მოციქულთა გზა

დაბეჭდილია გაზეთში “ერი”, 21. VIII. 1991 წელი

“საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომ საქართველოს რესპუბლიკის ყოველი მოქალაქე მოვალეა თავის ქვეყნის წარსული იცოდეს” – წერდა დიდი ივანე ჯავახიშვილი 1919 წელს (იხ. “დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის”, გვ. 1).
ჩვენი ქვეყნის წარსულს ვერ გავიაზრებთ ქართული ეკლესიის მონაწილეობის გარეშე და, პირიქით, ისტორია ქართული ეკლესიისა არის ისტორია ქართველი ქრისტიანი ერისა. მართალია, ქართველ ხალხს ეროვნული ერთიანობის შეგნება უკვე ქრისტეშობამდე დიდი ხნით ადრე ჰქონდა და ფარნავაზ მეფის მიერ საფუძველჩაყრილ დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მომცველ ერთიან სახელმწიფოში უხდებოდათ მოღვაწეობა ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს მოციქულებს, მაგრამ, იმის შემდეგ რაც ქრისტიანული სარწმუნოება მიიღო და გაითავისა ყველა ქართველმა, ერის ისტორია ქართული ეკლესიის გარეშე წარმოუდგენელია.
საზოგადოდ ქრისტიანული ეკლესია და ქართველი ხალხი ურთიერთშეთავსებულ, ურთიერთშერწყმულ მთლიანობად იქცა. ვითარცა სული და სხეული შეადგენენ ერთ მთელს და სხეულში განფენილი სული იღვწის მისთვის, ასევე ქართული ეკლესია – ერისათვის.
საგანგებოდ აღსანიშნავია, რომ ჩვენი ერი მსოფლიოს იმ მცირერიცხოვან ერთა რიცხვს ეკუთვნის, რომელთაც დამოუკიდებელი ეროვნული ეკლესია აქვთ. მსოფლიოს სულ რამდენიმე ათეულ ერსა აქვს ეროვნული (“ადგილობრივი”) ეკლესია. მათი მეტი წილი XX საუკუნეში ჩამოყალიბდა. ქართული ეკლესია კი, თანახმად გიორგი მთაწმინდელისა, მოციქულთა მიერაა დაარსებული ამ ორი ათასი წლის წინ. ჩვენ იმდენად შევეჩვიეთ ამ ფაქტს, რომ ვეღარც კი ვაფასებთ მის დიდებულებას.
“ძველ საქართველოში უეჭველ ჭეშმარიტებად იყო აღიარებული წმიდა ანდრიასა და სხვა მოციქულების ჩვენში მოღვაწეობა და ქადაგება. ახალ დროში, განსაკუთრებით XX ს. დასაწყისში, წმიდა ანდრიას საქართველოში ქადაგება ლეგენდად გამოცხადდა. უარმყოფელებს ერთ თავის არგუმენტად ისიც მიაჩნდათ, რომ იბერია უმნიშვნელო ქვეყანა იყო, რომელსაც არ შეეძლო მოციქულთა ყურადღების მიპყრობაო. სინამდვილეში, მოციქულთა ეპოქაში, I ს. 30-იანი წლებიდან II ს. 60-იანი წლების ჩათვლით იბერია იყო ძლიერი სახელმწიფო, რომელიც ფაქტიურად მოიცავდა ამიერკავკასიას. I-II საუკუნეების საქართველოს სიდიადითა და სიძლიერით მხოლოდ დავით აღმაშენებლისა და თამარის გაერთიანებული საქართველო თუ შეედრება. მოციქულთა ეპოქის იბერია სახელგანთქმული და ცნობილი ქვეყანა იყო მთელს მაშინდელ მსოფლიოში, ამიტომაც რომაელი ისტორიკოსები ტაციტუსი, დიონ კასიუსი და სხვები სიამოვნებით უთმობდნენ თავიანთ თხზულებებში ადგილს იბერიის სისხლსავსე ცხოვრების აღწერას და შუა საუკუნეთა ევროპელები ანტიკური დროის იბერიას უკეთ იცნობდნენ, ვიდრე თავიანთი დროის საქართველოს (იხ. ა. ჯაფარიძე, “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია”, ტ. I, 1988, გვ. 11-12).
