ავანის ანუ “ივერთა” საკათალიკოსო
(“კათალიკოსნი აღმოსავალისანი”)
VI ს. ბოლოს (VII ს. დასაწყისში) ავანის საკათალიკოსო სარწმუნოებრივი ნიშნით Gგამოეყო დვინის საკათალიკოსოს. ის თავის იურისდიქციას ძირითადად ავრცელებდა ქართველებით დასახლებულ მიწა წყალზე, ტაო-ბასიანზე და აგრეთვე გუგარქად წოდებულ ტერიტორიაზე,რომელიც სომხური გეოგრაფიის მიხედვით ჭოროხამდე ვრცელდებოდა. ეს ოლქები მართალია ქართველებით იყო დასახლებული, მაგრამ საუკუნეთა მანძილზე სომხეთის მიერ იყო მიტაცებული და სომხეთის შემადგენლობაში შედიოდა VI-VII საუკუნეებში, ავანის საკათალიკოსოს არსებობისას.
იქაური ქართველობა იმჟამად, სომხური კულტურისა და ეკლესიის გავლენის ქვეშ მოექცა, თუმცა ეთნიკურ-ეროვნული (ქართული) იდენტობა ბოლომდე დაკარგული არ ჰქონდა.
ამ მოსახლეობამ ანუ ავანის საკათალიკოსოს ქართულმა მრევლმა თავის ასევე ქართულ იერარქიასთან ერთად შემდგომშიც, კერძოდ VIII ს.-დან წამოიწყო უდიდესი მნიშვნელობის საქმე: კერძოდ როგორც კი შესაძლებელი გახდა განერიდა სომხური საეკლესიო ცენტრის მონოფიზიტურ აღმსარებლობას და ქალკედონიტობა აღიარა თავის სარწმუნეობრივ მიმართულებად.
იქამდე ავანის საკათალიკოსო სარწმუნოებრივი ნიშნით, მაგრამ შინაგანი ეროვნულობის, თავისი არასომხურობის (ანუ ქართველობის) გამო განშორდა სომხურ ეკლესიას და თავის სარწმუნოებად ქალკედონიტობა ანუ საქართველოს ეროვნული აღმსარებლობა გამოაცხადა, ასევე მიიღო ქართული ეკლესიისათვის სხვა დამახასიათებელი ნიშნებიც (მაგალითად საეკლესიო არქიტექტურა).
ავანის საკათალიკოსო ასევე მიიღებდა საეკლესიო და კულტურული საჭიროებისათვის ქართულ ენასაც, რომ დაცლოდა- ავანის საკათალიკოსო მალევე გააუქმა სომხურმა ეკლესიამ.
შემდგომში, როგორც აღინიშნა, ეს დაწყებული საქმე მაინც გაგრძელდა-დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ გუგარქის, ტაოსა და ბასიანის ქართველობამ აღიდგინა ქართულენოვნება ანუ თუ კი იქამდე მათი წირვა-ლოცვისა და ლიტერატურის ენა იყო სომხური, ახლა ის უარყოფილ იქნა და მის ნაცვლად მოსახლეობამ ქართულენოვნება დაიბრუნა საეკლესიო საჭიროებისას (ე.ი. მათი საშინო-ოჯახური (ქართული) ენა ახლა უკვე საზოგადიებრივი ურთიერთობის საშუალებად, კულტურის ენად იქცა)
ძველ სომხურ საისტორიო გეოგრაფიაში “ივერია” ძირითადად ერქვა ტაოსა და ბასიანს.
არისტაკეს ლასტივერტეცის ცნობით ივერია მდებარეობდა არა ანისის ჩრდილოეთით, არამედ მის დასავლეთით.
VI ს-ში “ივერთა მთავარი” ტაოს მფლობელს ერქვა.
VII-X სს.-ში არაბთა შემოსევების შემდეგ, ანისის ჩრდილოეთით მდებარეობდა თბილისის საამირო და ტაშირ-ძორაკერტის სამეფო, ხოლო შიდა ქართლი სადავო ქვეყნად იყო აფხაზეთის, კახეთისა და თბილისის საამირო-სამთავროთა შორის.
ამ დროსაც სახელი “ივერია” ძველებურადვე ერქვა ტაოს მიწა-წყალს (ბასიანთან ერთად) და ტაოს მომიჯნავე მხარეებსაც, ანისის დასავლეთით.
ამიტომაც, XI ს.-ში იმიერ ტაოს სამეფოს მიწა-წყალს ბიზანტიელებმა მისი დაპყრობის შემდეგ, “ივერიის თემი” უწოდეს და მასში ანისიც შეიყვანეს.
ბიზანტიელები “ივერიას” კონსტანტინე პორფიროგენეტის ეპოქამდეც უწოდებდნენ ტაოს ოლქსა და მის მომიჯნავე მხარეებს.
X ს-ში აღნიშნული იმპერატორის ცნობით ივერიელებს არაქსის მარცხენა სანაპიროს ქვეყნები ეკუთვნოდა.
კონსტანტინე პორფიროგენეტი ბევრს საუბრობს ამის შესახებ.
მაშასადამე, არაქსის დასავლეთ სანაპიროს ქვეყნები, სადაც მდებარეობდნენ თვით დედაქალაქებიც კი სომხური ადმინისტრაციული ერთეულებისა, მაინც “ივერიად” იწოდებოდა და ეს წოდება (ივერია) ამ მხარეებისათვის არ იყო უსაფუძვლო:-
ამის მიზეზი იყო ის, რომ ისტორიულადაც ამ მიწები ივერიელებით იყო დასახლებული, კერძოდ, ძვ.წ II საუკუნისათვის, სტრაბონის ცნობით იბერებისაგან არმენიამ მიიტაცა პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა, ამიტომ არაქსის მარცხენა სანაპიროს ქვეყნები (თუ უფრო მეტი არა) იბერების ისტორიული საცხოვრისი იყო, რადგანაც სტრაბონის ხორძენა და სომხების მიერ გუგარქად სახელდებული ქვეყანა, სწორედ ამ მხარეებში უნდა ვეძიოთ.
არმენიელებმა მიტაცებულ მხარეების ზედა ფენებში გაავრცელეს სომხური კულტურა.
დაბალი ფენები კვლავ იბერიული იყო.
სომხური ეკლესიის ჩამოყალიბების შემდეგ, აღნიშნულ მხარეების არმენიზაციის ხარისხი ჯერ კიდევ არ იყო ყოვლისმომცველი, როგორც ეს შემდგომმა საუკუნეებმა აჩვენა.
ვფიქრობ, ძირითადად ამ მიზეზის გამო, ავანის საკათალიკოსო გამოეყო სომხური ეკლესიის მთავარ ცენტრს – დვინს.
ამ გამოყოფის მიზეზად მიიჩნევა სარწმუნოებრივი მომენტი, მაგრამ მას უფრო მეტად ეთნიკური საფუძველი უნდა ჰქონოდა.
კერძოდ, თანამედროვე ერევნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით 588 წლიდან (სხვა აზრით 591 წლიდან) ძველ სოფელ ავანში რეზიდენცია დაიდო არმენიის მართლმადიდებელმა (ქალკედონიტმა) პატრიარქმა.
მიიჩნევა, რომ ამას საფუძველი დაუდო იმპერატორ მავრიკეს (582-602) საზავო ხელშეკრულებამ სპარსეთითან, რის შედაგადაც ავანი და ტაო ბიზანტიის იმპერიაში მოექცა.
