კლისურები ლაზიკის შესასვლელში
ბიზანტიელებისთვის ლაზიკის “შესასვლელი” მდებარეობდა შავ ზღვასთან, ხოლო მისი “გასასვლელი” სპარსეთის მხარისაკენ იყო მიმართული.
პროკოფი კესარიელის ცნობით, კლისურები ანუ ერთმანეთთან მი¬ჯრით მდებარე მთების ვიწრო ხეობები ლაზიკის “შესასვლელში” მდებარეობდნენ ანუ შავი ზღვის სიახლოვეს.
ის წერს – იმპერატორმა იუსტინიანემ “ამ ქვეყანაში გაამაგრა ხეობებიც კი, რომლებსაც, ჩვეულებრივ, კლისურებს უწოდებენ, რათა ლაზიკეს შესასვლელი მტრისთვის ჩაკეტილი ყოფილიყო” (პროკოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ. 107).
ეს არის მნიშვნელოვანი ცნობა, სხვა წყაროებში პროკოფი ასევე წერს, რომ ეს კლისურები ლაზიკაში მდ. ფაზისის სიახლოვესაც იყო.
მაშასადამე, ლაზიკის კლისურები ერთდროულად ზღვისა და მდინარის პირას მდებარეობდა.
ასეთი მდინარე ჭოროხია და არა მდ. რიონი, რადგანაც მდ. რიონის პირას არასოდეს არსებულა ერთმანეთის პარალელურად მდებარე მთებით წარმოქმნილი ხეობები (კლისურები), რომელნიც ამავე დროს ზღვის სიახლოვესაც მდებარეობდნენ.
ვისაც უხილავს ართვინიდან არტანუჯისაკენ მიმავალი გზა მიხვდება თუ როგორ ხეობებს უწოდებდა პროკოფი კლისურებს.
აღსანიშნავია, რომ ბორჩხასა და მდ. აჭარისწყალს შუა ჭოროხის მარჯვენა შენაკადს “კლისკურისუ” ჰქვია, რაც ეტიმოლოგიურად “კლისურას” მსგავსია.
ჭოროხისპირა ამ ადგილებშია მდინარემდე ჩაჭრილი ქედები, რომლებიც ახლოა ზღვასთანაც, ხოლო მდ. რიონის ზღვისპირა ნაწილი ვრცლად გადაჭიმული ველია.
ჭანები
ჭანები იყვნენ არმენიელთა მეზობლები, აღმერთებდნენ ჭალებს, ფრინველებს, ზოგიერთ ცხოველს, ცხოვრობდნენ “ცამდე აზიდულ უზარმაზარ მთებში და მიწას კი არასოდეს ამუშავებდნენ” (პროკოფი კესრიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ, 104)
ჭანეთში“უმეტესად ხრიოკი, სრულიად მწირი და უნაყოფო ადგილებია, აქ არც მიწის მოხვნაა შესაძლებელი, არც ნათესის მომკა და არც თიბვა” (იქვე, გვ. 105).
მაშასადამე, ჭანეთში ცხოველთათვის საკვები ბალახი მცირეა. პრო¬კოფი სხვა ნაშრომში აღწერს, რომ ლაზიკეში სპარსელებს 20.000-მდე ცხენი დაეხოცათ შიმშილით, ანუ უბალახობის გამო, მაშასადამე, ლაზიკეც ჭანეთის მსგავსი, უმოსავლო ქვეყანაა.
ასეთი კი შეუძლებელია იყოს დასავლეთ საქართველო მთლიანად და განსაკუთრებით კი რიონისპირა ბარი, სუბტროპიკული ზონა, სადაც ბალახიც და ყოველგვარი ნაყოფიც უხვად მოდის.
ჭანები იუსტინიანეს დროს გაქრისტიანდნენ და რომაელებთან ერთად ლაშქრობდნენ.
ჭანეთი ყოველი მხრიდან კლდოვანია, ძნელადსავალი ქვეყანაა ცხენოსნისთვისაც კი. იუსტინიანემ მათ ეკლესია აუშენა სქამალიხონში; ციხეები ააშენა ჰორონონში, განაახლა სისილისონში. ჭანეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრებოდა ქალაქი ტრაპეზუნტი.