ჩვენთვის სასახელოა, რომ იმპერატორმა ავგუსტმა, რომლის დროსაც წმიდა სახარების თანახმად დაიბადა უფალი იესო ქრისტე (ლუკა 2,1) საფუძველი დაუდო მეგობრულ ურთიერთობას რომის იმპერიასა და იბერიის სახელმწიფოს შორის. რომთან ურთიერთობის წყალობით, იბერიის სახელმწიფოს საზღვრები გაფართოვდა, ამ დროისათვის ალბანეთი მისი გავლენის სფეროში შედიოდა, ხოლო სომხეთს ზოგჯერ იბერიის სამეფო ოჯახის წევრები მართავდნენ (მაგალითად, ფარსმან მეფის ძე რადამისტი, იბერიის მეფის ძმა მითრიდატე) I ს-ის შუა წლებში, ხოლო I ს-ის 70-იან წლებში, როგორც ამას 1940 წელს აღმოჩენილი წარწერა უჩვენებს, ფარსმან მეფის ძე მითრიდატემ სომხეთში დიდი გამარჯვება იზეიმა. იბერიის სახელმწიფოს საზღვრები შავი ზღვის პირზე რომ გადადიოდა, მოწმობს არიანე (II ს-ის დასაწყისში), ამიტომაც რომი იბერიას დიდი პატივისცემით ეკიდებოდა. იმპერატორ ანტონიუს პიუსის (133-161) დროს იბერიის მეფე ფარსმან II-ს საზეიმო შეხვედრა მოუწყეს რომში და მსოფლიოს დედაქალაქში მისი ცხენოსანი ქანდაკებაც აღმართეს, როგორც ეს საყოველთაოდაა ცნობილი, დიონ კასიუსის თანახმად, იმპერატორს “გაუფართოებია მისი სამფლობელო. “ჩანს არა მარტო ცნო იბერიის უკვე არსებული საზღვრები, არამედ დაუმატა კიდეც სხვა მიწები შავიზღვისპირეთსა და სომხეთში” (იქვე, გვ. 26). რომთან მეგობრობისა და საგარეო ომებში წარმატებების გამო საქართველოში დიდი სიმდიდრე დაგროვილა – “ძველ ისტორიკოსთა ცნობებს იბერიის შესახებ ადასტურებენ არქეოლოგები, რომელნიც რწმუნდებიან, რომ ქართველ ერს ასეთი მდიდარი და ბრწყინვალე სახელმწიფო არასოდეს ჰქონია, თუ არ ჩავთვლით თამარის ეპოქას (გვ. 13). ცნობილია, არმაზის არქეოლოგიური განძის სიმდიდრემ ივ. ჯავახიშვილს ათქმევინა, რომ ხელახლა იყო დასაწერი საქართველოს ისტორიის ეს მონაკვეთი.
სწორედ იბერიის ძლიერების აღნიშნული პერიოდი I ს-ის 30-იანი წლებიდან II ს-ის 60-იანი წლების ჩათვლით იწოდება მოციქულთა ეპოქად. ამ დროს ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს მოციქულები (ათთორმეტნი და სამოცდაათთაგანნი) ქადაგებდნენ მთელს მსოფლიოში, დააარსეს პირველი ადგილობრივი ეკლესიები და საფუძველი დაუდეს მსოფლიო ქრისტიანობას. ამ დროს კი, როგორც არაერთხელ აღინიშნა, იბერია უბრწყინვალესი სახელმწიფო იყო – ამიერკავკასიის ჰეგემონი. მაშ რატომ უნდა აექციათ გვერდი მოციქულებს იბერიისათვის?
რუსეთსა და უცხოეთში დასტამბული ახალი აღთქმის ყველა სერიოზულ გამოცემაში დასახელებულია მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა, სადაც მოციქულებს უქადაგნიათ ანდა მოწამეობრივად აღსრულებულან, კერძოდ, რომის იმპერია, სკვითია, ეგვიპტე, ეთიოპია, სპარსეთი, ასია, ფრიგია, აფრიკა თუ ინდოეთი. სამწუხაროდ, მათში არაფერია ნათქვამი მოციქულების საქართველოში მოღვაწეობის შესახებ.
ცნობილია, რომ ბერძენი და რომაელი ავტორები სკვითიას უწოდებენ შავი ზღვის გარშემო გადაშლილ ვრცელ ქვეყანას, რომლის ერთი ნაწილი შემდგომ რუსეთის სახელმწიფომ დაიჭირა: ამის გამო ძველ რუსულ (სლავურ) საეკლესიო ისტორიოგრაფიაში გაჩნდა თხზულებანი, რომელთა თანახმადაც ანდრია პირველწოდებულმა დნეპრის გზით მიაღწია იმ ადგილებამდე, სადაც შემდგომ აღმოცენდა კიევის ქალაქი. ანდრია მოციქულმა აქ “აკურთხა კიევის გორები”, სლავურ საეკლესიო ისტორიოგრაფიაზე დაყრდნობით, რუსული ეკლესია გამოცხადებულია წმიდა ანდრია პირველწოდებულის მიერ დაფუძნებულად. რუსეთის საპატრიარქოს მიერ გამოცემული ნათლისღების ათასი წლისთავისადმი მიძღვნილი წიგნი – “რუსსკაია პრავოსლავნაია ცერკოვ” ამას აღნიშნავს და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ამ ფაქტს. ახლახან დაიბეჭდა ა. ნიკიტინის გამოკვლევა “მოციქულ ანდრიას ნაკვალევზე”, რომელშიც მრავალ წყაროზე დაყრდნობით გარკვეულია ანდრია მოციქულის მიერ ჩრდილო დასავლეთ შავიზღვისპირეთში განვლილი გზა (იხ. ა. ნიკიტინ, “პო სლედამ აპოსტოლა ანდრეია”, 1990), რომლის თანახმადაც, მოციქული ანდრია შავიზღვისპირეთიდან რომში ჩასულა მდინარე დუნაიზე იმ დროისათვის არსებული საერთაშორისო გზით.
ასე რომ, მსოფლიოში უდიდესი და ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი რუსეთის ეკლესია, მისი მკვლევარი ისტორიკოსები, თავიანთი ეროვნულ-ეკლესიური საჭიროებისათვის შეუზღუდავად იყენებენ წმიდა ანდრიას შესახებ არსებულ ცნობებს. ჩვენში კი, რატომღაც სიფრთხილეს იჩენენ ყოველთვის. არა თუ ანდრია პირველწოდებულის, თვით წმიდა ნინოს მოღვაწეობაც კი თავის დროზე ლეგენდად გამოცხადდა, უფრო მეტიც, ისტორიულ ჭეშმარიტებად იყო მიჩნეული აზრი, რომ ქართველებმა წმიდა ნინოს მოღვაწეობის შესახებ ლეგენდა ჩაიწერეს IX-X საუკუნეებში, და ამიტომაც ჩვენამდე მოღწეული წმ. ნინოს ცხოვრების ვრცელი რედაქცია – “არ უნდა იყოს IX ს-ზე ადრინდელი ძეგლიო”.
“წმიდა ნინოს ცხოვრების” თანამედროვე მკვლევარი – მეცნიერი მ. ჩხარტიშვილი ქართული წყაროების მიმართ ამგვარ დამოკიდებულებას “ჰიპერკრიტიკულს” უწოდებს. ის წერს: “ზემოთქმულიც აშკარას ხდის, რომ ქართული წყაროების მიმართ ჰიპერკრიტიკული დამოკიდებულების პირობებში “ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქციის გვიანი საუკუნეებით დათარიღება ხდებოდა ფაქტებზე ძალდატანებით… დღეს სპეციალისტთა ნაწილის მიერ ვრცელი “ნინოს ცხოვრების” გვიანხანაში შექმნის შესახებ თვალსაზრისის გაზიარება ემყარება მხოლოდ და მხოლოდ დასახელებულ მკვლევართა ავტორიტეტს და არა რაიმე განმტკიცებულ საბუთს”. მ. ჩხარტიშვილი წერს: “შეუძლებელია ვაღიარებდეთ იმას, რომ ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას IV ს-ში ჰქონდა ადგილი და ამავე დროს ვამტკიცებდეთ, რომ ცნობები ამ ფაქტის შესახებ მხოლოდ IX ს-ში ჩაიწერეს. ესეც რომ არა, როგორ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, “რომ V ს-ში “რიგით” წმინდანს შუშანიკს საქართველოში ეძღვნებოდა სპეციალური თხზულება, ქართველთა განმანათლებლის “მოციქულთასწორის” ნინოს ცხოვრება კი აღწერილი არ იყო!”