პეტრე იბერის წმ. ეკლესიაში მოხსენიების ხანგრძლივობა

მისი საკითხის მკვლევარებს, რომელნიც თითქოსდა `მოკლებულნი არიან ყოველგვარ მეცნიერულ კომპეტენციას~ (გვ. 22), გასაოცარი დიდაქტიკური სიამაყით ხაზგასმით აცხადებს _ “ამ პირთა წინაშე მეცნიერული კვლევის წარმოება შეურაცხება იქნებოდა თავად მეცნიერული კვლევისა~ (გვ. 22), თავის ამ სიტყვებით შეურაცხყოფს არა მხოლოდ XIII-XVIII საუკუნეების ზოგადად ქართველ მამებსა და მეცნიერებს, რომელთაც პეტრე იბერის ხსენება შეიტანეს კალენდარში ვითარცა მართლმამდიდებელი წმიდანისა, არამედ ვთქვათ, თუნდაც XVIII საუკუნეში შექმნილ ძალზე კომპეტენტური და “სწავლულ კაცთა კომისიისა”, რომელიც შედგებოდა ვახტანგ VI-ის ბრძანებით იმ მღვდელმოძღვართა და მეცნიერთაგან, რომელთაც შეკრიბეს ყოველგვარი ცნობა და გააგრძელეს XIV საუკუნეში შეწყვეტილი “ქართლის ცხოვრების” ტექსტი. მათ, როგორც ცნობილია ქართლის ცხოვრებას თან დაურთეს ინფორმაცია პეტრე იბერის შესახებ, სადაც მას უწოდებენ _ “მართლმადიდებელთა მნათობს” და ა.შ. მაშასადამე ე. ჭელიძე თავის თავს აყენებს უფრო მაღლა, ვიდრე თანამედროვე ყველა სწავლული, ვინც არამისებურად განიხილავს პეტრე იბერს, არამედ ძველ საეკლესიო მამებსაც. რით არის ე. ჭელიძე უფრო მეტი ვიდრე ვთქვათ მღვდელმთავარი კვიპრიანე სამთავნელი დიდი სამართალმცოდნე, რომელმაც ბერძნულიდან თარგმნა სამართლის წიგნი და იგი ერთ-ერთი წევრი ამ კომისიისა?
შესაძლოა დადგა დრო პეტრე იბერის პრობლემის სიმშვიდით განხილვისა. მეცნიერულ მსჯელობასა და კვლევას წინ რა უდგას? ამ ფონზე პირადად ჩემი გაოცება გამოიწვია ჩემთვის ყველასათვის ძვირფასი ცნობილი მეცნიერის ბატონ ე. ჭელიძის ბროშურამ “პეტრე იბერის თაობაზე” (2010 წ.), სადაც ავტორი მძვინვარე ტონით წერს, რომ “ამ მხრივ დღეს რაიმე სერიოზული მსჯელობის წარმოება სხვა არაფერია თუ არა უკიდურესი შეურაცხყოფა ეკლესიის უცთომელობის დოგმატიკისა” (ე. ჭელიძე, გვ. 3).
როგორ, ნუთუ უბრალო მსჯელობა პეტრე იბერის სარწმუნოების შესახებ შეურაცხყოფს ეკლესიის უცთომელობის დოგმატს? ასეთი პათოსიდან გამომდინარე მკვლევარიც არა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ქართველ მეცნიერთა და მორწმუნეთა სხვადასხვა ჯგუფი წლების მანძილზე აყენებდა და აყენებს საკითხს პეტრე იბერის კანონიზაციის შესახებ. მათ თავიანთი მოსაზრების საფუძვლად მიაჩნიათ არამხოლოდ პეტრე იბერის საყოველთაო სახელგანთქმულობა, არამედ ისიც, რომ პეტრე იბერმა V საუკუნეში პალესტინაში დააარსა ქართული მონასტერი, რომელნიც საუკუნეთა მანძილზე საეკლესიო ცენტრები იყვნენ და ამასთან XII-XVIII საუკუნეებში ეკლესიის წმიდანი იყო. მათი მტკიცებით, მართალია, ანტონ კათალიკოსის დროს ის ამოღებული ყოფილა წმიდათა წრეებიდან, მაგრამ მის მომდევნო იოსებ და შემდეგ ანტონ II კათალიკოსებს აღუდგენიათ მისი ძველებურადვე მოხსენების წესი, შემდეგ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების პერიოდში ის, სხვა ეროვნულ მოღვაწეთა მსგავსად დავიწყებულ იქნა, ხოლო ათეისტურ ეპოქაში ის ფილოლოგიურ წრეებში მსგავსად ასურელი მამებისა მონოფიზიტად იქნა აღიარებული. აღნიშნული ჯგუფების მსგავსად, ამჟამად, კვლავ დადგა დრო პეტრე იბერის პრობლემების სიმშვიდით განხილვისა. აღნიშნულ ჯგუფთა თავისთავად პატივცემული მეცნიერები და მორწმუნეები მიიჩნევენ, რომ ამჟამად, . . . . . . . . . . . . . . . .
ე. ჭელიძე აბსოლიტურადაა დარწმუნებული, რომ პეტრე იბერი იყო მონოფიზიტი. შესაბამისად თავის ბროშურაში “უვიცებად” მოიხსენიებს, არა მხოლოდ ჩვენს თანამედროვე მეცნიერებს, რომელთაც სხვა აზრი აქვთ, არამედ XIII-XVIII სააუკუნეების იმ საეკლესიო მამებსაც, რომელთაც პეტრე იბერის, როგორც მართლმადიდებელის ხსენება კალენდარში შეიტანეს და ამით, თითქოსდა, “საეკლესიო უცთომელობის სადავო დოგმატი” დაარღვიეს. მართალია, ეს ერისკაცი სამღვდელმთავრო ტერმინოლოგიას ითავისებს, მაგრამ უფრო მეტად ემსგავსება კორნელი კეკელიძეს, იმ პერიოდში, როცა ეს ასევე გააფთრებით ამტკიცებდა ასურელი მამების მონოფიზიტობას და აბუჩად იგდებდა წმ. გრიგოლ ფერაძეს, რომელსაც სხვა აზრი ჰქონდა ასურელ მამებთან დაკავშირებით. ე. ჭელიძეს მოჰყავს სხვადასხვა მასალა ძირითადად რუსული საინტერნეტო საიტებიდან . . . . . . .
ე. ჭელიძე, ერსკაცი ბრალს დებს და ასწავლის წმიდა სინოდის წევრებს, არა მხოლოდ თანამედროვეთ, ძველი ეკლესიის მღვდელმთავრებს “უვიცებს” უწოდებს, რომელთაც პეტრე იბერი წმიდათა რიცხვს მიათვალეს. მისი ბრლადებები და მენტორული კილო გვახსენებს წმ. ამბროსი მედიოლანელის მიმართვას იმოერატორ ვალენტინიანე მეორესადმი _ “სად გაგონილა, მოწყალეო ხელმწიფევ, რომ სარწმუნოების საქმეში ერისკაცები ეპისკოპოსთა მსაჯულებად გამოდიოდნენ? გამოდის _ ერისკაცი მსჯელობს და ეპისკოპოსი მას უსმენს! ნუთუ ვინმე უარყოფს, რომ სარწმუნოების საქმეში იმპერატორები კი არ არიან ეპისკოპოსთა მსაჯულები, არამედ პირიქით, ეპისკოპოსები სჯიან იმპერატორებს. რა ფასი აქვს იმ ეპისკოპოსს, რომელსაც თავის სამღვდელო უფლებას ერისკაცს ფეხქვეშ უფენს. მამაშენი იტყოდა ხოლმე _ “მე არ შემშვენის ეპისკოპოსთა მსაჯული ვიყოვო” შენ კი ამბობ _ “მე უნდა განვსაჯო ისინიო”. არა არ გამოვცხადდები კონსისტორიაში, ეს მე არ შემიძლია” (კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, 1980, გვ. 155, შენ. I).
იმპერატორი ვალენტინიანე იწვევდა წმ. ამბროსის საეკელსიო საქმეების გამო გამოცხადებულიყო კონსისტორიაში, რომელშიც მსაჯულებად იყვნენ ერისკაცები იმპერატორის თავმჯდომარეობით. წმ. ამბროსი არ გამოცხადდა ასევე ქართულ ეკლესიაშიც. წმ. გრიგოლ ხანძთელი ეუბნება მეფეს, რომ ერისკაცმა თუნდაც მეფემ ეპისკოპოსის წინაშე არ უნდა იკადროს (ჯულისმოძღვრება) _ “არა ბრძანებულ არს ერისკაცისა ვითარმც ეპისკოპოსთა და მამათა განსაგებელსა შჯულისმოძღვრებასა იკადრებდა ახალსაციობსა მიიღებდა” _ ეს არისო სჯულისა და მღვდელმოძღვართა შეურაცხება.
ბატონმა ე. ჭელიძემ კარგად იცის წმ. გრიგოლ ხანძთელის მიერ გამოთქმული საეკლესიო კანონი. ერისკაცმა თუნდაც რაიმე კეთილი წესი იხილოს ისეთი, რომც ქრისტიანობასა შუენოდეს და ჩუენს შორის არა იყოს” (!) ანდა “წიგნთაგან წმიდათა გულისხმა ყოს” არ უნდა “აუწყებდეს” არამედ უნდა გაჩუმებული იყოს _ “უმჯობეს დუმილი არსო”, მაგრამ თუ “დუმილი ვერ ძალედვას”, მაშინ “აუწყოს” თვისსა ეპისკოპოსსა და, თუ ჯერ იყო (ე.ი. თუ საჭირო იყოს) მან ასწაოს, თვისით ქადაგებდესო”, ხოლო ვინც თვითონ უეპისკოპოსოდ, თანამოძმეთა აუწყებდეს თუნდაც კეთილს, იგი “უფლისა წინააღმდგომთა თანა დაისაჯოსო”.
ასურელი მამების მონოფიზიტობას ასე ამტკიცებს კ. კეკელიძე “სირიელ მოღვაწეთა” საკითხს ჩვენ ვუძღვნით სპეციალურ მონოგრაფიას (1926), რომელშიც ვამტკიცებთ, რომ ეს მოღვაწენი ეროვნებით ქართველნი, სარწმუნოებით კი _ მონოფიზიტები იყვნენ ისინი გამოექცნენ სისიში მონოფიზიტების დევნას და ჩვენში მოვიდნენ სხვადასხვა დროს. ამ მონოგრაფიას გამოეხმაურა ჯერ გ. ფერაძე, მერე ივ. ჯავახიშვილი. ფერაძის შრომას, რომელიც აგებულია სრულ გაუგებრობაზე, ახასიათებს ქართული ენისა და წყაროების უცოდინარობა და ისტორიული ფაქტების უგულებელყოფა… ავტორს იმის სურვილიც არ ემჩნევა ყოველთვის, რომ სხვის ნათქვამს ჩაუკვირდეს. რაც შეეხება ივ. ჯავახიშვილს ის არ იზიარებს ჩვენს მოსაზრებას ამ პირთა მონოფიზიტობისა და ქართველობის შესახებ, უმთავრესად იმიტომ რომ X-XII საუკუნეებში ძეგლებში ისინი სირიელებად და მართალის სჯულის _ დიოფიზიტობის აღმსარებლებად არიან წარმოდგენილნი (მართალი სჯული ყოველთვის დიოფიზიტობას არ უდრის)… ამ ძეგლებში საუკუნეთა განმავლობაში წარმოებული ბრძოლისა და დუღილის შედეგად, საქმის ვითარება ტენდენციურად შეცვლილი და შეკეთებულია, რომ ეს ძეგლები თვითონ თხოულობენ კრიტიკულ მიდგომასა და გაცხრილვას. ჩვენ უნდა გვახსოვდეს, რომ მაგალითად პეტრე მაიუმელის მონოფიზიტობის შესახებ მისი ქართული “ცხოვრება” არას ამბობს, მაგრამ ნადვილად, როგორც ცნობილია სხვა წყაროებიდან, ის ბელადი იყო მონოფიზიტობისა, ასევე უნდა ითქვას სირიელ მოღვაწეთა შესახებაც” (კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, 1980, გვ. 157, შენიშვნა).
მაშასადამე, კ. კეკელიძის აზრით ასურელი მამები და პეტრე იბერი “ბელადები” იყვნენ მონოფიზიტობისა.
მახსოვს, ჩემი დიაკვნობის დროს, . . . . .

პეტრე იბერის წმ. ეკლესიაში მოხსენიების ხანგრძლივობა

არსებობს ორი თვალსაზრისი. კ. კეკელიძის თანახმად პეტრე იბერი საქართველოს წმიდა ეკლესიაში კანონიზირებული იყო XIII საუკუნიდან ანტონ კათალიკოსამდე.
1) მეორე ეკუთვნის სწავლულ კაცთა კომისიას, რომელიც მეფე ვახტანგ VI-ის მოწვევით მუშაობდა კათალიკოს-პატრიარქ დომენტის მეთაურობით. კომისიის თვალსაზრისით პეტრე იბერი ქართულ ეკლესიაში კანონიზირებული იყო უკვე XI საუკუნეში ექვთიმე მთაწმიდელის ეპოქაში, ხოლო მსოფლიო ეკლესიის მიერ კანონიზირებული იყო ჯერ კიდევ რომის პაპის გრიგოლ დიალოღოსის დროს.
ქართლის ცხოვრებაში თითქმის ყველა ხელნაწერში ნათქვამია პეტრე იბერის შესახებ _ “ამის ნეტარისა ფრიადი ქება აღეწერა გრიგოლ დიალოღოსსა, წმიდასა პატრიარქსა ჰრომისასა, წიგნსა შინა თვისსა” (ქართლის ცხოვრება, I, 1955, გვ. 135). იმავე თვალსაზრისისაა ქართლის ცხოვრების თეიმურაზ ბატონიშვილისეული ნუსხა _ “რამეთუ იყო დიდი წმიდა წინაშე ღვთისა და იქმნა ჩვენებითა და ბრძანებითა ქრისტესითა ეპისკოპოს მოჰამისა, რამეთუ არავინ შემძლებელ იყო ქებად მისა, გარნა გრიგოლი დიალოღი, პატრიარქი რომისა, რომელ აღეწერა ქება მისი წიგნსა შინა თვისსა” (ქართლის ცხოვრება, I, 1955, გვ. 133).
ისმის კითხვა, სწავლულ კაცთა კომისიამ საიდან აიღო ცნობა, რომ პეტრე იბერის “ქება აღწერა” წმიდა გრიგოლ დიალოღოსმა? ეს ცნობა მათ უნდა აეღოთ ექვთიმე მთაწმიდელის იმავე შინაარსის ცნობიდან, კერძოდ ექვთიმე მთაწმიდელი წერს წმ. გრიგოლი წერდა პეტრეს შესახებ შემდეგს _ “მონაზონი ვინმე იყო სახელით პეტრე, ნათესავით ქართველი და იგი მითხრობდა მე ცხოვრებისათვის თვისისა უმანკოდ, ვითარმედ ვიყავ რა ქვეყანასა ქართლისასა”… (მ. ჯანაშვილი, თბილისის საეკლესიო მუზეუმის ხელნაწერთა აღწერილობა, წიგნი III, გვ. 21-22, რუს. ენაზე).
მაშასადამე წმ. გრიგოლს ესაუბრებოდა პეტრე იბერიელი, რომელთანაც საუბარი წმ. გრიგოლს გამოუცია წიგნში “დიალოგები”. ეს პეტრე ექვთიმე მთაწმიდელს მიაჩნია “ქართლის ქვეყნიდან” გამოსულ მონაზვნად, რომელიც უმანკოდ ცხოვრობდა.
სწავლულ კაცთა კომისიის თვალსაზრისით ექვთიმე მთაწმიდელი დარწმუნებული ყოფილა, რომ წმიდა გრიგოლ დიალოღოსის მიერ ნახსენები პეტრე იბერიელი არის ქართველი პეტრე იბერი, ამიტომაც დაწერა კომისიამ თავის დასკვნაში ზემოთნახსენები სიტყვები. ქება პეტრე იბერისა შეეძლო მხოლოდ გრიგოლ დიალოგოსს. მაშასადამე, სწავლულ კაცთა კომისიის აზრით პეტრე იბერი ქართულ ეკლესიაში მოიხსენიებოდა არა XIII საუკუნიდან, არამედ ექვთიმე მთაწმიდელის დროსაც, ხოლო მსოფლიო ეკლესიაში წმიდა გრიგოლ დიალოგოსის დროიდან, გრიგოლ ჰრომთა პაპისა დიალოღონი ექვთიმეს 1011 წელს უთარგმნია და კიდევ გვ. 203.
2) გავიხილოთ კ. კეკელიძის თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც XIII საუკუნისათვის ვინმე მთარგმნელმა მაკარიმ მოიპოვა სირიული ტექსტი პეტრე იბერის შესახებ, თარგმნა ქართულად და მხოლოდ ამის შემდეგ შევიდა პეტრე იბერის ვითარცა წმიდანის ხსენება ქართულ ეკლესიაში.
კ. კეკელიძე წერს _ “XIII საუკუნეში უთარგმნიათ თუ გადმოუკეთებიათ ქართულად “ცხოვრება წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩვენისა პეტრე ქართველისი”. პეტრე იყო ძე მეფე ვარაზ-ბაკურისა, დაიბადა 412 წელს და მას მურვანოზი დაარქვეს. 12 წლის ასაკში, როგორც მძევალი იმპერატორ თეოდოსის სასახლეში მოხვდა, საიდანაც იერუსალიმში გაიპარა და ბერულად მოღვაწეობდა. V საუკუნის . . . . ნახევარში აირჩიეს ეპისკოპოსად მაიუმში ანუ ღაზაში “იყო მიმდევარი მონოფიზიტური იდეოლოგიისა, თუმცა აქტიური მებრძოლი არასოდეს ყოფილა” (კ. კეკელიძე, გვ. 334). გარდაიცვალა 488 წელს, მისი ცხოვრება VI საუკუნის დამდეგისათვის აღუწერია ქართული ვერსიის მიხედვით მის მოწაფე ზაქარია ქართველს ასურულ ენაზე, ხოლო ქართულად გადმოუკეთებია მღვდელ მაკარი მესხს. ამ თარგმანის ხელნაწერი აშლილი სახით ხელში ჩავარდნია პავლე დეკანოზს, რომელსაც ის ურედაქტირებია, შემდეგ პავლეს რედაქციიდან ვიღაცას მოკლე რედაქცია გაუკეთებია, ამ უკანასკნელიდან კი 1711 წლამდე ვახტანგ VI-ს შეუტანია ქართლის ცხოვრებაში.
თვით კ. კეკელიძის სიტყვით, პეტრე იბერი რომელიმე საეკლესიო მიმართულებისათვის “აქტიური მებრძოლი არასდროს ყოფილა” მათ შორის არც მონოფიზიტობისათვის, რადგანაც იგი იყო ისეთივე როგორადაც აღერს პატრიარქი ნიკოლოზ გულაბერიძე ზოგადად ქართველობას _ “ბუნებით სადაგი და მარტივი, გონებით წრფელი, სიმართლით ცხოვრებისა და უღლისა უმანკოებისა მზიდველი, მხოლოდ ღმერთისა ოდენ და მკლავისა თვისისა მოსავი”. თავისი მკლავითა და ღვთის შეწევნითა აუგია მას მრავალი ქართული მონასტერი წმიდა მიწასა და ეგვიპტეში. ის უფრო “ქართველთა მასპინძლობით” იყო დაკავებული, ვიდრე ენამჭვევრობითა და ფილოსოფოსობით. ერთი და მეორე მიდრეკილება მას მიაწერეს შემდგომ, რადგანაც მისი რჩეულობა ავტორიტეტული იყო.
კ. კეკელიძე წერს, რომ წყაროები დაუთარიღებელია, ამიტომაც ზუსტად არ იცის დრო მაკარი მესხის თარგმანისა. ის ვარაუდს მისი დაწერის თარიღის შესახებ გამოთქვამს წყაროშივე არსებული მინიშნებებით. მაგალითად, რადგანაც კ. კეკელიძე წერს _ “აქ გვხვდება ცნობა ნინოს ქადაგების შესახებ, რომელიც IX-X საუკუნეებში იკიდებს ფეხს ჩვენში. მას შემდეგო, ნათქვამია აქ, “არა მიდრეკილ არს ქვეყანა იგი ქართლისა წმიდასა და მართალსა სარწმუნოებისაგან და არცა მივდრკეთ უკუნისამდე მადლითავე წმიდისა სამებისა”. ეს ადგილი _ წერს კ. კეკელიძე _ გვაგონებს რუის-ურბნისის კრების (1103) ძეგლისწერის სიტყვებს “არცა განგცეთ შენ სიქადულო ჩვენო მართლმადიდებლობაო, რომლისა არცა განცემელ ქმნილ ვართ” ამ . . . . მიხედვით … გადმოკეთებულა ის რუის-ურბნისის კრების შემდეგ. ნ. მარი მას XIII-XIV საუკუნეებს აკუთვნებს, სიტყვა “ . . . .” მოჰყავს თავისი მოსაზრების დასამტკიცებლად, თუმცა ეს სიტყვა გაცილებით ადრე გვხვდება სხვადასხვა ძეგლში. ეს უნდა გადმოკეთებული იყოს XIII საუკუნეში” (კ. კეკელიძე, გვ. 336).
ეს თარგმანი კ. კეკელიძის აზრით არ შეიძლება იყოს IX-X საუკუნეებზე ადრინდელი, რადგანაც მასში იხსენიება წმიდა ნინო. თავის განმანათლებელს კი თურმე ქართველები მხოლოდ IX-X საუკუნეებიდან ახსენებდნენ! ეს აზრი ცხადია მცდარია. ქართველები წმიდა ნინოს ახსენებდნენ მუდამ, IV საუკუნიდანვე. ეს დასკვნა ისევეა მართალი, როგორი მართალიცაა კ. კეკელიძის მტკიცე აზრი, რომ ასურელი მამები მონოფიზიტები იყვნენ. ამ თავისი აზრის დასაცავად დაურიდებელ პოლემიკას აწარმოებდა წმ. გრიგოლ ფერაძესთან და ეკლესიის სხვა მამებთან, რის შესახებაც მიუთითებდა XX საუკუნის 70-იან წლებში პროტოპრესვიტერი პახუმი ობოლაძე. მაშასადამე, თარგმანის შესრულების ეს დაბალი საზღვარი (IX-X სს) არასწორია. მაღალი მიჯნა XIII საუკუნეც არასწორია. საქმე ისაა, რომ თარგმანის ამ მაღალ მიჯნას კ. კეკელიძე საზღვრავს ერთადერთი ფრაზის _ “არა მიდრეკილ არს ქვეყანა იგი ქართლისა წმიდისა და მართლისა სარწმუნოებისაგან და არც მივდრკეთ უკუნისამდე” _ ეს სიტყვები ეკუთვნის არა რუის-ურბნისის ძეგლისწერას, არამედ წმ. გიორგი მთაწმიდელს იმპერიაში გაჩაღებული სარწმუნოებრივი ბრძოლის გამო ბიზანტიის იმპერატორი შეეკითხა ავტორიტეტულ მოძღვარს წმ. გიორგი მთაწმიდელს _ “იწყო მეფემან კითხვად შჯულისათვის მართლმადიდებელთაისა _ ანუ თუ არს განყოფილებაი სარწმუნოებისა თქვენისა სრულისა მას და უცთომელსა სარწმუნოებისასა ბერძენთა თანა? ხოლო ნეტარმან მან ესრეთ მაღლად და ღვთივ-ბრწყინვალედ წარმოთქვა სარწმუნოებაი მართალი ჩვენ ქართველთა ნათესავისა, რომელ განაკვირვა მეფე და ყოველნი მთავარნი მისანი და ჰრქუა მეფესა _ “ესე არს სარწმუნოებაი მართალი, ნათესავისა ჩვენისაი და რაჟამს ერთგზის გვიცნობიეს, არღარა მიდრეკილ ვართ მარცხლ, გინა მარჯულ და არცა მივდრკებით, თუ ღმერთსა უნდეს” (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წ. II, 1967, გვ. 178).
მაშასადამე, წმიდა გიორგი მთაწმიდელი ამბობს _
“ესე არს სარწმუნოებაი მართალი, არღარა მიდრეკილ ვართ… არცა მივდრკეთ” (იქვე, გვ. 178).
მაკარი მესხი წერს _
“არა მიდრეკილ არს ქვეყანა იგი ქართლისა წმიდისა და მართლისა სარწმუნოებისაგან და არც მივდრკეთ” (კ. კეკელიძე, გვ. 336).
ეს ორი გამონათქვამი იდენტურია, რამდენადმე განსხვავდება და უფრო დიდი დატვირთვისაა ძეგლისწერის სიტყვები _ “ . . . .
მაშასადამე, მაკარი მესხი არ ხმარობს “რუის-ურბნისის კრების ტერმინოლოგიას”. ეს არის შეცდომა. ის ხმარობს გიორგი მთაწმიდელის სიტყვებს.