ჭანეთსა და ლაზიკეს შუა პროკოფი ასახელებს ტრაპეზუნტსა და რიზეს.
ლაზიმეფეებისსამეფოშესამოსელი
ზოგიერთი ისტორიკოსი ლაზიკას ძლიერ სახელმწიფოდ მიიჩნევს, რადგანაც ბიზანტიის იმპერატორები ლაზეთის მეფეებს სამეფო შესამოსელს უგზავნიდნენ.
პროკოფი კესარიელის ცნობით კი პირიქით, მსგავსი შესამოსლები ეგზავნებოდათ იმპერიისადმი დაქვემდებარებულ ე.წ. “სატრაპებს”.
პროკოფი აღწერს ერთ ასეთ მაგალითს – იუსტინიანეს ეპოქაში ბიზანტიისადმი დაქვემდებარებულ არმენიის ერთ ნაწილს მართავდა ხუთი სატრაპი (ერისთავი). მათ ჩამორთმეული ჰქონდათ ქვეყნის სუვერენული მართვის უფლება, მაგრამ მმართველის წოდება შენარჩუნებული ჰქონდათ იმპერატორის მიერ. ისინი მხო¬ლოდ გარეგნული ნიშნებით იყვნენ აღჭურვილნი, ამიტომაც წერს პროკოფი – ამათ “მხოლოდ ზოგიერთი სამეფო ნიშანი ენიჭებოდათ რომაელი იმპერატორისგან. ღირსი კია ეს ნიშნები სიტყვით მოვიხსენიო, რადგან ადამიანის თვალი მათ ვერასოდეს იხილავს: ესენია: ქლამიდა, იქსოვებოდა ზღვის ცხოველის ბეწვისაგან… პორფირის ჩამოშვებული ნაწილი იქ, სადაც მეწამული ნაკეცებია, ოქროთია ნაკერი, ქლამიდას ჰკრავს ოქროს ბალთა, რომლის შუაში ჩასმული იყო რომელიღაცა პატიოსანი ქვა, აქედან ეშვებოდა სამი იაკინთის ქვა წვრილი ოქროს ძეწკვით. ქიტონი აბრეშუმისაა, ყოველი მხრიდან ოქრომკედით შემკული, რომელსაც პლუმიებს ეძახიან, ფეხსაცმელი მუხლამდე მეწამული ფერისა, რომელსაც მხოლოდ რომაელ იმპერატორებსა და სპარსელ მეფეებს შეუძლიათ ჩაიცვან” (პროკოფი კესრიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ, 98).
მაშასადამე, რომაელი იმპერატორებისა და სპარსეთის მეფეების მსგავსად არმენიის სატრაპებიც (ანუ ერისთავებიც) იცვამდნენ წითელ (მეწამულ) ფეხსაცმელს, მაგრამ ეს ფაქტი არ გამოდგება იმის სამტკიცებლად, რომ ისინი ძლიერი ანდა სუვერენული სახელმწიფოს მმარ¬თველები იყვნენ.
საფიქრებელია, რომ ლაზეთის მეფეებიც არმენიის აღნიშნული “სატრაპების” მსგავსი მმართველები იყვნენ ანუ შეესატყვისებოდნენ ქართველ მთავარს ან ერისთავს.
აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული სატრაპების გარდა, ერთ-ერთ არმენიას საკუთარი მეფეც ჰყავდა, რომაელთა გავლენის ქვეშ მყოფი.
ციხე-სიმაგრეებილაზიკეში
(პეტრა, პიტიუნტი, სებასტოპოლისი)
იუსტინიანემ ლაზიკეში ააგო ციხე-სიმაგრე ლოსორიონი (შეიძლება შევადაროთ, რომ არმენიაში არსებობდა პუნქტი ლისიორმონი), გაამაგრა ლაზიკის შესასვლელში ხეობები (კლისურები), აღადგინა ლაზიკეს ძველი, ნანგრევებადქცეული ეკლესია (კლარჯეთში ეკლესიები IV-V სს-ში აიგო).
იუსტინიანემ ააშენა ქ. პეტრა. იქ ლაზებმა სპარსელთა ჯარი შეიყვანეს, ამიტომაც ბიზანტიელებმა ეს ქალაქი “მიწასთან გაასწორეს, რათა ბარბაროსები კვლავ არ მოსულიყვნენ” (პროკოფი კესრიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ, 107).
“გადაღმა ხმელეთზე, მეოტის ტბის მიმართულებით არის ორი ციხე-სიმაგრე – სებასტოპოლისი და პიტიუნტი. ისინი“რომაელებმა დაანგრიეს, როცა შეიტყვეს, რომ ხოსრო ჯარის გაგზავნას აპირებდა ამ ციხეების ასაღებად” (იქვე, გვ. 107).
ხოსროს, პეტრას აღების შემდეგ, სურდა, რომ ტრაპეზუნტიც აეღო. მის გზაზე, ტრაპეზუნტისაკენ, რიზეს რეგიონში იდგა სებასტოპოლისისა და პიტიუნტის ციხეები, ამიტომაც ისინი თვით რომაელებმა დაანგრიეს, რათა ტრაპეზუნტი დაეცვათ.
ტრაპეზუნტი, ანუ ტრაპეზუსი იყო ბიზანტიელთა უმთავრესი სამხედ¬რო საზღვაო პორტი შავ ზღვაზე. ლაზიკისათვის ომისას პეტრას დანგრევის შემდეგ მას უდიდესი ფუნქცია მიენიჭა.
ამიტომ, ხოსრომ დააპირა თავისი ლაშქრით წასულიყო პეტრადან ტრაპეზუნდისაკენ ზღვისპირეთის გზით და აეღო ზღვაზე ბიზანტიელთა უმთავრესი საზღვაო-სტრატეგიული ეს ბაზა.
ტრაპეზუნტზე ლაშქრობისას გზაზე მას შეხვდებოდაა პიტიუნტისა და სებასტოპოლისის სიმაგრეები, რომელთა წინააღმდეგობის დაძლევის შემდეგ უკვე ადვილად შეძლებდა ტრაპეზუნტზე გამარჯვებას. ამიტომაც სებასტოპოლისი და პიტიუნტი “რომაელებმა დაანგრიეს, როცა შეიტყვეს, რომ ხოსრო ჯარის გაგზავნას აპირებდა ამ ციხეების ასაღებად.
მაშასადამე, ის პიტიუნტი და სებასტოპოლისი რომელთაც ახსენებს პროკოფი, პეტრასა და ტრაპეზუნტს შორის მდებარეობდა.
ცნობილი“პიტია” (პიტიუნტი) თავისი საეპისკოპოსო ცენტრით მდებარეობდა რიზესთან ახლოს, რაც რუკებზეცაა აღნიშნული.
ეს პიტიუნტი VI საუკუნის დანგრევის შემდეგ აღარასოდეს აღდგენილა თავისი ძველი მნიშვნელობით.
სებასტოპოლისი იუსტინიანემ აღადგინა და აქცია ღირშესანიშნავ ქალაქად (იქვე, გვ. 107). აღსანიშნავია, რომ სახელი სებასტოპოლისი სხვადასხვა საუკუნეებში სხვადასხვა ქალაქს ენიჭებოდა შავიზღვის¬პირზე. მაგალითად, ქ.ფაზისს ერთ პერიოდში სებასტოპოლისი ერქვა.
მაშასადამე, თვით რომაელებმა დაანგრიეს -“მიწასთან გაასწორეს” იქამდე ცნობილი ციხე-ქალაქები პეტრა, პიტიუნტი, სებასტოპოლისი და სხვები, რომელნიც აღარასოდეს აღდგენილან, თუმცა მათ სახელებს შემდეგ სხვადასხვა ქალაქებს უწოდებდნენ ძველი სახელის სიდიადის გამო.
კლისურები
პროკოფი კესარიელი თავის ნაშრომებში საკმაოდ ხშირად ხმარობს სიტყვას “კლისურა”, “კლისურები”.
კლისურა, მისი განმარტებით, არის ვიწრო ბუნებრივი ხევი ორ (თითქმის პარალელურ) ქედს შორის მოქცეული. თუ ამ ქედთაშუა ხევზე გზა გადიოდა, მის გასაკონტროებლად რომაელები აგებდნენ სიმაგრეს.
პროკოფის ცნობით კლისურა (კლისურები) ყოფილა არა მარტო ლაზი¬კაში, არამედ თრაკიაში (აე, IV,11), არმენიაში (აე, III, 3,2) და საბერძნეთში (აე, IV, 2,17).
პროკოფის ცნობით, იმპერატორმა იუსტინიანემ ლაზიკეშიც “გაამაგრა ხეობებიც კი, რომლებსაც ჩვეულებრივ კლისურებს ეძახიან, რათა ლაზიკეს შესასვლელი მტრისთვის ჩაკეტილი ყოფილიყო” (პრო¬კოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ. 107).
პროკოფი კესარიელი თვითონვე განმარტავს, თუ რას წარმოადგენს “კლისურა” (“კლისურები”) ის წერს: “ამ მხარეში (ე.წ. “სოფანენეში”) რვა მილის მანძილზე აღმართულია ციცაბო მთები, ყოველი მხრიდან გაუვალი, ერთმანეთთან მჭიდროდ მიჯრილი, ქმნიან ორ ვიწრო ხეობას, რომელსაც კლისურებს უწოდებენ. პერსარმენიიდან სოფანენისაკენ მიმავალი შეუძლებელია არ მოხვდეს ამ ორ ხეობაში. აქაურები ერთ მათგანს ილირისონს, მეორეს კი – საფხაზს უწოდებენ. მტრებისათვის გზების გადაკეტვის თვალსაზრისით ეს ადგილები მეტად საყურადღებო იყო… იმპერატორმა ამ ხეობებში აღმართა ძლიერი სიმაგრეები და ჩააყენა სამხედრო ჯარი” (პ. კესარიელი, შენობათა შესახებ, თარგმნა ჯულიეტა შოშიაშვილმა, 2006, გვ. 100).
ასე რომ, კლისური ეწოდება ორ ერთმანეთთან მიჯრით მდებარე ქედთა შუა ხევს, ანუ კლისურის პირდაპირი ქართული თარგმანი ხევია. რომაელების ყურადღებას ეს ხევი ანუ კლისურა იპყრობდა, იმ შემთხვევაში, თუ იქ გადიოდა გზა. ამ გზაზე რომაელები ციხე-სიმაგრეებს აგებდნენ.
პროკოფი სხვა ნაშრომში წერს, რომ ლაზიკაში ასეთი კლისური მდებარეობდა პეტრასთან ანუ ზღვასთან ახლოს მდ. ფაზისის სანაპიროზე.
ამ შემთხვევაში მდ. რიონი არაფრით არ შეიძლება იყოს ფაზისი, რადგანაც ზღვის სიახლოვეს მდ. რიონთან არავითარი მთის ხევები (კლისურები) არ არის, ესაა დაჭაობებული გაშლილი ბარი, ხოლო თუ კი ჭოროხი არის ფაზისი, ამ შემთხვევაში პროკოფის გაგება ადვილია.
ჭოროხზე, ზღვის სიახლოვეს არტანუჯ-გონიოს (პეტრას) გზაზე უამრავი მთის ხეობა ანუ პროკოფისეული კლისურაა.
ასე რომ, ცხადია, პროკოფისათვის ჭოროხია ფაზისი და არა რიონი.
ჭაობიპროკოფისცნობით
რიონის დაბლობის ჭაობი მოიცავს უვრცელეს რეგიონს და შეადგენს მთელი დასავლეთ საქართველოს დაბლობის მნიშვნელოვან ნაწილს.
ჭაობი იწყება ზღვისპირეთიდან და გრძელდება თითქმის სამტრედიამდე, სიგანითაც ის ძალზე დიდია და ვრცლადაა გადაჭიმული ურეკ-ქობულეთიდან ვიდრე ოჩამჩირემდე.
ჭაობი ყოველთვის დაუსახლებელი იყო, თუ არ ვიგულისხმებთ ძალზე იშვიათ გამონაკლისებს.
აღსანიშნავია, რომ როგორც ხმელთაშუა ისე შავიზღვისპირეთის უშუალოდ ზღვასთან მიმდებარე სანაპირო ზოლი ქალაქებით და სოფლებით იყო (და არის) დასახლებული, გარდა ჭაობიანი ადგილებისა.
რომაელები ერიდებოდნენ ჭაობიან ადგილებში ქალაქებისა და სოფლების დაარსებას, საერთოდ ერიდებოდნენ ჭაობებს.
ამის შესახებ გვამცნობს პროკოფი კესარიელი. მისი ცნობით, იმპერატორი იუსტინიანე, რომელმაც თავის იმპერიაში მრავალი ქალაქი, ციხე-სიმაგრე და ნაგებობა ააგო, მოერიდა ერთ-ერთ შესანიშნავ ადგილს მისი დაჭაობების გამო და იქ არაფერი არ ააგო.
პროკოფი გვიხსნის ამის მიზეზს:
“იმის მიზეზი, თუ რატომ არაფერი ააშენა იმპერატორმა ბიზანაში, შემდეგი რამ იყო: აქ, ვაკე ადგილზე გაშლილია ცხენოსნობისთვის ხელსაყრელი ველ-მინდვრები, ბევრია დაჭაობებული ადგილებიც. მტრისთვის ეს ტერიტორია ადვილად დასაპყრობია, აქაურებისთვის კი ავადმყოფობის საშიშ კერას წარმოადგენს, ამიტომაც იმპერატორმა უყურადღებოდ დატოვა იგი, ქალაქი სულ სხვა მხარეს გააშენა და თავისი სახელიც უწოდა… დგას ციცაბო კლდეზე და შესანიშნავი კლიმატით გამოირჩევა” (პროკოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, თარგმნა ჯ. შოშიაშვილმა, გვ. 104). (აე, III, V, 13-15).
მაშასადამე, რომაელები ქალაქ-სოფლებს აგებდნენ კლდოვან და კარგი კლიმატის მქონე ადგილზე, ერიდებოდნენ ჭაობებს, ამიტომაც მათ არც რიონის დაბლობის ჭაობებში შეეძლოთ ქალაქების აგება. აღსანიშნავია, რომ დაჭაობების გამო ურეკიდან – ოჩამჩირემდე ზღვისპირას ქალაქები და სოფლები ახლაც არ არიან (ფოთის გარდა).
გზაპერსარმენიიდანბიზანტიისაკენ
იმპერატორმა იუსტინიანემ ჭანეთში რომაელთა და პერსარმენიელთა საზღვრების გასაყარზე ააგო მტკიცე ციხე-სიმაგრეები. მათი დანიშნულება იყო დაეცვა გზები. პროკოფი წერს: “ეს ქვეყანა სამი გზაჯვარედინით არის დანაწილებული. აქედან იწყებენ გაყრას რომაელთა, პერსარმენიელთა და თვით ჭანთა საზღვრები. აქ იუსტინიანემ ააგო ძალიან მტკიცე ციხე-სიმაგრე ჰორონონი და ამით დაადგა თავი ზავის საქმეს. პირველად აქედან გახდა შესაძლებელი რომაელთათვის ჭანეთში შესვლა” (პრო¬კოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ, 106).
ციხე-სიმაგრის დანიშნულება ძირითადად იყო გზის დაცვა ანუ ძლიერი ციხე-სიმაგრე მნიშვნელოვანი გზის დაცვის საქმეს ემსახურებოდა. შესაბამისად, სკანდა და სარაპანა – სპარსეთიდან რომის მიწებისკენ (ბიზანტიისკენ) მიმავალ გზაზე უნდა აგებულიყო – რათა მტრის¬თვის გზა გადაეკეტათ.
პროკოფი წერს – იუსტინიანემ “აღმართა ძლიერი სიმაგრეები” (იქვე, გვ. 100) იმ ადგილებში, რომელნიც “მტრებისთვის გზის გადაკეტვის თვალსაზრისით მეტად საყურადღებონი იყვნენ” (პროკოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ, 100).
აქედან გამომდინარე, ჩვენთვის საინტერესო სკანდას ციხე-სიმაგრე, სადავო ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის, მნიშვნელოვან გზაზე მდებარეობდა.
ასეთი გზა, თუ კი დასავლეთ საქართველოში შორაპნის მხრიდან შედიოდა, მაშინ უშუალოდ ამ გზისპირზე უნდა ყოფილიყო კიდეც სკანდას ციხე. რეალურად კი, იმერეთის სკანდე სულ სხვა რეგონში მდებარეობს.
ბიზანტიელები სპარსეთთან დამაკავშირებელ გზაზე აგებდნენ ციხე-სიმაგრეებს, ასევე იქცეოდნენ სხვა ქვეყნებშიც, მაგალითად, თეოდო¬პოლისის მახლობლად ხორზანეს მხარეში გამავალ გზაზე: “სპარსელთა მეფისათვის აქედან ადვილი იყო შეჭრილიყო რომაელთა ქვეყანაში, ვიდრე იმპერატორმა იუსტინიანემ გზა არ ჩაკეტა. ამ კუთხის შუაგულში იყო სოფელი არტალესონი. იგი ციხე-სიმაგრედ იქცა” (იქვე, გვ. 101).
მაშასადამე, სკანდას ციხე მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეასრულებდა თავის ფუნქციას, თუკი ის “გზის ჩამკეტი” სიმაგრე იქნებოდა, ანუ ის უშუალოდ გზაზე უნდა მდგარიყო.
იმერეთის სკანდე კი სურამ-შორაპანის გზაზე არ დგას, ანუ არ დგას და არასოდეს მდგარა დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს შემაერთებელ გზაზე, ხოლო კლარჯეთის კანდრიდი, რომელსაც ჩვენ პრო¬კოფისეულ სკანდად მივიჩნევთ, ნამდვილად ასეთ საერთაშორისო გზაზე იდგა.
“ონ”სუფიქსიდა“არტ”პრეფიქსი
პროკოფი კესარიელის ტრაქტატში “შენობათა შესახებ” გვხვდება ათამდე ტოპონიმი, “ონ” სუფიქსის და “არტ” პრეფიქსის დართვით.
“ონ” სუფიქსით ნაწარმოები სახელები უფრო ჭანეთში გვხვდება, ესენია – ჰორონონი, ხარტონი, სისილისონი, სქამალინიქონი, ჯანზაკონი, ჭანჭაკონი, ბარხონი. ლოსორიონის ციხე – ლაზეთში, აქ დასახელებული პუნქტების სახელწოდებანი ონ-სუფიქსით ბოლოვდებიან, ონ-ი კი ჭანური ზედსართავი სახელებისთვის დამახასიათებელ სუ¬ფიქსად ითვლება (პრო¬კოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, გვ. 22).
“ონ” სუფიქსით არმენიის ერთ ნაწილშიც ასახელებს პროკოფი სახელებს – ბაიბერდონი, არეონი, გერმანუფოსატონი, კუკარიზონი, ლისიორმონი და სხვა.
თუ“ონ” ნამდვილად ჭანური (საერთო ქართული) სუფიქსია, უნდა ვიფიქროთ, რომ აღნიშნულ სუფიქსიანი სახელები არმენიის იმ მხარეში იყვნენ გავრცელებულნი, რომელშიც მკვიდრი მოსახლეობის – ჭანების არმენიზაცია მოხდა.
“არტ” პრეფიქსიც ჭანეთ – ლაზიკეს რეგიონისთვის იყო დამახასიათებელი – არდაშენი, ართვინი, არტანუჯი, არტაანი და სხვა (“არტ”-”ქართ”-”ქალდ”-”გარდ” საერთო ქართული ფუძეა). პროკოფის ცნობით მის დროს არმენიის მხარე ხორძენეშიც ყოფილა სოფელი ამ პრეფიქსით “არტალესონი”. აღსანიშნავია, რომ ხორძენეს ოლქი სტრაბონს ცნობით თავდაპირველად იბერების ქვეყანა იყო, რომელიც ძვ.წ.II ს-ში მიიტაცა არმენიამ.