ეს ფაქტი უნდა ყოფილიყო საფუძველი (და არა მიზეზი), რამაც გააბედინა ადგილობრივ, მეტწილად ქართული წარმოშობის ტაოელ-ბასიანელ და ავანელ მოსახლეობასა და სამღვდელოებას მიეღოთ იმ სარწმუნოებრივი მიმართულების საპირისპირო აღმსარებლობა, რომელსაც დვინის სომხური საკათალიკოსო აღიარებდა.
ცნობილი კანონისტი კარტაშევი, თავის წიგნში “საეკლესიო კრებები” წერს რომ VI საუკუნეში ეგვიპტელებმა, სირიელებმა და სომხებმა მონოფიზიტური აღმსარებლობა მიიღეს თავიანთი ეთნიკური ნიშნის გამო. კერძოდ, მათ სურდათ ბიზანტიის ცენტრისაგან თავიანთი ეთნიკური განსხვავებულობის სარწმუნოებრივი გამოხატვა. ამიტომაც როცა ბიზანტიის ცენტრმა მტკიცედ დაუჭირა მხარი ქალკედონიტობას, პერიფერიებმა მის საპირისპიროდ – მონოფიზიტობა აღიარეს.
თუ კარტაშევის ამ მოსაზრებას მივუსადაგებთ ეთნიკურად ისეთ რთულ რეგიონს, როგორიც იყო ტაო-ბასიან-ავანის მხარეები, შეიძლება მსგავსი სურათი დავინახოთ.
ტაო და ბასიანი იყო არასომხური მხარეები, მისი მოსახლეობა “ივერებად” ძველთაგანვე იწოდებოდა, თუმცა კი სომხური საეკლესიო და ადმინისტრაციული უღელის ქვეშ.
ხელსაყრელი პოლიტიკური მომენტის დადგომისთანავე მათ მყისვე შექმნეს დვინის საწინააღმდეგოდ საეკლესიო ცენტრი ავანში, ქალკედონიტური საკათალიკოსოს სახით, მკვეთრად გამოხატული ქართული არქიტექტურით აგებული ეკლესიებითა და ჩანს, ასევე სხვა მრავალი ქართული ნიშნით.
ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი რა თქმა უნდა, ავანის არქიტექტურას არ აკავშირებს ქართულთან და მიიჩნევს, რომ “მას აქვს ეჩმიაძინის, ბიზანტიური მარტირიუმების და კონსტანტინოპოლის სოფიის ტაძრის” გავლენა ( “პრავასლავნაია ენციკლოპედია” ტ 1. მოსკოვი, 2000, გვ. 74 ), მაგრამ მცხეთის ჯვრის და ავანის ტაძრის არქიტექტურა თითქმის იდენტურია.
დამტკიცებულად მიიჩნევა, რომ ავანის “არქიტექტურული ანსამბლი სომხური არქიტექტურის ერთ-ერთი პირველი მიღწევაა, მის გვერდით მდებარე სასახლესთან ერთად აგებულია 588-597 წლებში კათოლიკოს იოანეს მიერ”. (იქვე გვ.74).
თითქოსდა, ჯერ ის აუგიათ და შემდეგ მისი გეგმით მცხეთის ჯვარი, მაგრამ ქართულ წყაროებში ნათლად ჩანს, თუ როგორ მიიღო საუკუნეთა მანძილზე მცხეთის ჯვარმა თავისი ჩამოყალიბებული საბოლოო სახე, ავანის აგების შესახებ ასეთი ცნობები არ არსებობს.
კერძოდ, მცხეთაში ჯერ აღიმართა წმინდა ნინოს მიერ დიდი ზომის ჯვარი, ეს ჯვარი გუმბათით გადაახურინა რევ მეფემ IV ს. ბოლოს, ამ ჯვარს გარშემო გაუკეთეს “კუბო”. ანუ ის შემოსაზღვრეს კედლებით. ე.ი. მას ჰქონდა კედლებიც და სახურავიც(გუმბათი).
ჯვრის ტაძრის გუმბათის სიმაღლე განსაზღვრა იმ ხემ, რომელიც მოკვეთეს წმინდა ნინოს დროს და რომლისგანაც შეამზადეს ჯვარი.
მატიანეში მოთხრობილია- “ვითარცა ნათელ იღეს მეფემან და … ყოველმან ერმან, მაშინ დგა ხე ერთი ადგილსა ერთსა… აუწყეს ეპისკოპოსსა ხისა მისთვის, ხოლო ეპისკოპოსმან თქვა… “მის ხისაგან ჯერ არს შექმნად ჯვარი პატიოსანი, რომელსა თაყვანი სცეს ყოველმა სიმრავლემან ქართლისამან… მოჰკვეთეს ხე იგი… მოაქვნდა ათსა ათეულსა კაცსა… სასწაულითა ზეცისათა ჩვენებით ჯვარი პატიოსანი მცხეთას იპყრეს ხელითა კაცობრივითა და მივედით ბორცვსა მას ქვეშე… ხოლო ხვალისა დღე აღვიდეს კლდესა მას ზედა… მუნ აღიმართა ჯვარი იგი დიდებითა მეფეთაგან და მოდრკა ერი იგი ურიცხვი და თაყვანი სცეს ჯვარს… რაოდენისამე დღისა შემდგომად, მარტვილისა უკან, იხილეს სასწაული დიდი… სვეტი ნათლისა, სახედ ჯვარისა დგა ჯვარსა მას ზედა და თორმეტნი იგი ვარსკვლავნი სახედ გვირგვინისა, გარემოს მისა, ხოლო ბორცვი იგი კუმოდა სახედ სულნელად და ხედვიდეს სასწაულსა ამას ყოველნი და მრავალნი უღმრთოთაგანნი მოიქცეს… მერე კუალად იხილნეს სხვა სასწაული ჯვარისა, ვითარცა რა ცეცხლი დგა თავსა ზედა მისა, შვიდ წილად მზისა უბრწყინვალესი ზედა დაადგრა მას და, ვითარცა სახუმილისა ნაბერწყალნი აღავლენ, ეგრესახედ ანგელოზნი ღვთისანი აღვიდოდეს და გარდამოვიდოდეს მას ზედა, ხოლო ბორცვი იგი იძვროდა ძლიერად… იქმნებოდეს სასწაული იგი წლითი წლად და ყოველი ერი… მოვიდოდეს თაყვანისმცემად გულსმოდგინედ. და მას ჟამსა რევის ძესა მეფისასა, ესვა ყმაწვილი მცირე და იყო სნეულ და მიწევნულ იყო სიკვდილად … და მოიღო და დადგა იგი წინაშე ჯვარისა და ცრემლით იტყოდა: “უკუეთუ მიბოძო ყმა ესე ცოცხალი აღვაშენო კუბო საყუდელად შენდა” და მუნქვესვე განიკურნა ყრმა იგი… მოვიდა (რევი) აღნათქვამისა აღმასრულებლად… და გულმოდგინებით აღაშენა კუბო ჯვარისა მცხეთისა რევ, ძემან მეფისამან… გუარამ კურაპალატი დადგა მორჩილებასა ზედა ბერძენთასა… ამან იწყო ეკლესია ჯვარისა პატიოსნისა და აქამომდე ჯვარი ველსა ზედა იყო და ქმნა ეკლესია წელიამდის ოდენ… გუარამ კურაპალატსა ესხნეს ძენი… სტეფანოზ და დემეტრე. …ძმა სტეფანოზისი სახელით დემეტრე აღაშენებდა ეკლესიასა ჯვარისა პატიოსნისა, რამეთუ სენიცა იყო მის თანა დ ავერ შემძლებელ იყო განშორებად კარსა ეკლესიისასა (ქ.ც., I, გვ. 120-140).
სტეფანოზი და დემეტრე ბაგრატიონები ჰერაკლე კეისარმა პროსპარსული ორიენტაციისათვის ტახტიდან გადააყენა, მის ნაცვლად ქართლის ტახტი მისცა ადარნასე ხოსროიანს “… მაშინ მოუწოდა კეისარმა ძესა ბაკურისასა, ქართველთა მეფისასა ნათესავსა დაჩისასა, ვახტანგის ძისასა, რომელი ერისთაობდა კახეთს, რომელსა ერქვა ადარნასე”
მატიანედან ჩანს, რომ მცხეთის ჯვრის ტაძრის მშენებლობა დაიწყო IV ს. ბოლოს რევ მეფემ, მან “კუბო” ანუ კედლები აუშენა ჯვარს, მის გვერდით სხვა ეკლესიის მშენებლობა გუარამ კურაპალატის დროს VI ს. ბოლოს დაიწყო.
ჩანს, რომ რევ მეფის მიერ აშენებული “კუბოს” ფორმა იმეორებდა ჯვრის ფრთების ფორმას.
ჯვრის ეკლესიას უკვე მეოთხე საუკუნის ბოლოსვე ექნებოდა ჯვრის ორი ფრთის შესატყვისი კედელი, რომელმაც საბოლოოდ ტეტრაკონქის სახე მიიღო ანუ ტეტრაკონქის მშენებლობა განსაზღვრა ტაძრის ცენტრში აღმართულმა ჯვრის ფორმამ.
იმდენად მისაღები ყოფილა ქართული ეკლესიისათვის ჯვრის ტაძრის ფორმა, რომ უკვე VI ს. შუა წლებში მის შესაბამისად ააგეს ნინოწმიდის ეკლესია. VI ს. ბოლოს კვლავ აღსდგა ჯვრის ტაძრის მშენებლობა მაგრამ არა ნებისმიერი არქიტექტურით, არამედ იმ ფორმით, რომელიც ახსოვდა მოსახლეობას და ბორცვზე აღმართული ამ ჯვრისათვის უკვე ტრადიციული იყო.VII ს. ჯვრის ტაძრის არქიტექტურა გაიმეორეს ჭყონდიდში.
ასე, რომ მცხეთის ჯვრის ტაძარი საუკუნეთა მანძილზე შენდებოდა და მან თავისი არქიტექტურული სახე თანდათანობით მიიღო, ხოლო გუმბათი აშკარად ქართული ხალხური არქიტექტურისაგანაა გადმოღებული.
ხალხი მცხეთის ჯვრის გუმბათის მსგავს გუმბათებს XX ს. დასაწყისშიც კი აგებდნენ. მაგალითად ის გმოყენებულია ლეჩხუმში სოფელ საირმეში საცხოვრებელი სახლების გადახურვის სისტემაში.
აქედან გამომდინარე IV-VI სს-ში ჩამოყალიბდა ჯვრის ტაძრის არქიტექტურა, რომელიც გაიმეორეს ავანის არქიტექტორებმა, რომელიც ქართულ-ეთნიკური წარმომავლობის გამო ცდილობდნენ ავანის არქიტექტურაშიც ქართული ელემენტები შეეტანათ.
როგორც ითქვა – ტაო-ბასიანს და მის მიმდებარე მიწებს – სომხებიც და ბიზანტიელებიც “ივერიას” უწოდებდნენ.
ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ამ რეგიონის მომცველი ავანის ქალკედონური საკათალიკოსო – “ივერიის ეკლესიად” იწოდებოდა საერთაშორისო-საეკლესიო წრეებში.
ჩანს ანტიოქიის საპატრიარქო ავანის საკათალიკოსოს და მის მემკვიდრე ქალკედონურ ეპარქიებს – “ივერიის ეკლესიას” უწოდებდა.
საქმე ისაა, რომ თეოდოსიოპოლის-არზრუმის რეგიონში ანტიოქიის იურისდიქციის ქვეშ იყო რამდენიმე ქალკედონური საეპისკოპოსო, საერთოდ, ეს მიწა-წყალი – ანტიოქიას თავისი საპატრიარქო იურისდიქციად მიაჩნდა. ამიტომაც, შესაძლოა ავანის ანუ “იბერიის საკათალიკოსო” მას შემდეგ, რაც განშორდა დვინს, თავდაცვის მიზნით შეუერთდა ძლიერი ანტიოქიის საპატრიარქოს იურისდიქციას (ანდა ის რომელიმე სხვა ეკლესიას უნდა მიკედლებოდა ავტოკეფალიის საერთაშორისო დადასტურებამდე).
არაბების შემოსევების შემდეგ კავშირი ანტიოქიასა და ავანის მემკვიდრე ქალკედონურ ეპარქიებს შორის გაწყვეტილა, შემდეგ კი ჩანს ანტიოქიაში კვლავ განუხილავთ სამხრეთის ამ ე.წ. “ივერიის ეკლესიის” საკითხი.
საქმე ისაა, რომ მართალია ავანის ერთადერთი კათალიკოსის იოანე ბაგარანელის (+609/10) შემდეგ გაუქმდა ავანის კათედრა, მაგრამ მისი ქალკედონური მემკვიდრეოდა მიიღო ტაომ, სადაც VII საუკუნეში ქალკედონური საეპისკოპოსო ცენტრი იშხნისა და სხვა ჩამოყალიბდა.
სომხურმა ეკლესიამ VII ს-ში უკანვე შეიერთა ქალკედონური კათედრები, რითიც ჩანს ანტიოქიაც გაანაწყენა.
სომხური ეკლესია თავის საეკლესიო მთლიანობას იმით ინარჩუნებდა VII საუკუნეში, რომ გარკვეულ კომპრომისზე მიდიოდა და საერთო სომხურ საეკლესიო ტახტზე ქალკედონიტ კათალიკოსებსაც სვამდა, რჩეულები მათ შორის (მაგალითად ნერსე III ტაოელი ჩანს ეთნიკური ქართველი იყო, ისევე, როგორც, ვთქვათ, იქამდე სომხურ ეკლესიაში მოღვაწე აირარატის ქორეპისკოპოსი კირიონი).
726 წელს მანასკერტის მონოფიზიტური კერების შემდეგ ქალკედონური ტაო-ბასაინი განშორდა სომხურ ეკლესიას. ამ დროს, ჩანს, აქ, ანუ “ივერიაში”, კვლავ, გაიხსენეს ანტიოქიის ეკლესია და მისგან მოითხოვეს ავტოკეფალია, საეკლესიო თავისთავადობის საერთაშორისო დასტური. ამ დროს არა მხოლოდ ტაო-ბასიანში. არამედ მის გარეთაც ქართველი ქალკედონიტები აარსებდნენ თავიანთ კათედრებს, მაგალითად ვალაშკერტში.
ვალაშკერტის მღვდელთმთავრის წოდება “მამათმთავარი” შესაძლოა ნიშნავდეს, რომ ის ერთ პერიოდში იქცა “ივერიის ქალკედონური” ეკლესიის მემკვიდრედ, რომელსაც სათავე,ჩანს,ასევე ქართული წარმოშობის, იოანე ბაგარანელმა დაუდო.
ე.წ ანტიოქიური ქრონიკების ნაწყვეტები იძლევა კიდეც ზემოთაღნიშნული მოსაზრების საფუძველს – “ქართლის ცხოვრების” ცნობილი ჩანართი უნდა ეხებოდეს ავანის ანუ ივერიელთა (ქართველთა) ქალკედონურ ეკლესიასა და ანტიოქიას შორის ურთიერთობას და არა მცხეთისა და ანტიოქიისა-
“და წარგზავნეს ანტიოქიას მონაზონი ერთი საკურთხეველად, რამეთუ განწესებულ იყო კურთხევა ანტიოქიით კათალიკოსისა და ვერღარავის ხელეწიფებოდა სვლად გზასა ანტიოქიისასა… ხოლო დღეთა თეოფილაქტე ანტიოქიელ პატრიარქისა წარავლინეს მოციქულნი.. და მიუთხრეს… დიდსა ჭირსა შინა არიან ქრისტიანენი, მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი, რამეთუ დღითგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელმოწამისათა არა კურთხეულ არს სიძნელისათვის გზათასა. ხოლო მან ჰყო კრება და განაჩინა… რათა შეკრბებოდნენ ეპისკოპოსნი სიმრავლისა მისისანი და აკურთხევდნენ კათალიკოსსა ჟამითი-ჟამად … ხელდასხმულ ჰყო… ერთი მოვლინებულთა მონაზონთაგანი, სახელით იოანე… ამას ანტიოქიის კრებასა შინა გაპატიოსნდა” (ქ.ც. I, გვ. 226)
“ქართლის ცხოვრების” ამ ჩანართის შესახებ ჯერ კიდევ 1906 წელს გამოთქვა თავისი მოსაზრება კირიონ II კათალიკოსმა, რომ ეს მონათხრობი ეხებოდა სამხრეთ საქართველოს ტაო-ბასიანის მხარეების საეკლესიო მოწყობას, ვ. გოილაძის აზრით კი, აქ, გადმოცემულია აფხაზეთის საკათალიკსოს დაარსების ცნობა. აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსების შესახებ ცნობას გვაწვდის ქართლის ცხოვრების სხვა ჩანართი – “ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს” (IXს-ში).
ე.ი ზემოთ აღნიშნული პირველი ჩანართი ქართლის ცხოვრების მიხედვით არ უკავშირდება აფხაზეთს, ამიტომაც სწორი უნდა იყოს კირიონ II, რომ ეს ჩანართი უკავშირდებოდა ტაო-ბასიანის (შესაბამისად ავანის) საეკლესიო მოწყობის საკითხს.
ჩანართში ნახსენებია “ქრისტიანენი, მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი” (ქ.ც. I გვ. 226).
“ქართველთა” პროვინცია ერქვა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ტაო-ბასიანის მხარეებს და მის ირგვლივ ტერიტორიას, რომელიც დროებით, არმენიაში მდებარეობდა.
ამ მხარეში მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ქართველები იყვნენ, მაგრამ პოლიტიკურად ისინი “სომხებად” იწოდებოდნენ.
ამ ჩანართში ამიტომაც განმარტავს ანტიოქიის პატრიარქი, რომ საქმე შეეხება “ქართველთა სოფლების მკვიდრთ”.
ასეთ შემთხვევაში ქრონოლოგიურადაც უფრო დალაგებულია მსჯელობა. – ანასტასი ანტიოქიელი პატრიარქი თითქმის თანამედროვე იყო ავანის ქალკედონიტი კათალიკოსის იოანე ბაგარანელისა, რომელიც 609 თუ 610 წელს გარდაიცვალა.
ამის შემდგომ, არაბობის შემოსევების გამო, მართლაც, რთული იქნებოდა ანტიოქიისა და ტაო-ავანის საეკლესიო ურთიერთობა.
ავანის კათედრა მართლაც უმღვდელთმთავროდ დარჩა და ქალკედონიტი ეპისკოპოსები შეიერთა სომხურმა ეკლესიამ VII ს-ში, მაგრამ ეს მდგომარეობა, ანუ ეთნიკური მღვდელთმთავრის გარეშე ყოფნა, არ აკმაყოფილებდა ტაო-ბასიანის ქართული ქალკედონიტური სოფლების მრევლს.
მათ ჩანს, სურდათ საერთაშორისო მხარდაჭერის მოპოვებით გამოეხსნათ თავიანთი თავი სომხური ეკლესიისაგან.
მაგალითად მოღწეულია იშხანის ტაძრის მინაწერი, სადაც ადგილობრივი მღვდელთმთავარი ტრაპეზუნტში ჩავიდა, რათა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს დაესხა მისთვის ხელი.
არზრუმ-თეოდოსიოპოლი ტრადიციულად ანტიოქიელი პატრიარქის სამწყსოს განეკუთვნებოდა და იქვე მდებარეობდა კიდეც ავანის მემკვიდრე ტაო-ბასიანის ქალკედონიტური ვრცელი ქართული სამრევლო.
იბერიის ეკლესიის პირველიერარქად ანტიოქიამ დანიშნა ქართველი მონაზონი სახელით იოანე.
ეს ნიშნეულია, რადგანაც ავანის პირველ კათალიკოსსაც იოანე ერქვა.
ასე, რომ ავანის ქალკედონიტური კათედრის წარმოშობის მთავარი მიზეზი უნდა ყოფილიყო ეთნიკური განსხვავებულობის გამო ქართული მრევლის გამოყოფა სომხური ეკლესიისგან და დამოუკიდებელ საკათალიკოსოდ ჩამოყალიბება.
ასეთ თვალსაზრისამდე მივალთ თუკი აღნიშნულ ჩანართს დავუკავშირებთ სამხრეთ საქართველოს – ტაო-ბასიანის მხარეებს.
სამხრეთ ტაოს სამეფო კარზე – დავით III კურაპალატის ეპოქაში, მრავალი უცხოელი ავტორი ახსენებს ქართველ კათალიკოსს თუ ქართველ პატრიარქს. შესაძლოა სამხრეთ საქართველოს ამ საეკლესიო ერთეულს მართლაც მიანიჭა ანტიოქიამ ავტოკეფალია, შემდეგ ათასწლეულში კი ეს ცნობები მცხეთის ეკლესიას დაუკავშირეს და მიიჩნიეს მცხეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის დამადასტურებელ დოკუმენტად.
ტაოს (იბერიის) სამეფოს ადგილზე დავით კურაპალატის მემკვიდრეობის დაუფლების შემდეგ, როგორც ითქვა, ბიზანტიამ ჩამოაყალიბა ადმინისტრაციული ერთეული – “იბერიის თემის” სახელწოდებით – XI ს-ს დასაწყისში.
მაშასადამე, შესაძლებელია, ავანის საკათალიკოსო უცხოელთათვის, კერძოდ კი ანტიოქიის ქალკედონიტებისათვის წარმოადგენდა არა სომხურ, არამედ ქართველთა, ანუ “ივერიელთა” ეკლესიას. მიზეზი ამისა იყო მისი მრევლის უმეტესი ნაწილის(ტაო-ბასიანის) ქართულობა.
როგორც ითქვა, იოანე ბაგარანელის დროს, სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიას გამოეყო ქალკედონიტური ფრთა, რომელმაც დამოუკიდებელი საკათალიკოსო დაარსა. ისმის კითხვა: ეცდებოდა თუ არა ეს ეკლესია თავისი დამოუკიდებლობის აღიარებას, ანდა დაკავშირებას უცხოეთის სხვა მართლმადიდებელ საპატრიარქოებთან, როგორც თავისთავადი ეკლესია?
ჩანს, ასეთი ურთიერთობა მათ დაუმყარებიათ ანტიოქიის საპატრიარქოსთან ნეტარი ანასტასი მღვდელმოწამის ზეობისას, მაგრამ შემდეგ ავანის ეკლესიის თავისთავადობა გაუქმდა. ტაო-ბასიანის ივერიელმა მოსახლეობამ მოითხოვა კვლავ ეძებნათ თავისთავადი ეკლესიის ჩამოყალიბების გზები და მისი საერთაშორისო აღიარება.
ეს მოუხერხებიათ ანტიოქიის პატრიარქ ნეტარი თეოფილაქტეს დროს – შესაბამისად, ჩამოყალიბდა ტაო-ბასიანის, ანუ დავით კურაპალატის სამეფოს საეკლესიო სამამამთავრო, უკვე ქართული საეკლესიო ერთეული.
ამით იქამდე სომხურენოვანმა ავანის საკათალიკოსოს მემკვიდე ეპარქიებმა აღადგინეს ქართულენოვანება.
“აღმოსავლეთის კათალიკოსნი”
(ტაო-კლარჯეთში პარხლის მონასტრის წარწერაში, რომელიც შესრულებული არის მეფე დავით კურაპალატის (+1001) დროს, მოხსენიებული არის “ქართლისა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა პატრიარქი იოვანე”).
გრიგოლ ხანცდელის ცხოვრებაში ნახსენებია ცნობილი ფრაზა, “აღმოსავალისა კათალიკოსთა წბ. მირონი იერუსალიმით მოჰყვანდათ”, რომ მირონის კურთხევა ქართლს განეწესა, რადგანაც ქართლია “აღმოსავლეთი” და ყველა მხარე სადაც ქართულ ენაზე აღესრულება წირვა ლოცვა.
რომელ ქვეყანას ერქვა ქართველთა სამყაროში “აღმოსავლეთი”? – უფრო მეტად ტაო-ბასიანის მხარეებსა და აგრეთვე იმ ქვეყნებს ,რომელნიც დავით კურაპალატმა შემოუერთა თავის სამეფოს. ამ ქვეყნებს ბიზანტიაში “ზემონი ქვეყანანი” ერქვა, მაგრამ აფხაზთა სამეფოს ქართველთათვის ეს ქვეყნები რეალურად აღმოსავლეთში მდებარეობდნენ, ამიტომაც ჩანს “აღმოსავლეთს” უწოდებდნენ კიდეც, უფრო დასავლეთით მდებარე აფხაზთა სამეფო კი იმჟამად თბილისის არაბთაგან პყრობის გამო ქართული სახელმწიფოებრიობისა და შემეცნების ცენტრს წარმოადგენდა.
იაჰია ანტიოქიელისა და ასოღიკის ცნობებით მეფე დავით კურაპალატის კარზე იყო უმაღლესი რანგის სასულიერო პირი პატრიარქისა და კათალიკოსის წოდებით. შემდგომში ვალაშკერტელ ეპისკოპოსსაც “მამამთავრის” წოდება ჰქონდა.
ჩვენ გამოთქმული გვაქვს მოსაზრება, რომ დავით კურაპალატის სამეფოში ერთ პერიოდში ჩამოყალიბდა თავისთავადი ქართული საეკლესიო-ადმინისტრაციული ერთეული აფხაზეთის საკათალიკოსოს მსგავსი, რომელსაც თავისი მმართველი უმაღლესი სასულიერო პირი ჰყავდა. ჩანს სწორედ მას უწოდებდნენ ქართველები “აღმოსავლეეთის საკათალიკოსოს”. ამის დამადასტურებელი ფაქტი უნდა პარხლის ეკლესიის წარწერა დავიტ კურაპალატის დროისა, სადაც იხსენიება “აღმოსავლეთის პატრიარქი იოანე”. ის უნდა იყოს არა მცხეთის პატრიარქი არამედ მის დაქვემდებარებაში მყოფი ტაოს სამეფოს მართმადიდებელთა მამამთავარი ანუ “პატრიარქი”. მისი სახელი იყო იოანე. უფრო სავარაუდოა, რომ “ქართლი” ანუ მცხეთის სამწყსო და ე.წ. “აღმოსავლეთი” ანუ ტაოს სამეფოს სამწყსო ამ პერიოდში გაერთიანდა და ერთიანი მმართველობის ქვეშ მოექცა. თითქოს ამას მიუთითებს წარწერა:
როგორც ითქვა, პარხლის მონასტრის წარწერაში, რომელიც შესრულებული არის მეფე დავით კურაპალატის (+1001) დროს, მოხსენიებული არის “ქართლისა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა პატრიარქი იოვანე”.
აღმოსავლეთის საკათალიკსოსოს მიწა-წყალი ანუ იგივე “ზემონი ქვეყანანი” მართალია ქართველებით იყო დასახლებული, მაგრამ იქამდე, როგორც ითქვა, სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში იყო მოქცეული, მისგან გათავისუფლების შემდეგ ის წმ.მირონს ჩანს იერუსალიმიდან იღებდა, მაგრამ ქართველი მამების მეცადინეობით ახლა უკვე “ქართლს” ანუ მცხეთას განეწესა მირონის კურთხევა, რადგანაც ეს ე.წ. “აღმოსავლეთი” თვითონაც ქართლის ნაწილს წარმოადგენდა იქაურ ტაძრებსა და მონასტრებში გაჩაღებული ქართულენოვანი წირვა-ლოცვის გამო.
“ქართლისა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა პატრიარქი იოვანე”
(პარხლის მონასტრის წარწერა მეფე დავით კურაპალატის (+1001) დროისა)
ეფრემ მცირემ XI საუკუნის ბოლოსთვის გამოაქვეყნა ნაშრომი “უწყება მიზეზისა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიხსენების” (თ.ჟორდანია, ქრონიკები, I, 75-76). მისმა ცნობებმა ერთგვარად გაუგებარი გახადა გიორგი მთაწმინდელის მიერ დალაგებული ცნობები საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ.
საქმე ისაა, როგორც წმ. კირიონ მეორემ 1906 წელს გაარკვია, ეფრემის ცნობები ეხებოდა არა მცხეთის საკათალიკოსო ეკლესიის ავტოკეფალიას, არამედ ავანის, ანუ “ივერთა” ეკლესიის ავტოკეფალიას.
ასე ფიქობდა XX ს. დასაწყისში კირიონ მეორე.
მისი აზრით VIII – XI საუკუნეებში ავტოკეფალიისათვის იბრძოდა არა მცხეთის საკათალიკოსო, არამედ ე.წ. სამხრეთ ივერიის ეკლესია, ტაო-ბასიანისა და მიმდებარე ოლქების მომცველი, რომელმაც მოიპოვა კიდეც ავტოკეფალია იმ დროს. ჩანს ამ ავტოკეფალიას აღწერდა ეფრემ მცირე.
ავანი პუნქტია ამჟამინდელ სომხეთში. იმ ეპოქაში კერძოდ VII ს-ის დასაწყისში, სპარსეთის იმპერიის სრულიად განსაკუთრებული მხარდაჭერით სომხურმა ეკლესიამ შეძლო ალბანელებისა და ტაო-ბასიან-გუგარქის იბერების სრული სარწმუნოებრივი დამორჩილება და ისინი გადააქცია სომხური ეკლესიის მრევლად.
ამ დროს მრავალეთნიკური სომხური ეკლესიის ერთერთმა იერარქმა იოანემ გაბედა და ეკლესიურად გამოეყო სომხეთის საპატრიარქოს. სომხური ეკლესია ორად გაიყო. მისი ერთერთი ცენტრი გახდა აღნიშნული პუნქტი ავანი, არაქსის მარცხენა სანაპიროზე მდებარე ვრცელ ქვეყანაში, რომელიც ყოველთვის და მათ შორის კონსტანტინე პორფიროგენეტის დროსაც იბერებით იყო დასახლებული.
იქამდე სომხურმა ეკლესიამ სწორედ ეს იბერები ანუ ჭოროხიდან ავანამდე მცხოვრები ქართველი მოსახლეობა გადააქცია სომხური ეკლესიის მრევლად.
