწილად – კოლხეთად და კერძო იბერიად – არამედ საშუალო საუკუნეებშიც – „მთელს იბერიაში ორი პატრიარქია, რომლებსაც კათალიკოსებს უწოდებენ. ერთი მათგანი ქართლის პროვინციაშია, ხოლო მეორე — კოლხეთში, იგივე სამეგრელოში“.
დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას რომ იბერიელებს უწოდებდნენ, კარგად ჩანს ევაგრე პონტოელის – იბერიელის (345-399) მაგალითზეც, „დაიბადა დასავლეთ საქართველოს ერთ-ერთ ქალაქში“. მიუხედავად ამისა, მას იბერიელს უწოდებენ.
უცხოელი ავტორები ლაზებს მიიჩნევენ იბერიელი ხალხის ერთ-ერთ ტომად. „…კასპიის კარებთან საკმაოდ მჭიდროდ დასახლებულ იბერიელთაგანმა ლაზთა ტომმა ქრისტიანული სარწმუნოება მიიღო,“ – ლაზები იბერიელი ხალხის ერთ-ერთი ტომია, უფრო სწორად, ლაზები იბერიელთაგანნი, იბერები არიან. ავტორი ლაზებს უწოდებს არა კასპიის კარებთან დასახლებულ ტომს, არამედ საზოგადოდ იბერ ხალხს. ავტორმა იცის, რომ იბერი ხალხის ძირითადი მასა, უმეტესი რიცხობრივი ნაწილი აღმოსავლეთ საქართველოში ცხოვრობს (ე.ი. კასპიის კარებთან ახლოს), ხოლო ლაზთა ტომი ამ იბერიელების ერთი ტომია.
შუა საუკუნეთა ისტორიკოსებიც, როცა არჩევენ ძველი დროის ისტორიკოსთა თხზულებებს, წერენ, რომ კოლხები იბერიელი ხალხის ერთი ნაწილია: „ასევე ბარონიუსიც ფიქრობს, რომ ევქსინის პონტოსთან უფრო ახლო მცხოვრები იბერები ანუ კოლხები სახარების შუქით ტრაიანეს დროს განათლდნენ“.
დასავლეთ საქართველოში – სამეგრელოში (ანუ იბერიის ზღვისპირა მხარეში) სწორედ წმიდა ნინომ რომ გაავრცელა ქრისტიანობა, ადასტურებს ეს ამონაწერიც: „ამას ადასტურებს რომაული მარტიროლოგიის შემდეგი სიტყვები: „პონტოს ევქსინის გაღმა მცხოვრებ იბერებს აქვთ ხსენების დღე წმ. ქრისტიანი მონა ქალისა, რომელმაც სასწაულთა ძალით კონსტანტინეს დროს ეს ტომი ქრისტეს სარწმუნოებაზე მოაქცია“.
არქანჯელო ლამბერტი, რომელიც ცხოვრობდა დასავლეთ საქართველოში და კარგად იცნობდა ძველ საქართველოსა და აგრეთვე ბერძენ რომაელ ისტორიკოსთა ცნობებს იბერიის შესახებ, იბერიაში შემავალ კუთხეებად მიიჩნევს იმერეთს. კოლხეთს, გურიას _ მთელ დასავლეთ საქართველოს, არა მარტო შუასაუკუნეებში, არამედ წმიდა ნინოს დროს _ IV საუკუნეში. მისი ეს ცოდნა ეფუძნება ბერძენ-რომაელ ისტორიკოსთა შესაბამისი მონაცემების ანალიზს:
„ვრცელდებოდა რა განუხრელად ღვთის ჭეშმარიტი კულტი იბერიაში, მან ყველა მხარეში შეაღწია, რომელიც საქართველოს მეფის გავლენის ქვეშ იყო. სახელდობრ, ქართლში, კახეთში, იმერეთში, კოლხეთში, გურიაში, სამცხეში, აფხაზეთში…“
ივანე ჯავახიშვილის თვალსაზრისით, სრულიად საქართველოს ერთსა და იმავე დროს მიუღია ქრისტიანობა IV ს-ში. ის წერს: „…ქართულმა საისტორიო მწერლობამ და საეკლესიო წრეებმა წმიდა ნინოს და ანდრია მოციქულის შესახებ ცნობები, როგორც დავრწმუნდით, მთელი, სრულიად საქართველოს გაქრისტიანების ამბად მიიჩნიეს“. მეცნიერი ეთანხმება ამ ქრონოლოგიას: „ქრონოლოგიურადაც ქრისტიანობის გავრცელების დასაწყისი აღმოსავლეთსა და დასავლეთ საქართველოში, როგორც ეტყობა, ერთსა და იმავე ხანს უნდა ვიგულისხმოთ, ამ მხრივ განსაკუთრებით ყურადღების ღირსია გელასი კვიზიკელის მოთხრობა, მას იბერთა მოქცევის ამბავში ნათქვამი აქვს: „ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რომელიც