წაკითხულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესი და უნეტარესი
ილია II-ის დაბადებიდან 80 და აღსაყდრებიდან 35 წლისთავისადმი მიძღვნილ კონფერენციაზე,
საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი
2013 წლის იანვარი
“საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას” უძველესი დროიდან “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაც” ეწოდებოდა, ვინაიდან იგი ქრისტეს მოციქულებმა დააფუძნეს.
ძველი ქართული საეკლესიო წყაროების – “მოქცევაი ქართლისაის” (VII-IX სს.) და “ქართლის ცხოვრების” (VIII-XI სს.) ცნობებით, წმიდა მოციქულების ეპოქაში თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიას მოიცავდა სახელმწიფო – “ქართლის სამეფო”, რომელსაც უცხოელები იბერიას უწოდებდნენ, ის იყო მემკვიდრე დიდი ისტორიული კოლხიდისა.
საქართველოს ეკლესიაში დამკვიდრებული ტრადიციული გადმოცემით, ჩვენში უქადაგნია მოციქულთა სიმრავლეს – წმ. ანდრია პირველწოდებულს, სიმონ კანანელს, მატათას, ბართლომეს, თომასა და თადეოზს. ქართული და უცხოური წყაროებიც მიუთითებენ მოციქულების საქართველოში მოღვაწეობას.
მიზეზი მოციქულთა ასეთი სიმრავლისა უნდა ყოფილიყო იმჟამინდელი საქართველოს პოლიტიკური გავლენის სფეროში საერთაშორისო სავაჭრო გზების მოქცევა. მოციქულთა მოღვაწეობის ეპოქაში იბერიის გავლენის სფეროში მოექცა ვრცელი ტერიტორია კასპიის ზღვიდან შავ ზღვამდე და სამხრეთით ვანის ტბამდე. აქ გამავალი საერთაშირისო სავაჭრო გზები, რომელნიც რომის იმპერიას სპარსეთთან და სკვითიასთან აერთებდა, იბერიის მიერ კონტროლდებოდა. ამ მიზეზის გამო, სპარსეთ-ინდოეთსა თუ, ჩრდილოეთით, სკვითია – სარმატიაში საქადაგებლად მიმავალი წმიდა მოციქულები გზას ვერ აუქცევდნენ იბერიას.
წმ. მოციქულთა ეპოქაში, I საუკუნის 30-იანი წლებიდან II საუკუნის 60-იანი წლების ჩათვლით, იბერია ძლიერი სახელმწიფო იყო, რომელიც კავკასიის მნიშვნელოვან ნაწილს მოიცავდა. რომაელი ისტორიკოსები – ტაციტუსი, დიონ კასიუსი და სხვები აღწერენ იბერიის ცხოვრებას (ტაციტუსის ცნობით I ს. 30-იანი წლებიდან იბერია მეგობრობდა რომთან და თავისი ძლიერი ჯარით ებრძოდა პართიის სახელმწიფოს, რათა Aარმენია გაეთავისუფლებინა პართიელთაგან. გათავისუფლების შემდეგ არმენიაში გამეფდა იბერთა მეფის მითრიდატეს ძე, შემდეგშიც იბერიის სამეფო სახლის წევრები მართავდნენ არმენიას, მათ შორის ტაციტუსი გამოყოფს იბერიის მეფის ფარსმანის ვაჟს რადამისტს. ტაციტუსის ცნობითვე არმენიასთან ერთად იმჟამად “იბერიამ შეიერთა ალბანია და უხმო სარმატებს” (CORNELIUS TACITUS, ANNALES, VI,33-36, IX,9, XII,15-50). მეორე ისტორიკოსის დიონ კასიუსის ცნობით II ს. პირველ ნახევარში “იბერიის მეფე ფარასმანესი როცა მეუღლესთან ერთად რომში ჩამობრძანდა ადრიანემ (რომის იმპერატორმა) გააფართოვა მისი სამფლობელოები” (დიონ კასიოსი, რომის ისტორია, LXIX, 15).
ამაღლების შემდეგ მოციქულებმა წილი ყარეს თუ ვის რომელ ქვეყანაში უნდა ექადაგა. “ქართლის ცხოვრება” გადმოგვცემს, რომ საქართველო წილად ხვდა ღვთისმშობელს, მაგრამ მისი ძის, ჩვენი უფლის ნებით ღვთისმშობელმა თავის ნაცვლად საქართველოში წმ. ანდრია პირველწოდებული მოავლინა, რომელსაც თავისი ხელთუქმნელი ხატი გამოატანა. ანდრია მოციქულმა შემდეგი მოგზაურობის დროს საქართველოში სხვა მოციქულებიც ჩამოიყვანა. კერძოდ, მესამე მოგზააურობისას მას სიმონ კანანელი და მატათა ჩამოუყვანია. ამის შესახებ ცნობას ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი (VIII ს.) იძლევა.
ძველი ქართული საეკლესიო წყაროებისა და რუის-ურბნისის კრების განსაზღვრებით, ჩამოყალიბების დროიდან საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა სრულიად საქართველოს ისტორიული მიწა-წყალი და მთელი ქართველი ერი (მცხოვრები როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში), ამიტომაც ნაბრძანებია რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერაში – “წმიდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”,
საეკლესიო გადმოცემით, მოციქულების ქადაგებათა ეპოქაში, ქართლის სამეფოს (საქართველოს) მეფე ადერკიმ, ხელი შეახო ამ დროს საქართველოში იერუსალიმიდან ჩამოსვენებულ იესო ქრისტეს კვართს, რითაც მიღებული დიდი მადლი გადაეცა საქართველოს სამეფო დინასტიას. ამ მადლის მიღებით, ეს დინასტია მის შემდეგ 1900 წელი, XIX საუკუნემდე მართავდა საქართველოს კეთილმსახურებითა და ქრისტესმოყვარეობით (იგულისხმება ფარნავაზიანთა და ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიები, აღსანიშნავია, რომ ბაგრატიონები ქრისტესა და მის დედას, ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს თავიანთ ხორციელ ნათესავებადაც თვლიდნენ, რადგანაც თავიანთ თავს წმიდა დავით მეფსალმუნეს შთამომავლებად მიიჩნევდნენ).
ივერიის ეკლესიის დიდი მამა გიორგი მთაწმინდელი წერდა, რომ საქართველოში მოღვაწე სიმონ კანანელი დაკრძალულია “ქვეყანასა ჩვენსა აფხაზეთს” (კერძოდ ახალ ათონში), ხოლო მოციქული მატათა დაკრძალულია სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, აფსაროსში.
უძველესი ქრისტიანული წყაროები მიუთითებენ ასევე მოციქულების ბართლომესა და თადეოზის ყოფნას საქართველოში.
მოციქულების ქადაგებათა დროს, იმდენად მრავალი ადამიანი გაქრისტიანებულა დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში, რომ წარმართ მეფე ადერკის საყვედურით მიუმართავს თავისი ერისთავებისათვის ეგრისსა და კლარჯეთში ანდრია პირველწოდებულის მშვიდობით განტევებისათვის.
მოციქულების ქადაგებათა ეპოქაში და შემდგომ, I-III საუკუნეებში, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი რაოდენობა რომ გაქრისტიანებულა, დასტურდება უახლესი არქეოლოგიური მონაპოვრებით, ისინი მეფე რევ მართლის ეპოქის (III ს.) საზოგადოების ქრისტიანულ მიდრეკილებას ნათლად ასახავენ.
არქეოლოგების მიერ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში გამოკვლეულია II-III საუკუნეთა ქრისტიანული სამარხები, ქრისტიანული წესით დაკრძალული მოზრდილები და ბავშვები შესაბამისი ატრიბუტებით (არტეფაქტებით). მასალიდან ჩანს, რომ ქრისტიანობას იღებდნენ ბავშვებიც კი, რომელთა მოსანათლად სამღვდელოება იყო საჭირო. ამით დასტურდება “ქართლის ცხოვრების” ცნობა, რომ ანდრია მოციქულმა, იმჟამინდელ საეკლესიო ცენტრში, აწყურში, ქრისტიანებს დაუდგინა სამღვდელოება ეპისკოპოსებთან ერთად, ანუ საფუძველი დაუდო საქართველოს წმიდა ეკლესიას, რომელსაც, ამ წყაროს ცნობით, თავისი იერარქიული მმართველობა გააჩნდა უკვე მოციქულების ეპოქიდანვე.
ანტიოქიის საპატრიარქო კარზე წმიდა გიორგი მთაწმინდელის მტკიცებით მოციქულების მიერ დაარსებული ეკლესიები პირველ საუკუნეებში თავისთავადები იყვნენ, მისი აზრით თავდაპირველად ასეთივე ყოფილა მოციქულების მიერ დაარსებული საქართველოს ანუ ივერიის ეკლესია, მაგრამ შემდგომ, რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების წმიდა მამათა განმარტებით, რადგანაც საქართველოში არსებული ქრისტიანული თემები წარმართი მეფეების მხრიდან განიცდიდნენ დიდ დევნას, ამიტომაც IV საუკუნეში წარმოიქმნა საჭიროება მთელი ერის მოქცევისა.
IV ს.-ში საქართველოში იქადაგა მოციქულთასწორმა წმიდა ნინომ, უფლისმიერი დავალებით მას უნდა გაექრისტიანებინა იბერიის სამეფო ოჯახი და უფლის შეწევნით მან ეს მოახერხა. სამეფო ოჯახთან ერთად ქრისტიანობა მიიღო მთელმა ქართველმა ერმა, ამიტომაც წერს რუის-ურბნისის კრება, რომ წმიდა ნინოს მიერ გაქრისტიანდა “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, ისევე როგორც იქამდე 300 წლით ადრე წმიდა ანდრიამ იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა” (დიდი სჯულისკანონი, 1974, გვ.545-546).
ჩვენი წყაროების ამ მითითებას, რომ წმიდა ნინომ “განანათლა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” მთლიანად ეთანხმებიან IV-V და სხვა საუკუნეების უცხოური წყაროები –
კერძოდ, IV საუკუნის ეკლესიის ისტორიკოსი გელასი კესარიელი წმ. Nნინოს შესახებ წერს- იმპერატორ კონსტანტინეს ხანაში “ღმრთის ცნება მიიღეს პონტოს გასწვრივ მიწა-წყალზე მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა, რომელთაც მანამდე ის არა სწამდათ. ამ უდიდესი სიკეთის მიზეზი გახდა ერთი დედაკაცი, რომელიც მათთან იყო ტყვედ” (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 186).
ამასვე წერს V საუკუნის ისტორიკოსი გელასი კვიზიკელიც – “ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რომელიც მანამდე არ სწამდათ შეიწყნარეს” (მიმომხილველი, I, 1926, გვ. 55).
მაშასადამე გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებით, წმიდა ნინოს მიერ მთელმა ქართველმა ერმა, როგორც ზღვისპირეთში მცხოვრებლებმა (ლაზებმა), ისე ქვეყნის დანარჩენ ნაწილში მცხოვრებლებმა (იბერებმა), ერთდროულად მიიღეს “ღვთის მცნება”.
იბერთა მოქცევის ფაქტს აღწერენ ახ. წ. IV-V საუკუნეების ისტორიკოსები: სოკრატე (საეკლესიო ისტორია, წიგნი I, 19), თეოდორიტოს კვირელი (ეკლესიის ისტორია, წიგნი I, 1, 23.), სოზომენე (საეკლესიო ისტორია, წიგნი I, 6, 7, 34, 36) და რუფინუსი (საეკლესიო ისტორია, I, 10).
გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია ლაზებიც იბერებთან ერთად, ეთანადება V საუკუნის ცნობილი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობა, ის წერს, ვრცელი არეალი შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე მოაქცია წმიდა ნინომ, რომელმაც იქადაგა კლარჯეთიდან ვიდრე კასპიის ზღვიპირეთში იმჟამად მცხოვრებ მასქუთებამდე – “სანატრელი ნუნე წავიდა იქედან, რათა თავისი ადვილგასაგები საუბრით ქართველთა ქვეყნის სხვა კუთხეებიც დაემოძღვრა… გავბედავ და ვიტყვი, რომ ნუნე მოციქული ქალი გახდა, მან იქადაგა სახარება კლარჯეთიდან დაწყებული ვიდრე ალანთა და კასპიის კარებამდე, მასქუთთა საზღვრებამდე, როგორც ამას აგათანგელოზი გაუწყებს შენ” (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 172).
აგათანგელოზის ცნობითაც, მოვსეს ხორენაცის სიტყვით, წმიდა ნინოს უქადაგნია შავი ზღვისპირეთიდან – კლარჯეთიდან, ვიდრე კასპიის ზღავმდე (მასქუთებამდე).
საქართველოს პროვინცია კლარჯეთი მდებარეობდა შავი ზღვისპირზე, ხოლო მასქუთების ტომი წმიდა ნინოს ეპოქაში ცხოვრობდა კასპიის ზღვისპირზე, ხორენელის ცნობით ამ არეალზე იქადაგა წმ. ნინომ.
რადგანაც, ლაზიკა (სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო) გელასი კესერიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებით წმ. ნინოს სამოღვაწეო არეალში შედიოდა, ამიტომაც, დასავლეთ საქართველო წმ. ნინოს მიერ დაფუძნებული საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იყო მოქცეული ისევე, როგორც აღმოსავლეთ საქართველო. კირიონ კათალიკოსი (VI–VII სს) ეგრისის არქიეპისკოპოსიც იყო იოანე სომეხთა კათალიკოსის (899 წ.) ცნობით. ის წერს – კირიონ I იყო მამამთავარი “იბერიელთა, გუგარელთა და ეგრისელთა ადრინდელი წესის შესაბამისად” (იოანე კათალიკოსის (დრასხანაკერტელის) მატიანე, 1912, გვ. 65).
ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ცნობილი ისტორიკოსის უხტანესის ცნობები, რომელიც ეხება საქართველოს ეკლესიის ისტორიას VIII-X სს. უხტანესი თანამედროვე იყო მის მიერ აღწერილი ამბებისა.
ქართული წყაროებით კი, როგორც აღინიშნა, დასავლეთ საქართველო გაქრისტიანებიდანვე უწყვეტად საქართველოს (მცხეთის) საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა. ქართული წყაროები ამ კუთხით საგანგებოდ შეისწავლა ივ. ჯავახიშვილმა და დაასკვნა- -ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს გამნტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღწვოდნენ” (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ. 47). “ეს არის ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ დადგენილი და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებული შემეცნება” (იქვე, გვ. 97). ხოლო რაც შეეხება ნოტიციებით ცნობილ საისინის, პეტრას, როდოპოლისისა, ზიგანასა და ფასიდის ეპარქიებს, ისინი განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა უძველეს ქვეყანაში, ტრაპეზუნტ-ზიგანა-გუმიშხანეს რეგიონში.
საქართველოს ეკლესიის დაფუძნების ისტორიისათვის მნიშვნელოვან გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელისა და სხვათა ცნობებს, რომ წმიდა ნინო იყო ლაზიკის განმანათლებელი იბერიასთან ერთად, ბოლო საუკუნეში (ათეისტურ ეპოქაში) არ ექცეოდა ყურადღება. მიიჩნეოდა და ამჟამადაც მიიჩნევა, რომ ამ ცნობებს არ ეთანხმება წმიდა გრიგოლ განმანათლებლის ცხოვრების ძველი არაბული (დაახლ.VII-VIII სს.) თარგმანი, რომლის მიხედვითაც ლაზიკა იყო წმ. გრიგოლ განმანათლებლის მოღვაწეობის არეალი, სადაც მან დანიშნა კიდეც თავისი ეპისკოპოსი.
ნ. მარმა გრიგოლ განმანათლების არაბულ ხელნაწერში ამოიკითხა, რომ გრიგოლმა თავისი ეპისკოპოსი სოფრონი გააგზავნა ლაზიკაში, ამიტომ ლაზიკა წმ. გრიგოლის სამოღვაწეო არეალია და არა წმ. ნინოსი. მაგრამ, მისი გამოქვეყნების შემდეგ მალევე გამოიცა ნ. ადონცის ცნობილი ნაშრომი აღნიშნული რეგიონის შესახებ, საიდანაც გამოჩნდა რომ სინამდვილეში წმ. გრიგოლის ცხოვრების არაბულ ხელნაწერებში წერია არა სიტყვა “ლაზიკა”, არამედ “არზანენა”. ნ. ადონციმ გამოიკვლია, რომ ნ. მარმა ხელნაწერში არასწორად ამოიკითხა არაბული თანხმოვანთჯგუფი, რომელიც გადმოსცემს არა სიტყვა “ლაზიკას”, არამედ “არზანენას”. ასე, რომ ლაზეთი არ იყო წმიდა გრიგოლის სამოღვაწეო არეალი და აღნიშნული სოფრონი იყო არა ლაზიკის, არამედ არზანენას ეპისკოპოსი, არმენიის სამხრეთ სასაზღვრო მხარეში. მაშასადამე გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები”, არ ეწინააღმდეგება აღნიშნული ხელნაწერი.
– ლაზეთი წმიდა ნინოს სამოღვაწეო არეალია და არა წმიდა გრიგოლისა. ამით მართლდება ხორენაცის ცნობა, რომ წმიდა ნინომ იქადაგა “კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”, ე.ი. კლარჯეთი-ლაზიკა წმიდა ნინოს სამოღვაწეო არეალი იყო.
დააარსა თუ არა წმიდა ნინომ თავის მიერ მოქცეულ ლაზიკაში საეპისკოპოსო კათედრა?
სწორედ ამ კითხვას უპასუხა ლაზიკის მიტროპოლიტმა გერმანემ რუსეთის მეფის კარზე XVII ს-ში. 1651 წელს რუსეთის მეფეს ალექსი მიხაილოვიჩს წარუდგა ლაზიკის მიტროპოლიტი გერმანე, რომელმაც წერილობითი სახით რამდენჯერმე განაცხადა, რომ რიზე-ოფის რეგიონი იყო ქართული ეკლესიის იურისდიქციის სფერო, რადგანაც ეს მხარეები ივერიასთან ერთად განანათლა ივერიის განმანათლებელმა და, მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით, მან ლაზეთში, ოფში დაარსა პირველი საეპისკოპოსო კათედრა (პ.ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 347).
ოფის საეპისკოპოსო ცენტრი, სადაც იმხანად ლაზიკის მიტროპოლიტს ჰქონდა კათედრა, იყო წმიდა ნინოს დაარსებული. მოგვიანო პერიოდის ლაზიკის მიტროპოლიტის ამ ცნობას, რომ ლაზიკის ქრისტიანები თავდაპირველად შედიოდნენ ივერიის ეკლესიის იურისდიქციაში, მთლიანად ეთანადება VI საუკუნის ცნობილი ისტორიკოსის პროკოფი კესარიელის ცნობა, რომ რიზე-ათინას რეგიონის ქრისტიანების მღვდელმთავარს კათალიკოსის ტიტული ჰქონდა. პროკოფი წერს – “ქრისტიანთა მღვდელმთავარსაც კათალიკოსს უწოდებენ ელინთა ენით, რადგან ის ერთი განაგებს ყველა აქაურ სოფელს”( პროკოფი კესარიელი, ომი სპარსელებთან, გეორგიკა, I, 1965, გვ. 88). რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების ძეგლისწერის ცნობით საქართველოს ეკლესიის მეთაურებს IV საუკუნიდანვე ჰქონდათ ტიტული “ეპისკოპოს-კათალიკოსი”, ხოლო V საუკუნიდან-”კათალიკოსი”. პროკოფის მიერ ნახსენები ე.წ. “ერთი “ხალხი”, რომელიც კათალიკოსს ექვემდებარებოდა, მოიცავდა რიზე-ათინას რეგიონს, რომელშიც ქ. ოფიც შედიოდა. როგორც ითქვა ოფის საეპისკოპოსო კათედრა ივერთა განმანათლებლის, ე.ი. წმიდა ნინოს მიერ დაარსებულად მიიჩნეოდა. ის ლაზიკაში ანუ კლარჯეთის ზღვისპირეთში მდებარეობდა.
პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, ადონცის, ინგოროყვას და ასევე სხვა მეცნიერების მტკიცებით, IV საუკუნეში მდებარეობდა ოფ-რიზეს რეგიონში. ეს რეგიონი როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ გააქრისტიანა წმიდა ნინომ. შესაბამისად, ამ რეგიონში მდებარე პიტიუნტის კათედრა მისი დაარსებული ჩანს, ლაზიკის მიტროპოლიტის ცნობის გათვალისწინებით. როგორც ითქვა, მცხეთაში მოსვლამდე წმ. ნინოს გაუნათლებია ლაზიკა IV ს 10-20-იან წლებში, ჩანს, ამ დროს დაუარსებია ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარე პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, რომლის ეპისკოპოსმა სტრატოფილემ მონაწილეობა მიიღო 325 წლის I მსოფლიო კრების მუშაობაში.
ამჟამად მიიჩნევა რომ სტრატოფილე აფხაზეთის ბიჭვინთიდან იყო, მაგრამ, როგორც ითქვა, სხვა აზრისა იყო ცნობილი მეცნიერი ნ. ადონცი, ასევე პ. ინგოროყვა და სხვანი, მათი აზრით პიტიუნტი მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ისტორიული საქართველოს სხვა რეგიონში, რომელიც მოიცავს ოფ-ათინა-რიზეს ოლქს და ლაზიკა ერქვა.
ნ.ადონცი თავისი აზრის ერთერთ საბუთად მიიჩნევს იმას, რომ რომაულ წყაროთა ცნობით პიტიუნტსა და სებასტოპოლისში თავისი მუდმივი საჯარისო ნაწილი ჰყავდა დაბანაკებული “არმენიის დუქსს”, რომელიც იყო პონტო-მცირე არმენიის რომაული სამხედრო ოლქის მხედართმთავარი, მაგრამ, ადონცის სიტყვით, არმენიის დუქსის გავლენის სფეროში არ შედიოდა დასავლეთ საქართველო და მით უმეტეს მისი ისეთი შორეული რეგიონი, როგორიცაა ცხუმ-ბიჭვინთას ოლქი, აქ არმენიის დუქსს არ შეეძლო თავისი საჯარისო დანაყოფის დაბანაკება (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, სპბ, 1908, გვ, 212).
პ.ინგოროყვა პიტიუნტს ოფ-რიზეს რეგიონში ათავსებს, ამასთანავე უთითებეს ძველ ავტორებსა და ძველ რუკებს (პ.ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 293). მაშასადამე სხვადასხვა პუნქტები იყვნენ პიტიუნტი და ბიჭვინთა. ქართული წყაროებით ბიჭვინთის საეპისკოპოსო ცენტრი და მისი ეპარქია მხოლოდ ქართული ეკლესიის დაფუძნებულია და ის მუდამ, ათასწლეულთა მანძილზე, მხოლოდ საქართველოს ეკლესიასთან იყო დაკავშირებული, მის ერთერთ უმთავრეს სასულიერო ცენტრს წარმოადგენდა, ხოლო პიტიუნტი დაარსების შემდეგ, სიახლოვის გამო, უფრო პონტოს რეგიონის ეპარქიებთან აღმოჩნდა დაკავშირებული.
317-326 წლებში წმიდა ნინოს მიერ და წმიდა მეფე მირიანის ღვაწლით მთელი ქართველი ერი გაქრისტიანდა და დაფუძნებულ იქნა საქართველოს ერთიანი ეკლესია. საქართველოში იქამდე არსებული სხვადასხვა მცირერიცხოვანი ქრისტიანული თემებიც ამ ერთიან ცენტრალიზებულ ეკლესიაში გაერთიანდნენ. დედაქალაქ მცხეთაში დაიდგა ტახტი საქართველოს ეკლესიის პირველმა მეთაურმა, რომელსაც “მოქცევაი ქართლისაი” 326 წლისათვის ეპისკოპოსს უწოდებს. წმიდა მოციქულთასწორმა იმპერატორმა კონსტანტინემ და მისმა დედამ წმიდა ელენემ ხელი შეუწყეს საქართველოს ეკლესიის შემდგომ გაძლიერებას ანტიოქიელი პირველიერარქის ევსტათის ხელით. საქართველოს ეკლესიაში ეპისკოპოსთა რიცხვი ჯერ კიდევ წმიდა ნინოს დროს გაიზარდა. წმიდა ნინოს გარდაცვალების ჟამს “მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით, საქართველოს ეკლესიის მეთაურს უკვე მთავარეპისკოპოსის წოდება ჰქონდა, ხოლო ეპისკოპოსები უკვე მრავლად ყოფილან. ამიტომაც “მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით, წმიდა ნინომ თავისი ანდერძი გადასცა ამ ეპისკოპოსთა სიმრავლეს – “დახვედრა ეპისკოპოსთა”. ამ ანდერძის აღსრულება, ანუ ქრისტეს სარწმუნოების გაძლიერების საქმეს უკვე 1600 წელია აღასრულებს საქართველოს წმიდა ეკლესია. მისი 141-ე პირველიერარქია საქართველოს უწმიდესი და უნეტარესი პატრიარქი ილია II, რომელსაც მთელი ერი უსურვებს ხანგრძლივ და მრავალჟამიერ სიცოცხლე ამინ!
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე