ჟამთააღმწერლობა ჭეშმარიტის მეტყველება არს!

დაბეჭდილია გაზეთში “სახ. გან.” 17. V. 1990 წელი

(პოლემიკა)

“ჟამთააღმწერლობა ჭეშმარიტის მეტყველება არს და არა თვალ-ახმა ვისთვისმე” – წერს ჩვენი მემატიანე და აქვე აღნიშნავს “გულისწყრომამან კაცისამან სიმართლე ღმრთისა არა ყვის” (“ქართლის ცხ.” I, გვ. 199). მართლაც რომ ასეა. ვფიქრობ ეს სიტყვები ეხება ბატონებს თ. გვანცელაძესა და მ. ჩუხუას, რომელთაც გაზეთ “სახალხო განათლებაში” გულისწყრომით გასცეს პასუხი ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორს ალ. ონიანს. ბატონმა ალექსანდრემ გაბედა და საჯაროდ თქვა ის სიმართლე, რომელიც, რაც უნდა ვმალოთ, მაინც ითქმება ხვალ თუ არა, ათეული წლების შემდეგ.
მაინც რა სიმართლეა ეს? ბატონებო, ცხონებული და ნეტარხსენებული პავლე ინგოროყვას თვალსაზრისი ახალი აფხაზებისა და ძველი აფხაზების სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობის შესახებ, გარკვეული მიზეზების გამო ოფიციალურმა ისტორიოგრაფიამ განუკითხავად უარყო (50-იან 60-იან წლებში). მაშინვე ინტენსიურად დაიწყო საპირისპირო გამაბათილებელი იდეების წამოყენება. ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი თუ ენათმეცნიერი აქვეყნებდა შრომებს აწინდელი აფხაზების დასავლეთ საქართველოში უხსოვარი დროიდან ცხოვრების შესახებ. ამჟამად ცნობილია, თუ როგორ იყენებენ ამ შრომებს.
ა. ონიანს მოჰყავს ქართველ მეცნიერთა ზოგიერთი დებულება: ა. ჩიქობავა: არსებობს სერიოზული საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ქართველურ ტომებს წინ უსწრებდენ აფხაზურ-ადიღეური ტომები…” ქ. ლომთათიძე: “აფხაზურ ენაზე მეტყველ ტომებს ქართველ ტომებთან უძველესი დროიდან ჰქონდათ მტკიცე კავშირი, ამ ურთიერთობის შედეგია აფხაზური ენის უდავო გავლენა ქართულზე და არა მხოლოდ ლექსიკის სფეროში, არამედ აგრეთვე მორფოლოგიის გარკვეულ სფეროებშიც…” (იხ. გაზ. “სახ. გან.” 3. 1. 1990) და სხვა.
ფაქტობრივად სწორედ მსგავსი მოსაზრებანი სხვადასხვა ქართული მეცნიერებისა გაიმეორა ჯორჯ ჰიუიტმა თავის ცნობილ წერილში: – “უნდა ვიკითხოთ მეგრელები ისე კარგად როდისღა ფლობდნენ აფხაზურს, რომ ესესხათ აფხაზურისათვის დამახასიათებელი სინტაქსი და (თუ ჯანაშიას აზრი სწორია) მორფოლოგიაც? ჩემი აზრით, ისტორიაში უნდა ვეძებოთ დრო… ასეთი დრო ხომ არ იქნება ზემოთ ხსენებული “აფხაზეთის სამეფო” (იხ. გაზ. “ლიტ. საქ.” 21. VI). ჰიუიტს იმის თქმა სურს, რომ აწინდელი აფხაზები არამარტო ცხოვრობდნენ დასავლეთ საქართველოში, არამედ “აფხაზთა სამეფოც” შექმნეს, აქედან გამომდინარე ყველა შედეგით, ანუ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთ დროს აფხაზურენოვანი იყო. აქედან შემორჩა მეტყველებაში ენობრივი ნაშთი, კულტურა დას. საქართველოსი წარმოშობით აფხაზურია და ა. შ. (ე. ი. შეფარვით ნათქვამია, რომ ბაგრატისა და მარტვილის ტაძრები, იოანე პეტრიწი თუ სხვა მოღვაწენი აფხაზური კულტურის სფეროს განეკუთვნებიან).
ცნობილია თუ როგორი მძაფრი კრიტიკით შეხვდა ქართული საზოგადოება ჰიუიტის არამეგობრულ წერილს, მაგრამ მან ხომ ის აზრები გაიმეორა, რაც პ. ინგოროყვას ცნობილი წიგნის “გიორგი მერჩულეს” გამოსვლის შემდეგ მის განსაქიქებლად გაისმოდა მეცნიერთა ოფიციალურ წრეებში, რომელთა მოწაფეც ჰიუიტი იყო საკმაო ხნის მანძილზე?
ოფიციალური ისტორიოგრაფები ინგოროყვას ისტორიკოს-სპეციალისტად არ თვლიდნენ. დაცინვითაც კი იღებდნენ მის დიდტანიან ისტორიულ თხზულებებს (სამწუხაროდ, არც ახლა ისწავლება უნივერსიტეტსა და ინსტიტუტებში ინგოროყვას შრომები).
თ. გვანცელაძესა და მ. ჩუხუას არ ეპარებათ ეჭვი აწინდელი აფხაზების (აფსუების) დასავლეთ საქართველოში უხსოვარ დროიდან ცხოვრებაში და აფსუებსა და ძველ აფხაზებს ერთმანეთთან აიგივებენ. კერძოდ, წერენ: “ვთქვათ საბოლოო ჭეშმარიტებად მივიღეთ ა. ონიანის მიერ ავტორის დაუსახელებლად გამეორებული სხვისი შეხედულება იმის შესახებ, რომ ამჟამინდელი აფხაზები XVIII საუკუნეში არიან მოსულნი მათი ახლანდელი განსახლების ადგილას. ნუთუ ონიანს ჰგონია, რომ ამით დღევანდელ თუ თავისუფალ საქართველოს ეხსნება პასუხისმგებლობა თავის მოქალაქეთა წინაშე!” (გაზ. “სახ. გან.” 8.III.90). უცნაური ლოგიკაა, არა თუ ა. ონიანისათვისაც, არამედ ბავშვისთვისაც ცნობილია, რომ აქ საქმე ეხება ქართული კულტურისა და საქართველოს ტერიტორიის სხვა ერის მიერ მითვისება-მიტაცების მცდელობას და არა “მოქალაქეთა წინაშე პასუხისმგებლობას”. შემდეგ წერენ ა. ონიანის შესახებ – “როცა გადაჭრით უარყოფს ეთნონიმ “აფსუას” კავშირს ეთნონიმ “აფხაზთან” იცის კი, რომ ეს ეთნონიმი ერთმანეთს ჯერ კიდევ 1912 წელს დაუკავშირა უკვე მრავალგზის ნახსენებმა მარმა?”
ვითომ ამ საკითხში ნიკო მარი ავტორიტეტია? ის, თანახმად ივანე ჯავახიშვილისა, არა თუ აფხაზებს, მეგრელებს და სვანებსაც კი არაქართველებად მიიჩნევდა. მას ვენდოთ? დიდი ივანე წერდა – “აკად. ნ. მარი მისაყვედურებს, რომ მეგრელებს, სვანებს და აფხაზებს მე ქართველებს ვუწოდებ და პონტოსა და ფრიგიის ერები თითქოს ქართველებადაც კი მიქცევია. აფხაზებს მე ქართველთა მონათესავედ ვთვლი, მაგრამ ქართველებს არ ვუწოდებ, რაც შეეხება მეგრელებს და სვანებს და დავუმატებ ჭანებსაც, მათ მართლაც ქართველ ტომებად ვთვლი და ვუწოდებ…” (ივ. ჯავახიშვილი, ტ. I, გვ. 152).
“სვანურის ნარევობის თეორია ნ. მარის შექმნილია” – წერენ თ. გვანცელაძე და მ. ჩუხუა. ხოლო ამ თეორიის შესახებ ონიანი წერს – “სვანურის ნარევობის მცდარი თეზისი აფხაზი მოსახლეობის საქართველოს მიწა-წყალზე (სვანეთის მეზობლად) `ათასწლეულთა განმავლობაში” ცხოვრების საბუთად გადაიქცაო”.
ასე აქცია ნ. მარმა დასავლეთ საქართველოს ქართველები არაქართველებად, მაგრამ მისი ყურადღება არც აღმოსავლეთ საქართველოს ასცდა. მისი თეორიის თანახმად, ფშავ-ხევსურები ჩეჩნური ტომები ყოფილან – შემდეგ გაქართველებულნი. ამ თეორიას ზოგიერთი ქართველი მკვლევარი არა ქართულ, არამედ რუსულ ენაზე დაბეჭდილ წიგნებში ამრავლებს, მაგალითად, 1983 წელს ზ. ანჩაბიძის რედაქტორობით დაბეჭდილ წიგნში “Культурные взаимосвязи народов Грузии и центр Предкавказия” ნათქვამია ნ. მარის შესახებ – В своем труде “К истории передвижения яфетических народов”, он пишет следующее: “Не скрою, что грузинские горцы, в числе их хевсуры и пшавы, мне сейчас представляются такими же грузинизированными племенами чеченского народа” (გვ. 33). ნ. მარს სხვა შრომაშიც ასეთივე აზრი გამოუთქვამს, რომ ფშავ-ხევსურები ჩეჩენი ხალხის ტომები არიან – В своем труде “Племенной состав населения Кавказа” Н. Марр особо выделил чечено-ингушские племена, отнеся их к восточной группе яфетических народов Кавказа, в которую входят пшавы, хевсуры и цова тушины или бацбы” (იქვე, გვ. 82). ნ. მარის აზრით, მხოლოდ X საუკუნის შემდეგ გაქართველებულა ჩეჩნების ერთი ნაწილი (ფშავ-ხევსურები მისი აზრით), ხოლო მეორე ნაწილი კი ჩრდილო კავკასიაში გადასულა (იხ. ზ. დიდებულიძის დასახ. ნაშრ. გვ. 34). მარის ეს თეორია, რომელიც შეიძლება იმავე ეპითეტით შევამკოთ, რომლითაც ჰიუიტმა პ. ინგოროყვას შრომა, ცნობილი მეცნიერების მხარდაჭერით სარგებლობს.
რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ასეთი აბსურდული თეორიის უკრიტიკოდ მიღებას და გაღრმავებას, განსაკუთრებით რუსულად გამოცემულ წიგნებში? სავალალო! თუ რაიმე დიდი პოლიტიკური კატასტროფის გამო ჩრდილო კავკასიიდან ჩეჩნების ტომი საქართველოში გადმოსახლდა (ახლაც ცხოვრობს ახმეტის რაიონში, ქისტების ერთი ჯგუფი). ისინი ნ. მარის თეორიაზე დაყრდნობით აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთს თავის ისტორიულ სამშობლოდ გამოაცხადებენ. განა უმაგალითოა ასეთი ვარაუდი? ასევე არ იქცევიან აფსუები და სხვანი?
ახლა ვნახოთ რას წერდა ნ. მარი სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობის შესახებ – “ნ. მარის დასკვნით, თუმცა, კლარჯეთი, ტაოსთან ერთად შემოერთებულ იქნაო საქართველოსთან მე-8-9 საუკუნეებში, მაგრამ მოსახლეობის შემადგენლობით იგი, ვითომც, ამის შემდეგაც სომხური დარჩა. კლარჯეთი, ისე როგორც ტაო, დასახლებული იყოო სომხებით, რომლებიც სარწმუნოებით ქალკედონიტები (ე. ი. მართლმადიდებლები) იყვნენო. ამრიგად, ნ. მარის მტკიცებით, კლარჯეთის და ტაოს მოსახლეობა თვით შემდგომ ხანაშიც კი, ეს იყვნენ არა ქართველები, არამედ ძირითადში გაქართველებული სომხები” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 404).
შედეგი სამხრეთ საქართველოს “მკვიდრი” სომხების გაქართველების თეორიისა? სხვა ერს (ისევე როგორც აფსუებს) უჩნდება პრეტენზიები ქართულ კულტურაზე, სამხრეთ საქართველოს მატერიალურ თუ სულიერ ძეგლებზე, მიწა-წყალზე. საქმე იქამდეც მიდის, რომ არათუ პეტრიწონის მაშენებელი ძმები ბაკურიანისძენი გამოაცხადეს სომხებად, არამედ ათონის ივერთა მონასტრის ბერებიც კი, და კიდევ უფრო უარესია მოსალოდნელი, რამეთუ სომეხთა “გაქალკედონიტების” ანუ “გაქართველების” თეორიას ჩვენს “საბჭოთა” ისტორიოგრაფიაში მყარი ფესვები აქვს გადგმული.
კიდევ უფრო მეტიც, თურმე ნუ იტყვით, და კახეთ-ჰერეთიც გაქართველებული (!) მხარეები ყოფილა – “ამ ათიოდე დღის წინათ, რუსულ ენაზე გამოვიდა კიდევ ერთი წიგნი “აზერბაიჯანის ისტორიული გეოგრაფია”, რომელსაც 1987 წ. თარიღი უზის… ამ წიგნში გატარებულია აზრი, რომ ალბანელები აზერბაიჯანელთა უშუალო წინაპრები არიან, ხოლო ინგილოები – გაქართველებული ალბანელები… ასევე “გაქართველებულია” კახეთის დიდი ნაწილი, ჰერეთი და ა. შ. ხომ ხედავთ, სადამდის მიდის საქმე?” (რ. მიმინოშვილი, “დღეს ან არასოდეს”, “ლიტ. საქ.” 24. VI. 1988). საცა სამართალია, უნდა ითქვას, რომ ისტორიული გეოგრაფია, როგორც სამეცნიერო დარგი, აზერბაიჯანში ახალფეხადგმულია და აღნიშნული წიგნი პირველი ნაბიჯია, ამიტომაც აზერბაიჯანელმა ისტორიკოსებმა ჰერეთის გაქართველების თეორია საბჭოთა ქართველი ისტორიკოსებისაგან გადაიღეს. ჩვენი მეცნიერები, შეიძლება ითქვას, ინტენსიურად წერენ ჰერეთისა და ალბანეთის ერთი ნაწილის “გაქართველების” შესახებ. “ჰერეთი ეთნიკურ-ისტორიული მნიშვნელობით მოიცავდა გვიანი ხანის შიგნით კახეთსა და გაღმამხრის ტერიტორიას (მდ. ალაზნის ველი). საინგილოს ჩათვლით” (ქსე, ტ. II, გვ. 628), ამიტომაც ჰერეთი თუ “გაქართველდა”, კახეთსაც ეს საქმე დამართნია და რაღას ვერჩით აზერბაიჯანელ მეცნიერებს, რომლებმაც ჩვენი ისტორიკოსებისაგან გადაიღეს თავიანთი აზრი?
როგორც ვხედავთ, თურმე ნუ იტყვით და “გაქართველებულა” დასავლეთი საქართველო, აღმოსავლეთის მთა-ბარი, სამხრეთი საქართველო, მაშ, სადღა იყო საქართველო, სად ცხოვრობდა ქართველი ხალხი? ჩვენი მეცნიერი ა. აბდალაძეც ამ კითხვას სვამს სომხურ ენციკლოპედიაში დაბეჭდილ რ. ხონელიას სტატიის განხილვის შემდგომ: “რ. ხონელიას რომ კაცმა ყური უგდოს (ვაი, რომ ჰყავს მას საკმაოდ მრავალრიცხოვანი აუდიტორია), ქართის ელემენტი X საუკუნეში, არამც თუ დასავლეთ, აღმოსავლეთ საქართველოშიც არ ყოფილა, ძალიან მაინტერესებს რ. ხონელიას აზრით, როდის და საიდან გაჩნდნენ ქართველები?” (ა. აბდალაძე “ამიერკავკასიის პოლიტიკურ ერთეულთა…” 1988, გვ. 182).
თუ ვინმე ფიქრობს, რომ გაქართველების თეორია მხოლოდ ჩვენს მეზობლებს აძლევს უფლებას პრეტენზიები განაცხადონ ქართველი ერის მემკვიდრეობაზე და თვით ქართველების ეროვნულ თვითშეგნებაზე არავითარ გავლენას არ ახდენს, ვფიქრობ, რომ ცდებიან, სწორედ ამ თეორიის წყალობით ქართველთა შორის გაჩენილა რაღაც ეჭვები. აი რას წერს მკვლევარი: “კაცი, რომელსაც ეროვნული თვითშეგნება არ გააჩნია, საცოდავი კაცია, არარაობა და ასეთი არსებისაგან როდესაც ვისმენ: მესხები და ინგილოები ქართველები არ არიან და არც ყოფილანო, გული მიკვდება, მეცოდება ამის მთქმელი და ბრაზით ვივსები: რატომ უნდა წასულიყო ჩვენი საქმე ამგვარად…? (ტ. ფუტკარაძე “საწუხ არს ესე” “ახალგ. კომ.” 29.X.1988).
მაინც ვინ მოიფიქრა ეს უცნაური გაქართველების თეორია (მოდი და ამის შემდეგ გაგიკვირდეს საქართველოსათვის “იმპერიის” წოდება)? ამ თეორიას საფუძველი დაუდო ნ. მარმა და მისმა მიმდევრებმა გააღრმავეს: “ქრისტიანობის გავრცელება აღმ. საქართველოს მთიანეთში მათ ქართიზაციას განაპირობებდა, რაც შეეხება დას. საქართვველოს… დას. საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დას. საქართველოს ქართიზაციის პროცესს”, – წერს ჩვენი ენციკლოპედია (იხ. ტ. “საქ. სსრ”. გვ. 61). მარისგან მომდინარეობს იდეა აღმ. საქართველოს მთიანეთის, ჰერეთის, დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობის “ქართიზაციის” ანუ გაქართველების შესახებ. ხელოვნურია ტერმინი და იდეაც ასეთივეა. სინამდვილეში კი ძველი ქართული წყაროების თანახმად, მთიანეთის, კახეთ-ჰერეთის, დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობას “ქართიზაცია” არ ესაჭიროებოდა, რადგანაც ძველთაგანვე (და ფარნავაზ მეფის დროსაც) აღნიშნულ კუთხეთა მცხოვრებნი, როგორც მთიელები, ისე ეგრისელები (მესხებსა და ჰერ-კახელებზე რომ არაფერი ვთქვათ) ქართველი ხალხის ძირითად ნაწილად განიხილებოდნენ. ეს ასე ესმის “ქართლის ცხოვრებას”, ძველ ქრონიკებსა და ძველ ავტორებს. უძველესი საისტორიო წყარო “მოქცევაი ქართლისაისას” თანახმად, ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე ქართველი ხალხი განსახლებული იყო შემდეგ საზღვრებში – დასავლეთის საზღვარს წარმოადგენდა მდინარე ეგრისწყალი, ხოლო ჰერეთი და მესხეთი მის საცხოვრის არეალს განეკუთვნებოდა. ქართული ენა ამ კუთხეებში “ქართული ეკლესიის გაბატონების” გამო კი არ “გავრცელდა”, და ამის გამო, მათი “ქართიზაცია” კი არ მოხდა, როგორც წერს ჩვენი ენციკლოპედია, არამედ ჯერ კიდევ ქრისტიანობამდე, წარმართობის დროს კულტმსახურების ენა ქართული იყო, ყველა აღნიშნულ კუთხეში.
დიდმა ივანე ჯავახიშვილმა გამოიკვლია, რომ ქრისტიანობამდე ყველა ქართულ ტომთათვის (სამეგრელოსა და სვანეთშიც) კულტმსახურების ენა იყო ქართული ენა და არსებობდა მთელი ქართველი ხალხის მომცველი საერთო სარწმუნოება (წარმართული). “ცხადი ხდება, რომ არამცთუ საზოგადოდ ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის, მეგრელთა და სვანთათვის, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ, წარმართობის საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა” (“საქ. ისტორიის ნარკვევები”, ტ. I. გვ. 662).
ქრისტეშობამდე დიდი ხნით ადრე, ეს ყველა ტომთათვის საერთო ქართული ენა, მეფე ფარნავაზმა დააფიქსირა სრულიად საქართველოში, როგორც ერთადერთი სავალდებულო სახელმწიფო ენა, და საერთოდ, პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო წარმოიქმნა ფუძე ქართული (ანუ საერთო ქართული) ენის სხვადასხვა დიალექტებად დაშლის დაწყებიდან სულ რაღაც 300-400 წლის შემდეგ – “ქართულ-ზანური ენობრივი ერთობის დაშლის დასაწყისი ძვ. წ. VIII საუკუნით უნდა დათარიღდეს” (იქვე, გვ. 338), ხოლო IV-III საუკუნეებში უკვე შეიქმნა ერთიანი ქართული სახელმწიფო სავალდებულო ქართული ენით. ამ დროს მეგრული და ქართული ენები ძლიერ ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან და ერთმანეთის მიმართ დიალექტებს წარმოადგენდნენ, ანუ სახელმწიფო ქართული ენა სრულიად გასაგები იყო ეგრისის მოსახლეობისათვის, ის მის დედაენას წარმოადგენდა, თუმცა კი, თანდათან ყალიბდებოდა და ვითარდებოდა ახალი დიალექტი, “რა თქმა უნდა, ენობრივი და სხვა სახის განსხვავება ამ დროს ბევრად ნაკლები უნდა ყოფილიყო, ვიდრე შემდეგში” (იქვე, გვ. 442).
ეს იმას ნიშნავს, რომ ფარნავაზმა ყველა ქართულ ტომთათვის გასაგები ენა გამოაცხადა სახელმწიფო ენად. ეს ენა ქრისტიანობის შემოსვლისთანავე იქცა ქართულ ტომთათვის ერთადერთ სამწერლობო, კულტურის ენად, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი – წერს ივანე ჯავახიშვილი. “ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი და სამწერლო ენაც ჰქონდა და აბადია ეხლაც, რომელიც, როგორც ეს თვით აკად. ნ. მარსაც კარგად მოეხსენება, და თვითონაც არა ერთხელ დაუდასტურებია, მეგრელებისა და სვანებისთვისაც ერთადერთი სამწერლო და კულტურის ენა იყო და არის ეხლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსაც და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი” (ივ. ჯავახ. ტ. I, გვ. 154).
ეს ის ქართული ენაა, რომელიც არა თუ ქრისტიანობის დროს, არამედ წარმართობის დროსაც საერთო ენას წარმოადგენდა ყველა ქართული ტომისათვის, და საერთო წარმართულ კულტმსახურებასაც ამ ენაზე აღასრულებდნენ (იხ. იქვე).
თუკი ეს ასეა, მაშინ არაა სწორი ჩვენი ენციკლოპედია, რომელიც, როგორც აღინიშნა, წერს, რომ – “დას. საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დას. საქართველოს ქართიზაციის პროცესს”. ჯერ ერთი, ქართული ეკლესია დასავლეთ საქართველოში არ “გაბატონებულა”, არამედ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველომ ერთდროულად მიიღო ქრისტიანობა I-IV საუკუნეებში, რასაც დაბეჯითებით მიუთითებენ ძველქართული წყაროები და დაადასტურა არქეოლოგიამ (იხ. პ. ზაქარაიას “ნოქალაქევი-არქეოპოლისი”). მეორეც, ქართული ენა დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობის დროს კი არ გავრცელდა, არამედ ჯერ კიდევ წარმართული ღვთის მსახურება აქ ქართულად აღესრულებოდა ქრისტიანობის გავრცელებამდე, უფრო მეტიც, ლიტერატურულ ანუ საეკლესიო ენის შექმნა-შემუშავებაში თვითვე ჰქონდათ მეგრელებსა და სვანებს უშუალო მონაწილეობა მიღებული – თანახმად ი. ჯავახიშვილისა, მაშასადამე, არავითარი “ქართიზაცია” ამ ტომებს არ ესაჭიროებოდათ, “მეგრელებსა და სვანებს და დავუმატებთ ჭანებსაც, მათ მართლაც ქართველ ტომებად ვთვლი და ვუწოდებ” – “ქართველ ტომებს” კი არ უწოდებდა, არამედ “ქართულს”.
ამჟამად არსებული თვალსაზრისი ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების დროის შესახებ ფაქტიურად ნ. მარის “გაქართველების” თეორიას ეფუძნება, რომელიც დაახლოებით ასეთია – ერთიანი ქართველი ხალხი, როგორც ეთნიკური ერთობა, მხოლოდ IX-X საუკუნეების შემდეგ ჩამოყალიბდა, რადგანაც ამ საუკუნეებში “ქართების” ტომმა გაავრცელა ქართულენოვანი მღვდელმსახურობა ჰერეთსა, მესხეთსა და დას. საქართველოში, მთიანეთში, რის შემდეგაც გაქართდნენ აღნიშნულ კუთხეთა მცხოვრებნი – ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხი. ამიტომაც საქართველო, როგორც კულტურულ-ეთნიკური მთლიანობა მხოლოდ XI საუკუნისათვის ჩამოყალიბდაო. ეს თეორია აბსოლუტურად ეწინააღმდეგება ი. ჭავჭავაძის და (ნ. მარამდელი) ქართული ისტორიოგრაფიის შეხედულებას ქართველი ერის ჩამოყალიბების დროის შესახებ. დიდი ილია მართალი წერდა: “ჩვენს ერს ორი ათასი წელიწადი უცხოვრია ისტორიულის ცხოვრებით” (“ერი და ისტორია”). ილია ხშირად წერდა ორიათასწლოვანი ერთიანი ქართველი ერის შესახებ. ასეთივე თვალსაზრისი გააჩნდათ ილიას გარშემო შემოკრებილ დიდებულ ისტორიკოსებს (ამჟამად მივიწყებულია დ. ბაქრაძის, ალ. ცაგარელის, თ. ჟორდანიას, ილიას სხვა თანამოსაგრეთა, ასევე ძველქართველ ისტორიკოსთა, ლ. მროველის, ჯუანშერისა თუ ვახუშტის მტკიცებანი).
მართალია, ძველთაგანვე არსებობდა ქართველი ხალხის სხვადასხვა ეთნოჯგუფები მაგრამ ილიას თქმით, ისინი წარმოქმნილან ერთიანი ორიათასწლოვანი ქართველი ხალხის წიაღში საუკუნეთა მანძილზე – “ის შემკრებლობითი, დიდებული, ერთიანი აზრი, რომელსაც ყოველი ჩვენგანი ქართველობაში უნდა ხედავდეს, ის სახელი, რომელიც ყველას გვერქვა, დაირღვა, ჩვენის გონებიდამ ამოშრა, და ქართველი ეხლა ერთის კუნჭულის მცხოვრებთა საკუთარი სახელი, კერძოობითი სახელიღა გახდა და არა საერთო, საყოველთაო მთელის იმ ხალხისა, რომელიც ერთად ტანჯულა… ქართველი ჩვენის ტომის საერთო სახელი აღარ არის აღარც გარეთ, არც მახლობლისათვის და აღარც უცხოსათვის, იმერელი – იმერელია, მეგრელი – მეგრელია, ქართლელი – ქართლელია და სულ ყველანი კი ერთად ქართველები არ არიან… რაკი ის დიდებული ქართველობის აზრი, ის საყოველთაო სახელი გონებიდან გამოგვეცალა, ჩვენი გონება დაიფუყა, სულით და ხორცით დავკუწმაწდით…” (ტ. III, გვ. 77), თუმცა, კი “უეჭველია, რომ ჩვენ ხალხს ორი ათასი წელიწადი უცხოვრია თავისი ცხოვრებითა და თვითმოქმედებითა” (ტ. IV, გვ. 176), მაშასადამე, ორიათასწლოვანი ქართველი ერი შემდგომში “დაკუწმაწდა” სხვადასვა ეთნიკურ ჯგუფებად (ე. წ. ქართველურ ტომებად და დიალექტმატარებლებად), რომელთა კვლავ ერთიან ერად შეკავშირებისათვისაც იღვწოდა ილია. მისი რწმენით, ერთიანი ქართველი ხალხი უკვე ჩამოყალიბებული იყო ქრისტეშობამდე დიდი ხნით ადრე. მის წიაღში არსებული სხვადასხვა ეთნოჯგუფების არსებობა შედეგია ერთიანი ერის ნაწილობრივი დაშლისა, რადგანაც ყოველი ერი დაპყრობისა და თავისუფლების დაკარგვის დროს განიცდის დენაციონალიზაციას, ხოლო ხელსაყრელი მომენტის დადგომისთანავე კი კონსოლიდაციას (განსაკუთრებით თავისუფლების აღდგენის შემდეგ). ილიამ იმ დროისათვის შესაძლებლობის ფარგლებში გარკვეულწილად შეაგნებინა ჟამთა ვითარების გამო “დაკუწმაწებულ” ქართველობას კონსოლიდაციის აუცილებლობა.
ძველქართულ ისტორიოგრაფიას ქართველი და სომეხი ხალხები ერთ დროს ჩამოყალიბებულად მიაჩნდა (ქართლოსისა და ჰაოსის ძმობა). ჩვენი ენციკლოპედია წერს – “სომეხი ხალხის ჩამოყალიბების ბოლო ეტაპი თანხვდება ძვ. წ. VI ს-ში სომხეთის სახელმწიფოს შექმნას. მან ურარტუს სახელმწიფო დაიკავა” (ქსე, ტ. 9, გვ. 463). ასეთივე აზრისაა “Советский энциклопедический словарь”, რომელიც წერს: “Во второй пол. I тыс. до н.э. в осн. сложилась арм. народность” (გვ. 78). ახლა ვნახოთ, რას წერს იგივე ენციკლოპედია ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების შესახებ – ეს მომხდარა სომეხი ხალხის ჩამოყალიბებიდან თითქმის 1500 წლის შემდეგ – “В VI-X вв. в осн. сложилась груз. народность” (იქვე, გვ. 349).
ახლა კი ვნახოთ იმავე წიგნის აზრი აფხაზი ხალხის ჩამოყალიბების დროის შესახებ:
“К VIII в. сложились абх. народность” (იქვე, СЭС, 1980, გვ. 11). მას ბანს აძლევს ჩვენი ენციკლოპედია “…VIII ს-თვის ძირითადად დასრულდა აფხაზი ხალხის ჩამოყალიბება” (ქსე, ტ. 2, გვ. 29). რა გამოდის? ქართველი ხალხის ჩამოყალიბება დასრულებულა X-XI საუკუნეებისათვის აფხაზი ხალხის ჩამოყალიბებიდან 2-3 საუკუნის შემდეგ! რა პრაქტიკული შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ამგვარ თეორიას, მით უმეტეს, რომ არსებობს შემხვედრი თეორია IX-X საუკუნეებში დას. საქართველოს “გაქართებისა”? – აი, ასეთ “აკადემიურ” და მეცნიერულ თვალსაზრისს ეფუძნება ჯ. ჰიუიტისა და სეპარატისთა რიხი. სინამდვილეში კი აღნიშნულ საუკუნეებში აფხაზები წარმოადგენდნენ ქართველი ხალხის ნაწილს. ნ. მარი აიგივებდა აფსუებსა და აფხაზებს: “Абхазский народ заслуживает однако, самого серьезного внимания” (იხ. შ. ხიდაშელის სტატია, გაზ. “სახ. გან.”), მაშინ, როცა, როგორც ვახუშტი, ისე ევროპელი მისიონერები სრულიად გარკვეულად წერენ თანამედროვე აფხაზების წინაპრების ჩრდილო კავკასიიდან XVI-XVIII საუკუნეებში ჩამოსახლებასა და ისტორიულ აფხაზეთში ჩასახლების შესახებ, რომელსაც თან სდევდა სწორედ ქრისტიანული (ქართულენოვანი!) კერების განადგურება. მიუხედავად ამისა, საბჭოთა ქართულმა ისტორიოგრაფიამ მიიღო და შემდეგ საყოველთაოდ გაავრცელა ნ. მარის თვალსაზრისი აფხაზეთის შესახებ. ათასწლოვანი ამოუცნობიც ამოხსნა, მაგალითად, I საუკუნეში პლინიუსის მიერ აღწერილი აფსილები “ერთ-ერთ უძველეს აფხაზურ ტომად” გამოაცხადა, რომელთა ქვეყანა აფსილეთი “თავდაპირველად მოიცავდა ახლანდელი გალის რაიონს” (ქსე, ტ. 2. გვ. 28). შედეგი? ცნობილია!
ნ. მარის იდეები საყოველთაოდ დამკვიდრდა, რადგანაც, მისი კრიტიკა სასტიკად იყო აკრძალული საბჭოთა ხელისუფლების მიერ. აი რას გვიამბობს აფხაზოლოგი, ცნობილი მეცნიერი აკადემიკოსი ქეთევან ლომთათიძე – “მე რომ ვსწავლობდი, თავიდან ყველაფერი რიგიანად მიდიოდა, მაგრამ ოცდაათიან წლებში ინტელეგენციის დარბევა დაიწყო… ვიჯექი აუდიტორიაში და მესმოდა: “გაეთრიოს ეს პროფესორი”… არა, ვერ გეტყვით, ვერ აღვწერ იმ სცენებს. ასპირანტურაში ვიყავი და რიცხავდნენ იმათ, ვინც ნიკო მარის თეორიებს არ იზიარებდა, მომხრეებს საქმე კარგად მისდიოდათ, ძნელად გადავურჩი ამ პერიოდს” (გაზ. “ახალგ. კომ.” N#124, 15. X. 1988). ნ. მარის მოწინააღმდეგე ისტორიკოს-ენათმეცნიერები გააძევეს, ხოლო მომხრეებმა აღზარდეს ახალი თაობა ნ. მარის თეორიების ერთგულნი, ცხადია, მათ პ. ინგოროყვას თეორიები არამეცნიერულად მიიღეს.
როგორც აღინიშნა, ნ. მარის “გაქართველების” თეორიის აღიარებამ ფაქტიურად ჩიხში შეიყვანა ქართული ისტორიოგრაფია (ქართული ისტორიოგრაფიის ფაქტიური მდგომარეობის შესახებ, იხილეთ პროფ. გურამ ყორანაშვილის წერილები).
ამ თეორიის გაბატონებას ხელი შეუწყო იმან, რომ რევოლუციამდე საქართველოში არ არსებობდა ქართველთა ისტორიის შემსწავლელი არც ერთი სამეცნიერო ცენტრი (უნივერსიტეტი, ინსტიტუტი). ჩვენი უნივერსიტეტის დაფუძნების შემდეგ, მოსალოდნელი იყო ჩვენი მეცნიერები უარყოფდნენ ე. წ. “გაქართველების” (გაქართების) თეორიას, მაგრამ მოხდა სრულებით მოულოდნელი რამ – ნ. მარის თეორიების კრიტიკა სასტიკად აიკრძალა, ნ. მარის თეორიების უბრალო კრიტიკისთვისაც კი არა მარტო აძევებდნენ უნივერსიტეტიდან და სხვა დაწესებულებებიდან, არამედ სჯიდნენ და ასახლებდნენ კიდეც. ამ დროისათვის ნ. მარმა ისტორიკოს-ფილოლოგმა ე. წ. მარქსისტულ ენათმეცნიერებას დაუდო საფუძველი, ის გახდა მთავრობისა და პარტიის უმაღლესი ორგანოების წევრი. მარის თეორიების საპირისპირო მსჯელობა განიხილებოდა როგორც “ბურჟუაზიული”, “მავნე”, “არამარქსისტული”, “იდეალისტური” – წერს მ. გორბანოვსკი. “Академик Императорской Академии Наук стал и академиком АН СССР, практически главой советской лингвистики, но и того изменившим науке (трагический парадокс?). Особенно “результативным” был для Марра 1930 год. В этом году он беспартийный получает право произнести приветственное слово XVI съезду ВКП(б) от имени всесоюзной ассоциации работников науки и техники. Его внимательно слушает Сталин. Марр немедленно получает партийный билет (что ему очень развязало руки), а затем – орден Ленина. В 1931 году академик Марр избирается членом ВЦИК… Иные суждения противоречащие марризма начали рассматриваться как “немарсистские”, “идеалистические” “буржуазные”, “вредные”… после окончания войны новый (чут не ставший решаюшим) этап борьбы последователей Марра за “чистоту” умов и кадров…” (М. Горбановский, “Конспект по корифею” “Литературная газета” 25 мая, 1988 г. №21, стр. 12).
ამ სტატიაში ნათქვამია, რომ როგორც ომამდე, ისე ომის შემდეგ, მრავალი ჭეშმარიტი, დიდი მეცნიერის სიცოცხლე შეიწირა “მარიზმმა” – ასე უწოდებს ავტორი ნ. მარის სამეცნიერო მიმდინარეობას და მის სკოლას.
საფიქრებელია, რომ სტალინის ყურადღება ნ. მარმა მიიპყრო არა 1930 წელს, როგორც წერს მ. გორბანოვსკი, არამედ ადრე, რევოლუციამდე, როცა ორთავე მათ მოძღვრებასა და შეხედულებებს საკადრის პასუხს სცემდა ილია. ნ. ჟორდანიასადმი პასუხებმა დაარწმუნა ქართველი სოციალ-დემოკრატები, რომ მათებური “მარქსიზმი” საქართველოში ვერ გავრცელდებოდა, თუკი ილიას ავტორიტეტი დიდი იქნებოდა ქართველთა შორის. ახალგაზრდა სტალინი ამ მიზეზის გამო, უთუოდ აპყრობდა თავის ყურადღებას ილიას ყველა იდეურ მოწინააღმდეგეს, ერთ-ერთი ასეთი იყო ნ. მარი, რომელიც განსაკუთრებით მტრულად განეწყო ილიას მიმართ, “ქვათა ღაღადის” გამოქვეყნების შემდეგ. ნ. მარი, ჯერ კიდევ ადრე იყო ილიას მიერ სასტიკად გაკრიტიკებული, ხოლო “ქვათა ღაღადმა”, რომელიც ამხელდა მიკერძოებულ მეცნიერთა “ოინებს”, კიდევ უფრო გაზარდა ილიასადმი, შეიძლება ითქვას, სიძულვილი, რადგანაც ნ. მარი და მისი მოძღვრება ქარცეცხლში იყვნენ გატარებულნი. “ქვათა ღაღადი” სენსაციასავით მიიღო იმ დროის საზოგადოებამ და არა მარტო სამაგიდო წიგნად იყო ქცეული ათეული წლის მანძილზე, არამედ – დიდი მეცნიერული ავტორიტეტის მქონე ნაშრომადაც. ნ. მარის საპირისპირო თეორიის გავრცელებამდე (ილიას თეორიით, არა თუ სამხრეთი და დასავლეთ საქართველოა უძველესი დროიდანვე ქართველებით დასახლებული, არამედ ურარტუელები და აღმოსავლეთის სხვა ცივილიზაციათა შემქმნელი ხალხები ქართული წარმომავლობისანი იყვნენ, მარის თეორიით კი, არა თუ ურარტუელები და სხვა ხალხები იყვნენ ქართული წარმომავლობისანი, არამედ თვით აღმოსავლეთ საქართველოს ზოგიერთი ტომი, სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა არაქართული წარმოშობისანი იყვნენ). ახალგაზრდა სტალინი, ალბათ, ყურადღებით ადევნებდა თვალს ილიასა და მარის კამათს. როგორც ტიციანი (ტაბიძე) ამბობს “სული სულს როგორ დაემალებაო”, ქართველთა საკი