აფხაზეთში მიმდინარე ე. წ. “გამეგრელების” იძულებითი პროცესის ნამდვილი არსი

დაბეჭდილია ჟურნალში “მადლი”, 27. IX. 1994 წელი

ჩვენი ერის უსაშინელესი გენოციდის შემდეგ აფხაზეთში ჩარჩენილ ქართველებს აფხაზი პოლიტიკოსები მეგრელებად ჩაწერას აიძულებდნენ, რის შესახებც რადიოთი გადმოცემული განცხადებით გვაცნობა საქართველოს რესპუბლიკის ვიცე-პრემიერმა ბატონმა ნადარეიშვილმა (6. VII. 94).
ცნობილი აფხაზი მეცნიერი გ. ძიძარია წიგნში “1866 წლის აჯანყება აფხაზეთში” (1953 წ. სოხუმი) მიიჩნევს, რომ “სახალხო რისხვის მომენტის დამაჩქარებელს წარმოადგენდა აფხაზეთში 1851 წლიდან დაწყებული მისიონერული მოღვაწეობა მოსახლეობაში ქრისტიანობის აღდგენის მიზნით, ეკლესიის მსახურთა მიერ მიღებულმა იძულებითმა მეთოდებმა ითამაშეს კატალიზატორის როლი”. აფხაზეთი ძველ ქრისტიანულ ქვეყანას წარმოადგენდა, სამწყსოს ქართული ეკლესიისა, ამიტომაც ცხადია მე-19 ს-ის 60-70-იან წლებში აქ კვლავ ძლიერი საფუძველი გააჩნდა ქრისტიანობას მკვიდრთა შორის. შესაძლოა რუსულ ეკლესიას, რომელიც ამ დროისათვის აქ ქრისტიანობის აღსადგენად იღვწოდა, წარმატებაც ჰქონოდა, რომ არა ცნობილი აჯანყება. რაც შეეხება ქართულ ეკლესიას, ამ დროისათვის მას არ შეეძლო მონაწილეობის მიღება აღნიშნულ პროცესში, რამეთუ ამ დროისათვის დამოუკიდებლობა დაკარგული ჰქონდა. ამჟამად აფხაზეთის ზოგიერთ წრეებში მიიჩნევენ, რომ 1866 წლის აჯანყებამდე და რუსეთ-ოსმალეთის ომის (1877-1878 წ.) დაწყებამდე, რომელსაც შედეგად რუსული ადმინისტრაციის ჩარევით მოსახლეობის ერთი ნაწილის ოსმალეთის იმპერიაში გადასახლება მოჰყვა, აფხაზეთის ეთნიკური შედგენილობა ერთგვაროვანი იყო და იქ მხოლოდ და მხოლოდ აფხაზები ცხოვრობდნენ. თითქოსდა, ქართული მოსახლეობა აფხაზეთში მე-19 საუკუნის ბოლოს ამ აჯანყებისა და ომის შედეგად გაჩნდა. აფხაზ პოლიტიკოსებს, როგორც ცნობილია, სურთ აფხაზების XIX ს. 70-იან წლებამდე არსებული დემოგრაფიული სურათი “აღადგინონ”, როცა იქ, მათი აზრით, ქართველები არ ცხოვრობდნენ და ქვეყანა მხოლოდ აფხაზებით იყო დასახლებული. რამდენად შეესაბამება ეს მოსაზრება გასული საუკუნის 70-იან წლებამდე არსებულ ვითარებას, მართლა არ ცხოვრობდნენ ქართველები აფხაზეთში?
ქართველთა აფხაზეთში ცხოვრების შესახებ მოგვითხრობს არა მხოლოდ უცხოური წყაროები და სხვა ზღვა ისტორიული მასალა, არამედ თვით აფხაზ მეცნიერთა დამუშავებული თემებიც. მათი ნაშრომებიდან ჩანს, რომ აფხაზეთის მოსახლეობის ერთ, თანაც არც თუ უმნიშვნელო ნაწილს, 1866 წლის აჯანყებამდეც ქართველები შეადგენდნენ.