. მარინე ჩხარტიშვილმა თავისი კვლევის მეშვეობით დაადასტურა ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიაში მიღებული, ხოლო ახალ ქართულში უარყოფილი, ფაქტი იმისა, რომ წმიდა ნინოს ცხოვრება IV საუკუნეში დაიწერა. ამის აღიარება გარკვეულწილად სარისკო იყო, რამეთუ ქართულ წყაროთა მიმართ ჰიპერკრიტიკული დამოკიდებულება დოგმად იყო ქცეული. ჩანს ამის გამო უყურებდნენ ქართულ წყაროებს მომეტებული ეჭვის თვალით. “ჩანს, მაშინ, როცა ეს სტრიქონები იწერებოდა, მართლაც აუცილებელი იყო ქართულ წყაროთა მიმართ ჰიპერკრიტიკული დამოკიდებულება, თორემ სხვაგვარად წარმოუდგენელია ამგვარი პრეტენზია წაეყენოს ნაწარმოებს” (მ. ჩხარტიშვილი “ქართული ჰაგიოგრაფიის წყაროთმცოდნეობითი შესწავლის პრობლემები”, 1987, გვ. 80).
ძველ ქართულ წყაროთა და ქრონიკათა მიმართ ჰიპერკრიტიკული დამოკიდებულების რეციდივები ამჟამადაც არსებობს. მაგალითად, ანდრია პირველწოდებულმა, ძველ ცნობათა თანახმად, საქართველოში შემოასვენა ღვთისმშობლის ცნობილი – აწყურის სასწაულმოქმედი ხატი, მაშასადამე, ეს ხატი I საუკუნისაა, ასევე პირველ საუკუნისად თარიღდება აწყურის ხატი ყოველწლიურ რუსულ საეკლესიო კალენდრებში, ხოლო ჩვენში ეს ხატი XVI-XVII საუკუნეებით თარიღდება მოჭედილობის მიხედვით; ასევე ჩვენი წყაროები წერენ, რომ ანდრია პირველწოდებულმა საქართველოში არათუ “გორები აკურთხა”, არამედ პირველი საეპისკოპოსოც კი დააარსა აწყურში (“ქართლის ცხოვრების” თანახმად) თავის სამღვდელოებით, ასევე სამღვდელოება დაუდგინა დიდაჭარის გაქრისტიანებულ მრევლს. ეს ცნობებიც დაუფასებელია.
ანდრია პირველწოდებულის მიერ საქართველოში განვლილი გზის განსაზღვრა შესაძლებელია ძველი ქართული წყაროებისა და ძველი რუკების შეჯერებით, ჩვენ ამის შესახებ ვწერდით 1988 წელს ზემოთ აღნიშნულ წიგნში. წმ. ანდრიას შესახებ ყველაზე ადრეულ ცნობებს იძლევა ევსევი კესარიელი მეოთხე საუკუნის დასაწყისში. როგორც ცნობილია, უფლის ამაღლების შემდეგ დედა ღვთისმშობელსა და მოციქულებს წილად ხვდათ მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეებში ქადაგება, სადაც უნდა ექადაგნათ ქრისტიანობა. ევსევი კესარიელის თანახმად, ანდრია გაემგზავრა სკვითიაში, რომელიც იმდროინდელი განსაზღვრებით მოიცავდა შავი ზღვის დასავლეთით, ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით მდებარე მიწებს. ანდრიას ასევე მოუვლია ანატოლიის ჩრდილოეთი, კავკასია, აზოვისპირეთი, ყირიმი, ბიზანტია, ელადა (ვ. გ. ვასილევსკი, შრომები, ტ. II, 1909, გვ. 214).
ძველი მწერლობის ცნობებს ანდრიასა და სხვა მოციქულების სკვითიაში მოგზაურობის შესახებ დიდი ყურადღება მიაპყრეს ჩვენმა დიდმა მთაწმინდელმა წმიდა მამებმა X ს-ის ბოლოსა და XI ს-ის დასაწყისში. მათ ამ ათასი წლის წინ გადმოგვცეს იბერიაში მოციქულების მიერ განვლილი გზა, რამაც ასახვა ჰპოვა “ქართლის ცხოვრების” ჩანართებში. მათ შეამჩნიეს, რომ ძველი ავტორები სკვითიასა და სკვითური ტომების ქვეშ ხშირად გულისხმობდნენ კოლხეთსა და დასავლურ ქართულ ტომებს. მართლაც, ძველი ავტორები სკვითიას კასპიისა და შავ ზღვას შორის მოქცევეულ ტერიტორიასაც უწოდებდნენ, რაც უფლებას აძლევს ივ. ჯავახიშვილს “ძვ. წ. აღ. პირველ ათასეულში მცხოვრებ სკვით-სარმატებში ძირითადად ქართველთა მონათესავე ჩრდილო-კავკასიის მოსახლეობა იგულისხმოს” (გ. ახვლედიანი, ივ. ჯავახიშვილი ეპიკური… ლიტ. ძიებანი, III, 1989, გვ. 455). ძველქართველი ისტორიკოსები კი ამჩნევდნენ, რომ დას. საქართველოში მოსახლე ტომები, რომელთაც ძველი ავტორები ზოგჯერ “სკვითებს” უწოდებდნენ, იყვნენ დასავლეთ საქართველოში ანდრიას მიერ დამოძღვრილი ქართული ტომები.
აქ თანდართულ რუკაზე გადმოცემულია ანდრიას საქართველოში მოგზაურობის გზა, შედგენილი ძველ ცნობებზე დაყრდნობით. აღსანიშნავია, რომ ძველქართველ ისტორიკოსთა მიერ გადმოცემული ანდრია მოციქულის მარშრუტი – ტრაპიზონი, აფსარი (გონიო), დიდაჭარა, ოძრხე, აწყური, დასავლეთი საქართველო, ცხუმი (სებასტოპოლისი), ნიკოფსია – თითქმის ემთხვევა ძველ რომაულ IV საუკუნის საგზაო რუკას – “ტაბულა პეუტინგერიანის”, რომელზეც საერთაშორისო სავაჭრო გზებია დატანილი; მართალია, ეს რუკა IV საუკუნისაა “მაგრამ მნიშვნელოვანწილად უფრო ძველ I-II სს. მასალას ემყარება (იხ. საქ. ისტ. ნარკ. I. გვ. 535). წმ. ანდრიას საქართველოში რამდენჯერმე უმოგზაურია, პირველად ის მარტო ჩამოსულა, ხოლო შემდეგ სხვა მოციქულებთან, კერძოდ, სიმონ კანანელსა და მატათა მოციქულთან ერთად. ჩვენს მიერ გარკვეულია, რომ პირველად წმ. ანდრიას საქართველოში უმოგზაურია 30-35 წლებში (იხ. ა. ჯაფარიძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 38) და ასევე ისიც, რომ მოციქული მატათა განისვენებს საქართველოში (იქვე, გვ. 39), ძველ აფსარში (გონიოში). ხოლო სიმონ კანანელის საფლავის შესახებ ნიკოფსიაში მიუთითებდა ჯერ კიდევ გიორგი მთაწმინდელი.
ამჟამად, კი სიმონ კანანელის განსასვენებელია, მდინარე ფსირცხას ხეობაში, ახალ ათონთან ახლოს (იხ. “საქ. მართლმადიდებელი ეკლესია”, რუსულ ენაზე, მ. 1983, გვ. 3). ჩანს, მოციქულის წმიდა ნაწილები ნიკოფსიიდან გადმოასვენეს XVI-XVII საუკუნეებში, აფხაზეთში მომხდარ ეთნიკურ ცვლილებებთან დაკავშირებით შექმნილი დაძაბული პოლიტიკური ვითარების გამო.
აღნიშნულ კუთხეთა გარდა ანდრიას უმოგზაურია ტაოში, ასევე სვანეთში. საიდანაც ის გადასულა “ოსეთში”, იქედან კი აფხაზეთის გავლით დაბრუნებულა ცხუმში (სავარაუდო გზა ასახულია რუკაზე). “ოსეთი” იმ დროისათვის, როგორც ცნობილია მდებარეობდა სწორედ სვანეთ-აფხაზეთის ჩრდილოეთით, ჩანს ამის გამოც აფხაზეთის ერთ ჩრდილო კუთხეს “ალანია” ერქვა.
ასევე მნიშვნელოვანია ჩვენთვის წმიდა ნინოს მიერ განვლილი გზა. “წმიდა ნინოს გზა ქართული ეკლესიის სიწმინდეა სიმონ კანანელისა და მატათა მოციქულის საფლავებთან და ანდრია მოციქულის მიერ განვლილ გზასთან ერთად”, ჩვენი მემატიანეების მიერ გადმოცემული წმიდა ნინოს მარშრუტის შესახებ მასში აღნიშნულია – “მემატიანეების თანახმად, წმიდა ნინო ფარავნის და მტკვრის ხეობას გაჰყოლია ურბნისამდე. ამჟამადაც ჯავახეთიდან სამცხემდე და შემდგომ ხაშურამდე გზა ამ ხეობას გასდევს. ეს ერთადერთი საგზაო ადგილია, სხვაგან გზის გაყვანა მოუხერხებელია”. ამ ხუთი წლის წინ ამ წინადადების გამო ჩემი აზრით “ჰიპერკრიტიკულად” განწყობილმა მკვლევარმა საყვედური გამოთქვა. მან განაცხადა, რომ წმიდა ნინო გაჰყვებოდა არა ფარავნის ტბიდან გამდინარე მდინარეს, არამედ ფარავნიდან ურბნისში მიმავალ თრიალეთის ქედზე გამავალ საქარავნო გზას. მართლაც სულ ახლახან დასტამბული “შიდაქართლის” V ს-ის რუკა (იხ. საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, #5, 1990, გვ. 17) უჩვენებს, რომ ფარავნიდან მართლაც გადადიოდა პირდაპირი გზა თრიალეთის გავლით რუისსა და ურბნისში, იქვე დართული წინა საუკუნეთა რუკაც ასევე უჩვენებს ფარავნის ტბიდან ქართლში შემავალ მოკლე გზებს, მაგრამ მე ვფიქრობ, ჩვენ უნდა ვენდოთ მემატიანეს, ძველ წყაროს, მითუმეტეს, რომ ჯავახეთსა და სამცხეში არსებობენ მტკვრის პირას ტაძრები წმიდა ნინოს სახელობისა, არც ისაა შემთხვევითი, რომ სამცხეში, ურავლის ხეობაში, სოფელს ეწოდება “ანდრიაწმიდა”, რაც ამ კუთხეში ანდრიას მოღვაწეობის დამადასტურებელ ნიშნად მიიჩნევა.
წმიდა ნინოსთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ ცნობილი სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის მიერ გადმოცემული ცნობა, რომ წმიდა ნინომ იქადაგა “კლარჯეთიდან მასქუთებამდე” (იხ. სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 172). მასქუთები კასპიის ზღვის პირზე ცხოვრობდნენ, იბერიიდან მასქუთებისაკენ მიმავალი ყველაზე მოხერხებული გზა გადიოდა ახლანდელ საინგილოს, ანუ ძველი აღმოსავლეთ კახეთის გავლით. ხორენაცის ცნობით წმიდა ნინოს გაცილებით მეტ არეალზე უქადაგნია, ვიდრე ამას “ქართლის ცხოვრება” გვამცნობს. თანდართულ რუკაზე გადმოცემულია წმიდა ნინოს გზა “ქართლის ცხოვრებისა” და სავარაუდო გზა – ხორენაცის მიხედვით.
იბერიის I-V საუკუნეების რუკა შედგენილია ძველ წყაროთა მიხედვით. “ქართლის ცხოვრება”, ისევე, როგორც სხვა ქრონიკები თანმიმდევრულად გვამცნობენ, რომ (განსაკუთრებით “მოქცევაი ქართლისაი”) ქართლის, ანუ იბერიის სამეფოს საზღვარი ჩრდილო-დასავლეთით გადიოდა ეგრისწყალზე მეფე ფარნავაზიდან ვიდრე მეფე ვახტანგ გორგასლამდე. ვახტანგის დროს იბერიასა და ბიზანტიას შორის საზღვარი გავლებული იქნა მდინარე კლისურაზე, რაც აღნიშნულია რუკაზე.