არა მხოლოდ ქართველები, ალბანელებიც VII ს-ში (განსაკუთრებით არაბთა შემოსევების შემდგომ) კიდევ უფრო ღრმად დაუქვემდებარეს სომეხ სასულიერო მმართველებს, მაგრამ საბედნიეროდ ტაო-ბასიანის ქართველობამ VIII ს. შემდეგ, ძირითადად IX-X საუკუნეებში გადაიგდო სომხური ეკლესიის ბატონობის უღელი და დაუბრუნდა ეროვნულ, ე.ი. ქართულ საეკლესიო წიაღს.
აღსანიშნავია ისიც,რომ ივერების ანუ ქართველების ერთმა ჯგუფმა, რომლებიც ბასიანიდან ავანამდე სახლობდა ალბანელების მსგავსად ვეღარასოდეს შეძლო სომხური სასულიერო მმართველობის წიაღიდან თავის დაღწევა, რამაც საბოლოოდ ეს ხალხი სომხებად აქცია.
ამ საუკუნოვან და მრავალი რეგიონის მომცველ პროცესს პატკანოვ-მარის გუნდი საპირისპიროდ სახავდა- თითქოსდა ამ საუკუნეებში მიმდინარეობდა სომხების ე.წ. ქართიზაცია და ამჟამადაც მათი “ქართიზაციის თეორია” ბატონობს პოსტსაბჭოურ საისტორიო და ფილილოგიურ სივრცეში.
ეფრემ მცირეს ის ცნობა, რომელიც მას ანტიოქიის ქრონიკებში უნახავს შეეხებოდა იმ ივერებს, რომელთაც VII ს. დასაწყისში გაბედეს და VII ს. დასაწყისშივე ავანის საკათალიკოსო დააარსეს სომხური ეკლესიისაგან გამოყოფის მიზნით.
ავანის კათალიკოსმა იოანემ სომხური ეკლესიისგან გამოყოფა შეძლო მხოლოდ სარწმუნოებრივი ნიშნით.
კერძოდ ავანის კათალიკოსი იოანე მხარს უჭერდა ქალკედონიტურ აღმსარებლობას, მის იერარქებთან და მისი სამრევლოს მორწმუნეებთან ერთად მაშინ როცა სომხური საპატრიარქო ძველებურად მონოფიზიტურ პლატფორმაზე იდგა.
ქალკედონური ავანის ანუ იბერიელების საკათალიკოსო არა მხოლოდ დაფუძვნდა, არამედ გაძლიერდა კიდეც.
ავანის იბერთა საკათალიკოსოს მრევლისათვის ქართული ქალკედონიტობა მისაბაძი და სამაგალითო იყო. (იგულისხმება კულტურის სფერო), არა ზოგადად ქალკედონური, არამედ ქართულ-ქალკედონური. ასეთი მაგალითად თუ ვენდობით არუთინოვა-ფიდანიანს, იყო მცხეთის ცნობილი ჯვრის ტაძრის არქიტექტურა, იმ ჯვრის რომელიც ცნობილი იყო მთელს სომხეთში და სადაც თვით ცნობილი ვრკანის მარზაპანიც ლოცულობდა. ამიტომაც ეროვნულ-სარწმუნოებრივი თავისუფლებით აღტკინებულმა იმჟამინდელი სომხეთის ივერებმა სასწრაფოდ ააშენეს ავანის კათედრალი ჯვრის ტაძრის სრული ანალოგი. ავანის კათალიკოსებმა ისიც კი მოახერხეს, რომ VII ს. დასაწყისში დაუკავშირდნენ ანტიოქიის საპატრიარქოს და მისგან მოითხოვეს აღიარება ივერიის ამ საკათალიკოსო ეკლესიის თავისუფლებისა. ანტიოქიას ასეთი ცნობა გაუცია კიდეც, ამის შემდგომ ავანის საკათალიკოსომ კვლავ დაკარგა თავისუფლება ის სომხურმა ეკლესიამ გააუქმა მალევე არაბები შემოესივნენ კავკასიას, სიტუაციის ერთგვარი დაწყნარების შემდეგ, დაახლოებით, VIII საუკუნისთვის აღნიშნული მხარის ივერიელების ნაწილმა, ყოფილი ავანის საკათალიკოსოს მრევლმა, კერძოდ ტაოსა და ბასიანის ივერებმა კვლავ შეძლოს ქალკედონიტურ ნიადაგზე განაცალკევებდნენ სომხურ საპატრიარქოს და დამოუკიდებელ საეკლესიო ოლქად ჩამოყალიბდნენ ამ დროს მათ ჩანს გაიხსენეს ანტიოქიის საპატრიარქო და მისგან კვლავ მოითხოვეს აღიარება თავიანთი თავისთავადობისა.
აი, ეს ანტიოქიური ცნობა ჩავარდნია ხელში ეფრემ მცირეს და გამოუქვეყნებია ის ოღონდ კი სადაც ივერიელები ეწერა ტომში ის სიტყვა “ქართველით” შეუცვლია. ის წერს- იოანე “წარგზავნეს ანტიოქიას და მისთანა მონაზონი ერთი მოციქულთაცა და საკურთხეველთაცა [ე.ი. VII ს. დასაწყისში], რამეთუ განწესებული იყო კურთხევა ანტიოქიით კათალიკოსისა [ანტიოქიის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა ძველი რომაული პროვინცია “აღმოსავლეთი”, რომელშიც ერთ დროს შედიოდა შემდგომი არზრუმი და მიმდებარე მხარეები, ავანის საკათალიკოსოს იურისდიქციის ქვეშ ნაგულისხმევი ტერიტორია]. და ვეღარავის სლვად გზასა ანტიოქიისასა [არაბობის გამო]. ამისთვის დიდი ზრუნვა აქუნდა ქართველთა [ხელნაწერში იქნებოდა “ივერთა”, ანუ ავანის საკათალიკოსოს მოწესეებს]. ხოლო დღეთა თეოფილაქტე ანტიოქიელ პატრიარქისა წარავლინეს მოციქულნი და მივიდეს წინაში თეოფილაქტე ანტიოქიელ პარტიარქისა (745-751) და მიუთხრეს ნეტარსა თეოფილაქტეს, ვითარმედ დიდსა ჭირსაშინა არიან ქრისტიანენი, მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი [იგულისხმება ტაო-ბასიან-ვალაშკერტ-ავანის ივერიელები], რამეთუ დღითგან ნეტარისა ანასტასისა (602-610) მღვდელ მონა მისთა (602-610) [ე.ი VII ს. დასაწყისიდან] არა კურთხეულ არს სიძნელისათვის გზათა. ხოლო მან ჰყო საზოგადო კრება და განაჩინა ბჭობითა კრებისათა, მთავარეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთა თვისთა თანა რათა შეკრებამდე ეპისკოპოსნი სამრევლოსა მისისანი და აკურთხევდნენ კათალიკოსსა ჟამითი ჟამად, რომელთაცა საღმრთომან მადლმან უჩვენოს მათ და რომელნი გამოირჩიონ და თნდეს მეფესა და ეპისკოპოსთა [იგულისხმება ტაოს მეფეები დავით კურაპალატის კარზე “პატრიარქისა” და “კათალიკოსის” ყოფნის შესახებ წერენ იაჰია ანტიოქიელი და არისტაკეს ლასტივერტეცი”] და ერსა მოყვასთა მის ეკლესიისასა და შეუქმნა მათ აღწერილი მოსახსენებელი თავისა თვისისათვის – მუნ შემოკრებულისა კრებისათვის და ხელდასხმულ ჰყო ერთი ორთა მათ მისსა მოვლინებულთან მონაზონთაგან, სახელით იოანე, მის ჟამისა კათალიკოსად მათდა. ხოლო ამას ანტიოქიის კრებასა შინა გაპატიოსნდა და გათავისუფლდა მათგან კათალიკოსი, რამეთუ ხელქვეით. აღარ არის პატრიარქთა, აღარც აკურთხევდნენ, არამედ თვისნი ეპისკოპოსნი აკურთხევდნენ, და მიერითგან განეფინა ქვეყანასა ზედა ვითარმედ გათავისუფლდა კრებასა შინა ანტიოქიისასა” (ქ.ც. I, გვ. 226).
ამცნობაში არ იხსენიება სიტყვები “ქართლი და მცხეთა”. იხსენიება არა სიტყვა “იბერია”, არამედ “იბერიელნი”, იბერიელები როგორც ცნობილია ცხოვრობენ არა მხოლოდ “ქართლში”, არამედ მის სამხრეთულიც, როგორც ითქვა კონსტანტინე პორფიროგენეტის დროსაც კი მდინარე არაქსი ერთმანეთისაგან ჰყოფდა იბერიელებისა და ბიზანტიელთა მიწებს.
ყველა ერი ტაოს სამეფოს “იბერიას” უწოდებდა ხოლო მის ახლო მცხოვრებ ქართველებს იბერიელებს. ეს არეალი ანისიდან არზრუმამდე იბერიელების ისტორიული საცხოვრისი იყო, ამას მიუთითებს არა მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ბიზანტიელებმა XI ს-ში სწორედ ამ მიწებზე ანისიდან არზრუმამდე დააარსეს სახელმწიფოებრივი ერთეული “იბერიის თემის” სახელწოდებით, ამას მიუთითებს სტრაბონის ცნობაც, რომ ძველი წელთაღრიცხვის II საუკუნეში არმენიზაციამ იბერიელებს წაართვეს ხოსმენა, გოგოარენა და პარადეს კალთები. ჩვენი თვალსაზრისით აღნიშნული არზრუმ-ანისის მხარე ხორძენისა და გოგარენს შორის მდებარეობდა და ისტორიულად იბერების საცხოვრისი იყო, აქ ცხადია ისინი მას შემდეგაც დარჩნენ, რაც მათი მიწა-წყალი არმენიამ მიიერთა. VII ს-ში ავანის კათალიკოსმა სცადა ამ ივერთა ეკლესიური გამოყოფა არმენიის ეკლესიისგან, რამაც ფუჭად არ ჩაიარა, მართლაც მალევე, VIII-IX სს-ში ამ მხარეების ინერიელებმა დააარსეს ტაოს სამეფო რასაც შედეგად მოჰყვა მცდელობა ეკლესიური თავისთავადობის ცნობისა. რაც ის შეუქმნია არა სომხეთში არამედ ანტიოქიის საპატრიარქოს კარზე. ანტიოქიას სწორედ ტაოს ივერიისათვისანუ უფრო სწორედ ანისსა და არზრუმს შუა მდებარე ქვეყნის ივერიელებისათვის მიუნიჭებიათ ნება საკუთარი მღვდელთმთავრის ყოლისა რომელიც აღარ იქნება ვინმეს ხელქვეითი და მიუღწევიათ შედეგებისათვის, როგორც ითქვა იჰაია ანტიოქიელი და არისტაკეს ლასტივერტეცი ადასტურებენ ტაოს სამეფოში დავით კურაპალატის კარზე “პატრიარქისა” და “კათალიკოსის” ყოფნისა.
რა დამოკიდებულება იყო მცხეთასა და ავანს შორის? მიუხედავად სარწმუნოებრივ-ენობრივი მთლიანობისა, მცხეთას VII ს-ის დასაწყისში, ისევე როგორც VI ს-ში არ შეეძლო დახმარებოდა ავანს, რამე საკითხის გადაჭრისას, რადგანაც თვითონვე იყო სპარსელების თუ არაბების მიერ სასტიკად დევნილი ამ დროს. ამიტომაც ავანს ანტიოქიის მხარდაჭერა ესაჭიროებოდა ის ასე თუ ისე უფრო მისაღებიიყო სპარსელებისაზე არაბებისთვის, ვიდრე კონსტანტინოპოლი, გარდა ამისა, ავანის სამხრეთი მხარეები ოდესღაც პირველქრისტიანთა ეპოქაში ანტიოქიის იურისდიქციაში შედიოდა როგორც პროვინცია “აღმოსავლეთი” ხალხს პირველიერარქი ანტიოქიის პატრიარქი იყო, აქ მდებარეობდა, ამიტომაც აქაური საეკლესიო საკითხები მას ეკითხებოდა.
ჯერ კიდევ კირიონ კათალიკოსმა განუცხადა 1906 წელს “წინასაკრებო სასინოდო შეკრებაზე”, რომ იბერიის ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ ცნობილი ეფრემისეული ცნობა ეხებოდა არა ზოგადქართულ ანუ მცხეთის ეკლესიას არამედ “აღმოსავლის” ანუ ტაო-ბასიანის მხარეების ქართულ საეკლესიო ერთეულს.
ავანის საკათალიკოსოს დამხობის შემდეგ ივერიის ანუ ტაო-ბასიანის მხარეების ეკლესიას ჩანს “აღმოსავლის საკათალიკოსოს” უწოდებდნენ, რადგანაც მას აღარ გააჩნდა გამოკვეთილი საეკლესო ცენტრი. ეს იყო ივერებით დასახლებული ვრცელი რეგიონები, რომლის იერარქები ზოგჯერ ვალაშკერტში, უფრო კი ჩანს იშხანსა და ბანა-ოლთისში ცხოვრობდნენ.
XI ს. “ვალაშკერტელი მამამთავარი”ზაქარია ერთერთი ბოლო “კათალიკოსი” უნდა ყოფილიყო ივერიის ამ მხარეებისა, რომლის პირველიერარქი ოდესღაც იყო ანტიოქიაში ნაკურთხი ზემოაღნიშნული “იოანე”.
იოანედან ზაქარიამდე ბევრჯერ ივერიის ანუ “აღმოსავლის” (ასე ერქვა ამ ქვეყანას პოლიტიკურადაც) საკათალიკოსო ტახტი დაქვრივებული იყო ერთადერთ ჩანს ეს ივერიელები მოიაზრებდნენ ნერსე მაშნებელ-ქალკედონიტ კათალიკოსსაც VII ს-შივე.
მცხეთასა და “აღმოსავლის საკათალიკოსოს” შორის ურთიერთობის საკითხი დადგა გრიგოლ ხანძთელის ეპოქაში.
ამ წმიდა მამის სულირმა შვილებმა გადაწყვიტეს წმიდა მირონით გაეერთიანებინათ ივერიის ორი დიდი ეკლესია – მცხეთა და “აღმოსავალი”.
მას შემდეგ, რაც 726 წლის მანასკერტის საეკლესიო კრების შემდეგ სომხური ეკლესია საბოლოოდ დაუკავშირდა მონოფიზიტობას, კვლავ აღორძინდა იდეა ივერიელების, ანუ ქართველების სომხური ეკლესიისგან გათავისუფლებისა ქალკედონური აღმსარებლობის საფუძველზე, მართლაც ტაო-ბასიანისა და მიმდგომი მხარეების ივერიელები კიდევ ერთხელ განშორდნენ სომხეთის ეკლესიას, ტაოს სამეფოს დაარსებამ მათო მცდელობა საბოლოო საქმედ აქცია- ჩამოყალიბდა “აღმოსავლის საკათალიკოსო”, ჩანს მაშინვე დასმულა კითხვა თუ ვისგან უნდა მიეღო მას მირონი კანონიერი გზით.
ეს რთული საკითხი იერუსალიმსა და ანტიოქიაში გადაუჭრიათ – ივერიელები წინათ მათგან ყიდულობდნენ მირონს, მათგან მოჰქონდათ მირონი.
გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეებმა ამ საქმეს სხვა, ეროვნული კუთხით შეხედეს.
მათ იბრძოლეს და ანტიოქია-იერუსალიმისაგან მიიღეს კანონიკური უფლება რათა ამ ივერიელთა ეკლესიის “აღმოსავლისა კათალიკოსებს” არა ანტიოქია-იერუსალიმიდან, არამედ მცხეთიდან მიეღოთ მირონი:
“რამეთუ პირველად აღმოსავლისა კათალიკოსთა მიჰრონი იერუსალიმით მოჰქონდათ, ხოლო ეფრემ ქრისტესმიერითა ბრძანებითა მირონის კურთხევა ქართლს განაწესა იერუსალიმის პატრიარქის განწესებით” (გიორგი მერჩულე)
ანუ “აღმოსავლის” ივერიელთა ქვეყანაც “ქართლია”, რადგანაც აქ წირვა ლოცვის ენა ქართულია და არა სომხური, როგორც იყო იქ მიღებული წინა საუკუნეებში. შესაბამისად მირონიც აქ ქართლიდან უნდა ყოფილიყო მიღებული. “არამედ ქართლად ფრიადი ქვეყანა აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვა ყოველი აღესრულების” (გიორგი მერჩულე, გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება).
ეფრემ მცირისეული ცნობით მირონის კურთხევის საქმე ასე ყოფილა “მირონის შესასყიდად ქართველებს ანტიოქიისათვის უნდა ეძლიათ ათასი კომლის გადასახადი.
მცირე ხნის შემდეგ ანტიოქიას ათასი კომლის გადასახადის ნაცვლად ითხოვა ათასი დრაჰკანი ყოველწლიურად.
მალევე ანტიოქიამ, ბერძენთა მეფის შუამავლობით, ქართველების 1000 დრაჰკანი გადასცა იერუსალიმის საპატრიარქოს, ახლა უკვა მირონის შესასყიდად თანხა ქართველებს იერუსალიმისთვის უნდა ეძლოთ” (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, 2009, გვ. 509)
ეფრემის წყაროში ნახსენები იერუსალიმის პატრიარქი ორესტი და მეფე ბასილი – VIII-X საუკუნეთა მოღვაწენი.
მაშასადამე, რეალური ვითარება ჩანს ასეთი ყოფილა – ავანის, ანუ ივერთა საკათალიკოსოს თავისთავადობა აღიარა ანტიოქიელმა პატრიარქმა ანასტასი მღვდელმოწამემ (602-610). არაბთა პირველი ტალღისა და 726 წლის მანასკერტის მონოფიზიტური კრების შემდეგ ხელგახსნილი ქალკედონიტობის მომხრე იბერიელები მთლიანად განშორდნენ სომხურ ეკლესისას.
ამ ივერებმა, VIII ს. შუა წლებში ანტიოქიელი თეოფილაქტე პატრიარქისაგან მიიღეს კიდევ ერთი ახალი დადასტურება საეკლესიო თავისთავადობისა, მაგრამ ერთი პირობით- მირონი ანტიოქიაში უნდა შეეძინათ 1000 დრაჰკანის საფასურისა.
ეს თანხა შემდეგ იმპერატორმა იერუსლიმს გადასცა, ხოლო გრიგოლ ხანძთელის მოწაფის ეფრემის დროს ქართველებს იერუსალიმისავე ნებით უფლება მიეცათ მირონი მიეღოთ მცხეთიდან, ანუ ადგილზევე ეკურთხებინათ. სახელი “იოვანე” მემკვიდრეობით გადაეცემოდათ აღმოსაბლეთის კათალიკოსებს და მათთვის ნიშნეული იყო. მაგალითად მრავალ აფხაზეთის კათალიკოსს ერქვა სახელი იოვაკიმე, ასრთი სამემკვიდრეო სახელი აღმოსავლეთის ივერთა ეკლესიაში იყო იოანე. ეს სახელი იოანე ერქვა ავანის პირველ კათალიკოსს იოანე ბაგარანელი, ეფრემის ცნობით იოანე იყო VII ს. დასაწყისში ანტიოქიაში ნაკურთხი ივერთა კათალიკოსი. ასევე იოანე იყო VIII ს-ში ნაკურთხი და ასევე იოანე იხსენიება დავთ კურაპალატის ეპოქის პარხლის ეკლესიის წარწერაში.
ეფრემ მცირეს შესახებ ივ. ჯავახიშვილი (ქართველი ერის ისტორია. I გვ. 403-404) წერს – “ეფრემ მცირე თავის ცნობილ გამოკვლევაში “უწყებათა მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიხსენების” სხვა საკითხთა შორის იმ პრობლემასაც შეეხო “თუ ოდეს იწყეს ხელდასხმად, ვითარმედ არა თვინიერ წესისა და ბრძანებისა” ცნობა ამ საკითხის შესახებ მას უპოვია “ხრონოგრაფსა შინა ანტიოქიას აღწერილსა” – ამცნობის მიხედვით გამოდის, რომ VII ს. დამდეგიდან მოყოლებული VIII ს. შუა წლებამდის ქართულ ეკლესიას და ანტიოქიის ეკლესიას შორის კავშირი შეწყვეტილი ყოფილა. ამ განცხადების თანახმად საფიქრებელი ხდება, რომ მანმადე, VII საუკუნის დამდეგამდე, ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელი ხელდასხმისთვის ანტიოქიაში მიდიოდა იქაურ პატრიარქთან” (ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია I, გვ.40) ამ “ანტიოქიურ ხრონოგრაფიაში” შემდეგი ყოფილა მოთხრობილი: VIII ს. ანტიოქიის პატრიარქ თეოფილაქტესა (745-751) და იმპერატორ კონსტანტინე სკორის (741-775) დროს იბერიიდან ანტიოქიაში ჩასულმა ორმა მონაზონმა განაცხადა, რომ ანასტას პატრიარქის საღმრთო მოწამე ანასტასი II (602-610) შემდეგ მათ აღარ უკურთხებიათ იბერიის საყოველთაო ეპისკოპოსი. (კათალიკოსი).
თეოფილაქტემ (745-751) მოიწვია საეპისკოპოსოთა კრება, რომელმაც გამოსცა წერილობითი ნებართვა იმისა, რომ ამის შემდეგ იბერთა ეკლესიის ეპისკოპოსების მიერვე ხელი დასხმოდა იბერთა კათოლიკოსს და იქვე აკურთხეს იბერთა ახალი კათალიკოსი.
ეს ცნობა მრავალ გაუგებრობას იწვევს მკვლევართა შორის. თუ ამ წყაროს ვენდობით თვით VIII საუკუნის შუა წლებშიც კი ქართული ეკლესია ავტოკეფალური არ ყოფილა.
სინამდვილეში კი ამ “ანტიოქიური ქრონოგრაფის ცნობა” შესახებ არა მცხეთის საკათალიკოსო ეკლესიას, არამედ ავან-ბასიან-ტაოს ივერთა ეკლესიას, რომელის თავს ითავისუფლებდა სომხური ეკლესიისაგან.
უფრო ადრე, წინა წლებში ვფიქრობდი, რომ ეს ცნობა ეხებოდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, ეკლესიის ისტორია, 2009, გვ. 333). ვფიქრობდი, რომ ეს ცნობა შეეხებოდა მას, მაგრამ ჩემი ახალი კვლევა აჩვენებს, რომ ანტიოქიური ქრონოგრაფი შეეხება ავანის ანუ იბერთა საკათალიკოსოს ე.ი ტაო-ბასიან-ვალაშკერტი ავანის ეკლესიას.