გლეხობა აფხაზეთში კატეგორიებად იყო დაყოფილი, რომელთა ერთი მნიშვნელოვანი ფენა, როგორც აფხაზ მეცნიერთა მტკიცებით, ისე სხვა მრავალი წყაროს მონაცემებით, ქართული იყო. აქვე უნდა ითქვას, რომ ძველი აფხაზეთის თავადაზნაურობის უმეტესობას და სამღვდელოებას, გამონაკლისის გარეშე, ქართული ეროვნული თვითშემეცნება ჰქონდა და თავის თავს ქართველად მიიჩნევდა, ამის დასტურია გიორგი შერვაშიძის ავტობიოგრაფიული თხზულებები, სხვადასხვა პირთა განცხადებები და აფხაზეთის კათოლიკოსებისა და ეპისკოპოსების მიერ დატოვებული საბუთები და ცნობები.
XVII ს. შემდეგ აფხაზეთში გლეხობა სამ უმთავრეს კატეგორიად იყოფოდა – ანხაიუ, ახოიუ და ახაშვალა. ამათგან ორს ახოიუს და ახაშვალას კატეგორიის გლეხებს სხვა სახელიც ჰქონდათ – “აგირუა”, რაც აფხაზურად მეგრელს ნიშნავს. “ახოიუ” ანუ “აგირუა” აფხაზეთის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდა. ტერმინი “ახოიუ” საჭმლის მომმზადებელს” (მოსამსახურეს) ეწოდება, ამ ტერმინს აგრეთვე “მუშის” ან “მზარეულის” მნიშვნელობითაც თარგმნიან. მასში ასახულია მისი თავდაპირველი და მთავარი მოვალეობა, რომელიც შემდგომ მნიშნველოვნად გაიზარდა. ახოიუს ზოგჯერ უწოდებენ “აგირუას” (მეგრელს) ან კიდევ “აგურს” (გურულს) – (საქ. ისტორიის ნარკვევები, ტ. IV. გვ. 200).
როგორც მისი ნაშრომიდან ჩანს, ბ-ნი გ. ძიძარია მიიჩნევს, რომ ახოიუს “აგირუას” (მეგრელს) არა მხოლოდ ზოგჯერ, არამედ საერთოდ უწოდებდნენ. სიტყვებს “ახოიუსა” და “აგირუას” სინონიმური მნიშვნელობებიც ჰქონდა. ფ. ტორნაუს შრომის განხილვისას გ. ძიძარია წერს: “აგირუა” ამ გლეხების (“ახოიუ”) მეორე სახელია (იხ. გ. ძიძარია “ახაშვალა – ყველაზე დაბალი სოციალური კატეგორია ფეოდალურ აფხაზეთში XIX ს-ში”, აფხაზეთის ისტორიის ენისა და ლიტერატურის ინსტიტუტის შრომები, XVIII, 1957, გვ. 41).
ახოიუ ბეგარის გადამხდელი გლეხია, მებეგრეა, ახოიუ – მებეგრეს პირადი თავისუფლება დაკარგული აქვს და უფრო მძიმე უღელი ადევს, ვიდრე ამაზურაცკუს, მათი რიგების შევსება ხდებოდა ტყვე და ნაყიდი გლეხების მიწაზე მიმაგრებით (მ. რეხვიაშვილი. იმერეთის სამეფო, გვ. 178). ი. ანთელავა ახოიუს ნამდვილ ყმა-გლეხად მიიჩნევს (აფხაზეთის ისტორიისა და ენის ინსტიტუტის დასახ. შრომები, გვ. 477).
“აგირუა” აფხაზურ აზროვნებაში არა მხოლოდ მეზობელ ეთნოსს, არამედ აფხაზური საზოგადოების დაბალ, მშრომელ, დაქვემდებარებულ ფენას ეწოდებოდა, რომელსაც მრავალი უფლება ჰქონდა ჩამორთმეული. ამჟამად “გამეგრელების” ანუ აფხაზეთის ქართული მოსახლეობის “აგირუად” ჩაწერის პროცესი მრავალ სიღრმისეულ ქვენა მოსაზრებას შეიცავს.
ეს თემა უფრო გამოწვლილვით განვიხილოთ. გვიანი დროის, XVII-XVIII სს. აფხაზეთში, ამ სიტყვის ჩვეულებრივი გაგებით, ფეოდალური საზოგადოება არ არსებობდა. აქ გვაროვნულ-პატრიარქალური ურთიერთობა იყო გაბატონებული. უმაღლეს წოდებასთან (“ათავად”) ერთად არსებობდნენ თავისუფალი მეთემენიც (“ანხაიუ”) და მონებიც (“ახაშვალა”); მათ გლეხებს მხოლოდ პირობითად თუ ვუწოდებთ, არსებობდა ასევე “ახოიუ” – მიწაზე მიმაგრებული ყოფილი მონა.
ანხაიუებს (ე. ი. თავისუფალ მეთემეებს) შეეძლოთ თავიანთი უფლებების დაცვა სასამართლოში, შეეძლოთ გაეცათ ან გაეყიდათ მიწა. ახოიუები არ იყვნენ მიწის მეპატრონენი, პატრონი მათი მებატონე იყო, რომელსაც პირდაპირი უფლება ჰქონდა მის პიროვნებაზე, მაგრამ მათ ჰქონდათ მემკვიდრეობითი უფლება მიწაზე. “ახაშვალებს” – ჩამორთმეული ჰქონდათ ყოველგვარი ქონებრივი და იურიდიული უფლება. მათი მიწაზე მიმაგრებით ივსებოდა ახოიუების რიგები. გ. ძიძარია წერს, რომ ტერმინი “ახაშვალა” მოიაზრება როგორც “მოგება”, “ის, რაც შეგხვდა” და ა. შ. მას უწოდებენ აგრეთვე სახლის კაცს ანუ მონას. აღსანიშნავია, რომ აბაზინებში (ე. ი. ქართულად “აბაზებში”) მონა იწოდებოდა მსგავსადვე – “სახლის კაცი” – იუნაიუ (იქვე, გვ. 37) გ. ძიძარიას აზრით, ახაშვალა მონაა და მისი გათანაბრება ყმასთან (რუსული ბატონყმობა) ანდა მოჯალაბესთან (იმერეთ-სამეგრელო) – არასწორია. ახაშვალას უფრო ადიღეური (ჩერქეზული) – უნაუტი, კერძოდ, ყაბარდოული “Безобрядные унауты” ეთანადება, რომელთაც ყაბარდოული ფეოდალური ადათით ყოველგვარი ადამიანური უფლება წართმეული ჰქონდათ. მსგავსი მდგომარეობა ჰქონდათ ყუბანში უნაუტებს (ცხადია ჩერქეზთა შორის) – მათ დაოჯახება არ შეეძლოთ (“Кубанские войсковые ведомости”, 1867, №15 тамже, стр. 45).
როგორც აღვნიშნეთ, ახაშვალებს უმეტესწილად ტყვეები წარმოადგენდნენ. მონებს აფხაზეთში სიმაღლის მიხედვით ყიდდნენ და ყიდულობდნენ; ბავშვები და მოზრდილებიც იზომებოდნენ და ფასდებოდნენ. ბიჭები 30-40 ძროხად, 8-10 წლის გოგონები 25-60 ძროხად და ა. შ. (იქვე, გვ. 39-40).
როგორც ამას ივ. ავერკიევი და სხვა საარქივო წყაროები გვაუწყებენ (იხ. გაზ. “Кавказ”, 1866 №74, “С северо-восточного прибережья Черного моря”, ЦГИАГ Ф. 416, ОН 1876 г. д. 403 №1. იქვე გ. ძიძარიას მითითება, გვ. 41), ყველა კატეგორიის ახაშვალების მეორე სახელი – აგირუა იყო.
გ. ძიძარია ნაწილობრივ არ ეთანხმება ივ. ავერკიევს, ასევე სხვა წყაროებს და მიიჩნევს, რომ აფხაზეთში “აგირუა” არა ყველა კატეგორიის ახაშვალებს ეწოდებოდა, არამედ ყმა-გლეხთა ერთ-ერთ კატეგორიას, კერძოდ, “ახოიუს” (გვ. 41) და ასევე ახაშვალების იმ ჯგუფს, რომელნიც წარმოშობით სამეგრელოდან და გურიიდან იყვნენ (გვ. 40). მაშასადამე, თვით გ. ძიძარიას თვალსაზრისით, აფხაზეთში “აგირუა” ყველაზე დაბალ (მაგრამ მრავალრიცხოვან) სოციალურ ფენას, ყმა გლეხებისა და მონების ერთ უდიდეს ნაწილს ეწოდებოდა.
“აგირუას” შესახებ ზემოთ ვისაუბრეთ. ამ ტერმინის გვერდით არსებობს და მისი სინონიმური მნიშვნელობით იხმარება აგრეთვე “აგურუა”, “აგრუა”. ა. ჩერეპოვი წერდა – “ბზიფელები ყვებიან, რომ წარსულ წლებში მათ ჰქონდათ გალერები, რომლითაც დაცურავდნენ შავი ზღვის სანაპიროზე და თავს ესხმოდნენ მეზობლებს, უმეტესად მეგრელებს და გურულებს, რომელთაც აფხაზურად აგირუა და აგურუა ეწოდებათ. ძარცვა-ყაჩაღობით მოპოვებულ ტყვეებს საკუთარ სახელსაც არ არქმევდნენ, არამედ სამშობლოს სახელის მიხედვით სატომო სახელს აგირუას და აგურუას უტოვებდნენ” (იქვე, გვ. 40). უფრო საფიქრებელია, რომ “აფხაზეთის “აგირუები” არა მხოლოდ ომებში დატყვევებულ და ძარცვა-ყაჩაღობით მოპოვებულ ადამიანებს, არამედ აფხაზეთის ძველ მკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენდნენ, რომელნიც XVII ს-ში მასობრივად ჩამოსახლებულმა და გამრავლებულმა ჩრდილოკავკასიელმა ტომებმა (ადიღე-ჩერქეზ-აბაზებმა) მონებად აქციეს. შემდგომში ისინი გარკვეული ვალდებულებებით მიამაგრეს მიწაზე და მონიდან ყმა-გლეხების კატეგორიაში გადაიყვანეს (სხვათა შორის, მსგავს პროცესს ადგილი ჰქონდა აღმოსავლეთ კახეთში (საინგილოში). ამ კუთხის სპარსთა მიერ საქართველოდან ჩამოშორების შემდგომ ჩამოსახლებულმა ჩრდილო კავკასიელებმა (ლეკებმა) მკვიდრი მოსახლეობის ერთი ნაწილი ყმებად და მონებად აქციეს). ფ. ტორნაუ XIX ს. 30-იან წლებში აღნიშნავდა, რომ აფხაზეთში მონები ორი სახისა იყვნენ. მათგან პირველ ჯგუფს შეადგენდა “მკვიდრნი… დაბადებულნი ამ მხარეში”, ხოლო მეორეს – “ახალნი, ძარცვა-ყაჩაღობით და ომებში მოპოვებულნი”. პირველ ჯგუფს, ტორნაუს მიხედვით, აფხაზები “აგირუას”, ხოლო მეორე ჯგუფს კი “ახაშვალას” უწოდებდნენ (Ф. Ф. Торнау, Воспоминания кавказского офицера, 1835 г. ч. I м, 1864, стр. 58, также стр. 41).
ფ. ტორნაუს დაკვირვება ჩვენ გვიმტკიცებს თვალსაზრისს, რომ აფხაზეთში “აგირუები” ადიღე-ჩერქეზ-აფსარების მიერ XVII-XVIII საუკუნეებში დამონებულ და დატყვევებულ აფხაზეთის მკვიდრ მოსახლეობას – მეგრელებს ეწოდებოდათ, ხოლო “ახაშვალები” აფხაზთა მიერ მეზობელ მხარეებში წარმოებული თავდასხმებისა და ყაჩაღობების შემდეგ მოპოვებულ ტყვე-მონებს. როგორც ცნობილია, ძველი და ახალი აფხაზები სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობის ხალხია.
საზღვარი საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ წარმოშობილ აფხაზეთისა და სამეგრელოს სამთავროთა შორის ახალ ათონთან და კელასურთან გადიოდა. ვახუშტი ახალი ათონის სამხრეთით მიმდებარე ქვეყანას ვიდრე ენგურამდე ოდიშს უწოდებდა. ეს ტერიტორია ე. ი. შემდეგდროინდელი სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის რაიონების ტერიტორიები, თვით აფხაზეთის სამთავროს წარმოქმნის დროსაც მეგრელებით იყო დასახლებული. მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც ლევან II დადიანისაგან შეურაცხყოფილმა აფხაზეთის მთავრებმა და თავადაზნაურებმა სამეგრელოს სამთავროში სალაშქროდ ჩრდილო-კავკასიელი მეომარი ტომები (აფსუა-აფსარ-აბაზები) მოიწვიეს, აფხაზთა სამთავრო დაპყრობილი სამეგრელოს ტერიტორიის ხარჯზე გაფართოვდა. კერძოდ, მე-17 საუკუნის 40-80-იან წლებში აფხაზეთმა დაიპყრო და სამეგრელომ დაკარგა დღევანდელი სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის რაიონები, ისე რომ, საზღვარი თითქმის სამეგრელოს დედაქალაქამდე – ზუგდიდამდე იქნა მიტანილი, როგორც უცხოელი მისიონერების მასალები, ისე ქართული და სხვა წყაროები ერთხმად გვიდასტურებენ, რომ აღნიშნული რაიონების მოსახლეობა მეგრულენოვანი იყო. დამპყრობელმა აფსუა-აბაზ-ადიღელებმა (რომელთაც ინერციით სახელად კვლავ – აფხაზები მიიღეს) ომებს გადარჩენილ მოსახლეობას (ანუ ოდიშის მკვიდრ მეგრელებს) – “აგირუები” უწოდეს, რომელნიც შემდეგ ყმა-გლეხების კატეგორიაში აღმოჩნდნენ, რაც აფხაზურ ენაშიც აისახა.
როგორც აღინიშნა, გ. ძიძარიას აზრით, აგირუა არა მხოლოდ დატყვევებული მონების ნაწილს, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, ყმა-გლეხების ერთ უმთავრეს კატეგორიას ეწოდებოდა, ზემოთ მოყვანილი ტორნაუს ცნობა კი ადასტურებს იმ აზრს, რომ აფხაზეთში სოციალურად ყველაზე დაბალ, თუმცა კი მრავალრიცხოვან ფენას “მეგრელებს” უწოდებდნენ (თითქოსდა სამურზაყანოს მეგრული ნაღვლიანი სიმღერებიც ამას მოგვითხრობენ). ძიძარიას აზრით, ტორნაუმ ზოგიერთი დამახასიათებელი თვისება ახოიუებისა მონების პირველ კატეგორიას, ანუ აფხაზეთის მკვიდრ და არა ახალდატყვევებულ ნაწილს მიაწერა. ტორნაუ პირველ კატეგორიას (ანუ მკვიდრ მონებს) მონა-აგირუას (“რაბ-აგირუა”) უწოდებს. ეს აგირუა-მონები მისი აზრით ვალდებულნი იყვნენ კვირაში სამი დღე პატრონის სასარგებლოდ ემუშავნათ, ხოლო დანარჩენი დრო შეეძლოთ თავიანთ სასარგებლოდ გამოეყენებინათ, მათ ოჯახებიც ჰქონდათ. მეორე კატეგორიის მონებს კი საკუთრივ ახაშვალა ეწოდებოდათ და უცოლშვილონი, მხოლოდ მფლობელს ემსახურებოდნენ. იმავეს წერდა აფხაზეთში მონათა ორი ჯგუფის არსებობის შესახებ ნ. დუბროვინიც. გ. ძიძარიას თქმით კი, სინამდვილეში ისინი, რომელთაც ნ. დუბროვინი და სხვები მონათა I ჯგუფს უწოდებდნენ, ახოიეუები იყვნენ, მონათა მეორე ჯგუფი კი – ახაშვალები.
ვინ იყვნენ ეთნიკურად აფხაზეთის სოციალურად ყველაზე დაბალ საფეხურზე მდგომნი, შეიძლებოდა თუ არა ეთნიკური წარმომავლობით აფხაზის დამონება? ამის შესახებ ვედენსკი წერდა – რომ ეთნიკური აფხაზის დამონება უძნელეს საქმეს წარმოადგენდა და ვერ იკადრებდა აფხაზეთის მთავარიც კი, რადგან “ყველაზე ღატაკი გლეხიც კი გაუსწორდებოდა მიხაილ-ბეის (მიხეილ შერვაშიძეს), თუკი ის მისი მახლობლის მონად გაყიდვას გაბედავდა (იქვე, გვ. 42.). აქედანაც ჩანს, რომ აფხაზეთში მონებად არა აფხაზები, არამედ აფხაზეთის ძველი მკვიდრი მოსახლეობა, ძირითადად მეგრელები იყიდებოდნენ (თუმცა შესაძლოა აქ გამონაკლისიც იყო). ა. ლავრენტიევიც მონებს ორ კატეგორიად ყოფდა, რომელთაგან პირველ ჯგუფს მფლობელის სასარგებლოდ სამი დღე უნდა ემუშავნა, მეორე ჯგუფს კი სრული მონები წარმოადგენდნენ.
რუსეთის მფლობელობის დამყარების შემდეგ ე. ი. XIX ს. 60-80-იანი წლებიდან, აფხაზებს მოესპოთ საშუალება სამეგრელოსა და საქართველოს სხვა კუთხეების ძარცვა-გლეჯისა, ამიტომაც II ჯგუფის მონების ანუ ახაშვალების წყარო შეწყდა – ქართველებს ვეღარ ატყვევებდნენ. ამის გამო ახაშვალების ფენამ დაიწყო შემცირება, ის წყვეტდა თავის არსებობას, მით უმეტეს, რომ რუსული კანონების თანახმად მაჰმადიან მფლობელს უფლება არ ეძლეოდა ქრისტიანები მონებად და ყმებად ჰყოლოდა. ამიტომ რუსეთის სახელმწიფოში მცხოვრებმა აფხაზებმა უმჯობესად მიიჩნიეს ახაშვალები ახოიუს კატეგორიაში გადაეყვანათ, ე. ი. მონებს უფლება მიეცათ გლეხებად გადაქცევისა (ეს პროცესი უფრო მდორედ ადრეც მიმდინარეობდა), მისცეს მათ დაოჯახების ნება, აძლევდნენ მიწის ნაკვეთს (ერთ ძროხად შეფასებულს), ხბოს ანდა ხარს და სხვა წვრილმანს, სამაგიეროდ გლეხი უკვე დაინტერესებული იყო შრომით და მეპატრონეს მისგან მეტი მოგება რჩებოდა (გვ. 47). ამ პერიოდში უხილავს დ. ბაქრაძეს აფხაზეთში ქართველთა ასეთი გაუსაძლისი ყოფა. ახაშვალას იგი მოჯალაბეს უწოდებს. დ. ბაქრაძე წერდა: “მოჯალაბე აფხაზეთში არის არც მეტი არც ნაკლები მონა… საკმარისია ერთხელ შეავლო თვალი მოჯალაბეს, რომ დარწმუნდე თუ რა ტანჯვა დაითმინა მან, მას დაკარგული აქვს ადამიანური სახე, ეს ნამდვილი იდიოტია ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით. მას დაკარგული აქვს მეტყველების უნარი. რაღაც უმნიშვნელო შემთხვევის გამოც კი უბედური შიშით კანკალებს, რომ არ გაამათრახონ. საოცარი იქნებოდა, რომ ასეთ მდგომარეობამდე მისულს, რომელიმე მათგანს გაქცევა ეცადა. მე მითხრეს, რომ ესეთი რამ იშვიათად თუ მომხდარა, მემამულის სახლში ყველა შავ სამუშაოს მოჯალაბე ასრულებს. თუ შინ არაფერია გასაკეთებელი, მათ მინდორში ერეკებიან. კაცები, ქალები, ბავშვებიც კი იძულებულნი არიან დილიდან საღამომდე იმუშაონ – შეუძლიათ მათ ეს თუ არა. მათ კვებავენ ისე როგორც ცხოველებს, უმრავლესობას ძლივს უფარავს სხეულს ძონძები. ამ შავი მუშა-ხელის გასამრავლებლად მათ უსათუოდ დააქორწინებენ, რა თქმა უნდა, მოჯალაბური წარმოშობის ქალიშვილზე. ყველაზე საწყალი და გაღატაკებული პიოში ანუ პარეში ვერ გაბედავს მოჯალაბესთან დამოყვრებას. ეს უკანასკნელი საყოველთაო სიძულვილის საგანს წარმოადგენს. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ მფლობელი უფლებამოსილია გააჩუქოს, გაყიდოს და დააგირავოს მოჯალაბე. ეს საქონელი აქ ძალზე ძვირად ფასობს – ორასიდან სამას მანეთამდე. ახალგაზრდა მოჯალაბე ხნიერზე მეტი ღირს, ვაჭრობის დროს მის ღირებულებას მოჯალაბის სიმაღლის დადგენილი ნორმა განაპირობებს. თვითგამოსყიდვის შემთხვევები მოჯალაბის მხრიდან ძალზე იშვიათია, რადგან არც ერთ მათგანს არ ძალუძს გადაიხადოს თუნდაც კაპიკი საკუთარი თავის გამოსასყიდად” (იქვე, გვ. 49).
ძნელი დასაშვებია, მაგრამ მაინც საფიქრებელია, აფხაზურმა მხარემ ახლანდელ ომში უგზო-უკვლოდ დაკარგული ჩვენი ბიჭები (დაახლოებით 1000-მდე კაცი) ახაშვალა მონებად ხომ არ აქცია? ცხადია ეს კითხვა არ დაგვებადებოდა ომის მსვლელობისას მეორე მხარეს რომ მშვიდობიანი მოსახლეობის მიმართ შუა საუკუნეებშიც კი მიუღებელი ხერხები – ჭიქით სისხლის სმა, ყურების დაჭრა, მოჭრილი თავებით ბურთაობა, ცეცხლწაკიდებული საბურავებით ქალებისა და ბავშვების ცოცხლად დაწვა, ბავშვების სარებზე ჩამოცმა და სხვა არ გამოეყენებინა. სხვათა შორის ქართულმა მხარემ უდრტვინველად მიიღო მის თავზე მოწეული გენოციდი, ხოლო გენოციდის კომისიას, როგორც ცნობილია, თითქმის არაფერი გამოუქვეყნებია.
საბოლოოდ უნდა ითქვას შემდეგი: როგორც დავინახეთ, XVII ს-დან მთიელ აფსუა-ადიღელთა გაბატონების შემდეგ, აფხაზურ საზოგადოებაში დაბალი ფენის წარმომადგენლებს შეეძლოთ სოციალური კიბის უფრო მაღალ საფეხურზე ასულიყვნენ, მაგალითად, ახაშვალები ახოიუს კატეგორიაში გადიოდნენ. რუსთა მიერ გატარებული საგლეხო რეფორმის შემდეგ, ცხადია, ახოიუებიც – ანხაიუებად ე. ი. თავისუფალ მიწათმოქმედებად გადაიქცნენ. რევოლუციის შემდეგ კი მეოცე საუკუნეში, ყველანი გათანაბრდნენ – კოლმეურნე გლეხებად იქცნენ. ჩვენთვის აქ საინტერესოა ის, რომ სოციალური კიბის ერთი საფეხურიდან მეორე, უფრო მაღალ საფეხურზე გადასვლა ფაქტიურად ერთი ეთნიკური წარმოშობის ადამიანების სხვა ეთნოჯგუფში გადასვლას წარმოადგენდა. კერძოდ, აფხაზეთში ამ სოციალური საშუალებით ქართველების ანუ აგირუების გააფხაზება, ანუ აფხაზეთის საზოგადოების სრულუფლებიან წევრად გადაქცევა ხდებოდა. თავისუფალ გლეხებად გადაქცევის შემდეგ ისინი აფხაზდებოდნენ, რამეთუ ამ ქვეყანაში აგირუობა სათაკილო იყო (ვითარცა საზოგადოების ყველაზე დაბალ საფეხურზე ყოფნა), აფსუობა კი სასახელო. აქ მხოლოდ თავისუფალ და სრულუფლებიან ადამიანს ეწოდებოდა აფხაზი (აფსუა). ყველა აგირუას, ანუ დაბალი კასტის წარმომადგენელს უფლებათა მოპოვება, ანუ საზოგადოების უფრო მაღალ საფეხურზე ასვლა-გააფსუება და მოპოვებულის შენარჩუნება-აღიარება სურდა.
აგირუების გააფხაზება (გააფსუება) ძველთაგანვე მასიური მოვლენა ყოფილა. ჩვენთვის გასაოცარი აფხაზური თვითშემეცნება აფხაზეთში მცხოვრები ჭავჭავაძეებისა, აბაშიძეებისა და სხვათა ამ გარემოებით უნდა იყოს გამოწვეული. მათი წინაპრები ალბად ტყვეებად ჩავარდნილი ახაშვალები იყვნენ, რომელნიც დროთა ვითარებაში გააფხაზდნენ, ხოლო ისეთი ცნობილი გააფხაზებული გვარების წინაპრები, როგორებიც არიან კოღონიები, კვიწინიები, ლაბახუები, პაპასკირები, გულიები, ჯონუები, ფაჩალიები, ლასურიები და სხვები, ალბათ ამჟამად აფხაზეთის საზღვრებში მოქცეული ოდიშის მკვიდრი მოსახლეობა იყო, რომლებიც ჩრდილო კავკასიელმა აფსუებმა XVII ს-ის შემდგომ ჯერ თავიანთ ყმებად ანუ, ახოიუ-აგირუებად აქციეს, ხოლო შემდეგ გაააფსუეს. აფხაზეთის აბორიგენი მოსახლეობის – მეგრელების გააფხაზებამ თავისი კვალი დაამჩნია აფხაზურ ენასაც. ამჟამად სალიტერატურო აფხაზურს, რომელიც აბჟუურ დიალექტს ეფუძნება, გადაჭარბებული მეგრელიზმები, ე. ი. მეგრული წარმოშობის სიტყვების სიმრავლე ახასიათებს (А. Н. Генко, “Фонетические взаимоотношения абхазского и абазинского языков”, Труды Абхазского института языка литературы и истории XVIII, 1957 г. стр. 187).
ამჟამადაც, ჩვენი აზრით, აფხაზეთში დარჩენილი ქართველების “მეგრელებად” ე. ი. “აგირუებად” ჩაწერა იმ მოსაზრებით სურთ, რომ დროთა ვითარებაში, როგორც ეს ისტორიულადაა ცნობილი, აგირუები შეითვისებენ რა ბატონების ენასა და ზნე-ჩვეულებებს, აფხაზებად გადაიქცევიან. სწორედ ეს უნდა იყოს ნამდვილი არსი ამ პროცესისა, ამდენად “აგირუად” ჩაწერა არა მხოლოდ აფხაზური საზოგადოების უმდაბლეს სოციალურ საფეხურზე ყოფნას ნიშნავს, არამედ ქართველობის დაკარგვასაც და გააფსუებასაც.