მანამდე მათ არ სწამდათ, შეიწყნარეს“-ო. გამოდის, რომ აღმოსავლეთსა და დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანობა ერთსა და იმავე დროს მიუღია… „მაგრამ ამ მოსაზრებას თითქოს ეწინააღმდეგება ის, რომ სხვა ცნობილი ისტორიკოსები თავიანთ თხზულებებში იძლევიან იბერთა გაქრისტიანების ცნობებს, მაგრამ ლაზთა ამავე დროს გაქრისტიანების შესახებ ცნობებს არ გვაწვდიან. „…მაგრამ ან. გლასს გამორკვეული აქვს, რომ ლაზთა ამავე დროს მოქცევის შესახებ ცნობა არ მოეპოვება არც სოკრატეს, არც სოზომენს, არც თეოდორიტე კYრელს, არც ნიკიფორე კალლისტოსს…“
ეს ავტორები ლაზებს არ მოიხსენიებენ მათი პიროვნული სატომო სახელით, რადგანაც ლაზები იმავე იბერიელებად მიაჩნიათ, მათი თვალსაზრისით, ლაზები იბერიელი ხალხის ერთ-ერთი ტომია, ამიტომაც როცა წერენ – პონტოს სანაპიროზე მცხოვრებმა იბერებმა ქრისტიანობა მიიღესო, ეს ნიშნავს, რომ მთელმა იბერებმა ლაზების ჩათვლით მიიღეს ქრისტიანობა. ასე მაგალითად, სოკრატე წერს – „ეს იბერნი პონტოს ზღვასთან ბინადრობენ…“ პონტოს ზღვასთან კი სწორედ ლაზები ბინადრობდნენ, ამიტომ ეს ისტორიკოსი სწორედ ლაზებს უწოდებს იბერებს. რუფინუსი წერს -„იბერთა ნათესავი, რომელიც პონტოს არეში ბინადრობს“. ეს ისტორიკოსიც ლაზებს იბერიელი ხალხის ერთ-ერთ ტომად მიიჩნევს. ამიტომაც მათ არ ახსენებს სატომო სახელით და გულისხმობს იბერიელებში.
420 წელს ისტორიკოს პალადი ჰელენოპოლელს, რომელიც მოწაფე იყო ევაგრე პონტოელისა, მის შესახებ დაუწერია: „ის იყო პონტოელი, იბერთა ქალაქიდან“. მოწაფემ, ცხადია, კარგად იცოდა თავისი მასწავლებლის სადაურობა. ევაგრეს თანამედროვე ისტორიკოსი სოზომენეც ასევე წერს მის შესახებ: „იგი წარმოშობით იყო იბერთა ქალაქიდან, რომელიც მდებარეობს ეგრეთ წოდებული ევქსინის პონტოს სანაპიროზე“. მეხუთე საუკუნის ისტორიკოსი სოკრატეც ასევე წერს: „ევაგრე, მღვდლის შვილი, წარმოშობილი იბერთა ქალაქიდან, რომელიც ევქსინის პონტოსთან მდებარეობს“.
მეხუთე საუკუნის ისტორიკოსები დაბეჯითებით დარწმუნებულნი არიან, რომ იბერია ეწოდება ქვეყანას, რომელიც შავიზღვისპირეთში მდებარეობს, ძველი ქართველი ისტორიკოსების მსგავსად, რომელნიც შავიზღვისპირეთს „ქართლში“ შემავალ ქვეყნად მიიჩნევდნენ. მხოლოდ XVI საუკუნის შემდგომ ისტორიკოსებს შეეპარათ ეჭვი ევაგრე პონტოელის შესახებ საბუთის სისწორეში, რადგანაც შუა საუკუნეების შემდგომ „ქართლი“ (ანუ იბერია) უკვე აღარ ეწოდებოდა ერთიან საქართველოს, არამედ მხოლოდ მის აღმოსავლეთ ნაწილს.
მკვლევართა ასეთი დასკვნები მსგავსია მოსე ხორენელის ცნობისა, რომ ქართველი ხალხის თავდაპირველი სამშობლო არის დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი, საიდანაც მათ გამრავლების გზით მიაღწიეს სომხეთისა და ალბანეთის საზღვრებამდე.
ივ. ჯავახიშვილი წერს: „ამგვარად, დაკვირვებამ დაგვარწმუნა, რომ ქართ-მეგრული შტოს ტომების საკუთარ სახელებში (ქართუელი, კარდუხი) ერთი და იმავე ქვეყნის სახელი გვხვდება. იგი არის ქართუ ანუ კარდუ. რაკი ამ ქვეყნის სახელი ორივე შტოს ტომების სახელწოდებაში მოიპოვება, უეჭველია, იგი ქართველების თავდაპირველი სამშობლო უნდა ყოფილიყო. ამ სამშობლოს ხსოვნა მესამე შტოს წარმომადგენელს სვანებსაც აქვთ შერჩენილი“.
„კარდუხი, როგორც ვიცით, ერთ-ერთი მეგრულ-ჭანური შტოის სახელია… ეს კართუ ანუ ქართუ განთქმული ქვეყანა ქალდეა არს…“
თუკი კარდუხი, რომლისგანაც წარმოდგა სიტყვა `ქართველი~, მეგრულ-ჭანური შტოს სახელია, მაშინ ქართველი ხალხის მოსახლეობა დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთში საეჭვო არ უნდა იყოს.
დიდი ილია ჭავჭავაძე წერდა:
„ისტორიულ ჭეშმარიტებად ცნობილია, რომ ეგვიპტელთა „მუშენი“, დაბადების „მოსოხნი“ ანუ „მოსხნი“, ეხლანდელნი „მესხნი“, ჰეროდოტეს „ტიბარენნი“, სტრაბონის „ტიბერნი“ და „კოლხნი“ შეადგენენ ქართველ ნათესაობის ერსა. რადგანაც ისიც ჭეშმარიტად ცნობილია, რომ ძველისძველად ამ ქართველ ნათესაობას სჭერია მთელი სივრცე ღალისის მდინარითგან მცირე აზიაში შავი ზღვის პირამდე და მთელი აღმოსავლეთი მხარე ამ ზღვისა და აგრეთვე იგი ადგილები, რომელნიც მტკვარსა და არაქსს შუა მდებარეობენ. აშკარაა, რომ ვისაც ამ ადგილებში დაჩემება რამ უნდა ან ქართველის კუთვნილების გაუქმება მოუნდება, დაამტკიცოს, რომ ზემო დასახელებულნი ერნი ქართველთა ნათესაობისა არც იყვნენ და არც არიან. სწორედ ასე მოიქცა ჩვენი გულადი პროფესორი და გვეფიცება, რომ „მოსხები და კოლხები“ ქართველის ნათესაობისანი არ არიანო და არავითარს საბუთს ამისას არ იძლევა კი ეს საოცარი მოფიცარი`… „მე პატკანოვის შეგირდი ვარო, იძახის თავმოწონებით ბ-ნი მარი… ბ-ნი მარი, თუმცა პატკანოვისამებრ ოინებში ჯერ თავი არ უჩენია… სხვაფრივ კი იმის გზაზე დამდგარა“.17
ილიას მრისხანება გამოიწვია იმან, რომ ზოგიერთმა მეცნიერმა უსაბუთოდ განაცხადა: დასავლეთ საქართველოსა და მესხეთის მოსახლეობა თითქოსდა VIII-X საუკუნეებამდე არ შედიოდა ერთიან ქართველ ერში, არამედ თითქოსდა VIII-X საუკუნეებში ქართული ეკლესიის აქტიურობის წყალობით დასავლეთ საქართველოში ქართული ენა გავრცელებულა, ხოლო მესხეთში თითქოსდა ქალკედონიტური სომხური მოსახლეობა გაქართველებულა. ილია წერს:
„ყველგან ცნობილია, რომ ჭოროხის ხეობა ძველად-ძველიდამვე შეადგენს ნაწილს ზემოქართლისას… ემინი, ხუდაბაშოვი, ერიცოვი სწორედ ამ ადგილებს გვეცილებიან და ამტკიცებენ, რომ მტკვრის სათავის ადგილები, მთელი ჭოროხის ხეობა — დიდ სომხეთს ეკუთვნოდნენო“. ევროპელი მეცნიერი სენ-მარტენი ამტკიცებს, რომ… „იგი სერი მთებისა, რომელიც ჭოროხისა, მტკვრისა, ეფრატისა და არაქსის წყალგამყრელია, მუდამ საზღვარი იყო ქართველთა და სომეხთა შორის“. „განა აშკარა არ არის, რომ ამ ცუღლუტურ მეცნიერებით სწადიანთ ქვეყანა დააჯერონ, ვითომც ისტორიული უფლება მიუძღვით ამ ადგილებში ბინის დადებისა“. პროფესორი პატკანოვი, ნიკო მარის მასწავლებელი, „ამგვარადვე ხელს იწვდის ტაოსკარზე, ეხლანდელ ჭოროხის ხეობაზე, იმისდა მიუხედავად, რომ უცხო ერის მემატიანენი, მაგალითებრ, კონსტანტინე პორფიროგენი (911-959 წწ.) იმოწმება, რომ მეათე საუკუნეზე წინათ ქართველთ ბაგრატიდთა ეჭირათ ჭოროხის ხეობა და აქედან დაიპყრეს თვით არზრუმი და სხვა ნაწილები სომხეთისაო“.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია