ქართლის ცხოვრების ფურცლები. მესხეთის წარსულიდან

დაბეჭდილია ჟურნალში “ჯვარი ვაზისა”, #N2, 1986 წელი

დაახლოებით 1270 წელს ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე სარგის ჯაყელი ბერად აღიკვეცა. სამეფოში ერთ-ერთი პირველი კაცი, ერთდროულად ათაბაგი, მეჭურჭლეთუხუცესი და სპასალარი, მფლობელი ვრცელი ქვეყნისა “ტასისკარიდან კარნუ-ქალაქამდე” მონასტერში საბას სახელით შევიდა. მან ერისთავის წითელი, ოქროსარშიებიანი შესამოსი თავის ვაჟს, მანდატურთუხუცეს ბექას, გადასცა. ეს ახალი ხელისუფალი ღვთისმოყვარე იყო “მაშენებელი ქვეყანათა, ეკლესიათა, მონასტერთა”, დიდად აფასებდა თავის მამას – საბა სარგისყოფილს, და გადაწყვიტა მის პატივსაცემად წმიდა საბას სახელზე საფარაში აეშენებინა დიდებული ეკლესია.
ბექა მანდატურთუხუცესს საფარის მონასტრის წმიდა საბას მშვენიერი ეკლესია მოუხატვინებია კიდეც; თვითონაც შიგაა დახატული მამასთან, საბა ათაბაგთან ერთად. საბას ბერის შესამოსი აცვია, ბექას კი წითელი, მთავრისა.
საფარის მონასტრის მნახველი ვერასოდეს იფიქრებს, რომ ეს ბრწყინვალე მრავალჩუქურთმიანი ტაძარი მონღოლობის დროსაა აშენებული. იგი მიგვანიშნებს, რომ ჭირთა შიგანაც არ შემდრკალა ქართველი კაცის სული.
მრავალი წარწერა შემოუნახავს საფარას. იგი გვაცნობს რომ ხუროთმოძღვართა – ფარეზისძეებს “საძირკველითვე ყოვლითა ფერით” აუშენებიათ და სრულუქმნიათ ტაძარი. ქვებზე სხვა შემომწირველთა და მშენებელთა სახელებიცაა აღბეჭდილი – გაბაცაძისა, ღავასაშვილისა, სვიმონ ბერისა… ხალხს კი ისინი აღარ ახსოვს, დავიწყნია. დიდი დრო გავიდა XIII საუკუნის შემდეგ. დღეს თუ იკითხავთ საფარის ახლომახლო სოფლებში საფარის მაშენებლის სახელს, ვერ გიპასუხებენ, არ იციან; არც ბექა და სარგისი ახსოვთ… მაგრამ შეიძლება გიამბონ ამბავი საფარის მაშენებელი ხარისა. სახელიც ახსოვთ იმ ხარის, რომელიც ქვებს ტაძრის ასაშენებლად ეზიდებოდა. ინდუშა ხარი ერქვა თურმე. მის თავდადებას და ამაგს ახლაც, 700 წლის შემდეგ, სიყვარულით და მოწიწებით, გულიდან ამოსული სითბოთი ჰყვებიან. ლეგენდა ასეთია (მთქმელი ანდრიაწმიდელი თამარ ინასარიძე):
“სოფელ ანდრიაწმიდას საფარასთან ახლოს აქვს ყანები. ამ ყანების ბოლოში არის ერთი ვაკე ადგილი, სადაც უნდა აშენებულიყო საფარის მონასტერი. დაიწყეს შენება; ერთ დღეს იმუშავეს, საღამოს დატოვეს სამუშაო ხელსაწყოები და წავიდნენ სახლში. მეორე დღეს კი ხელსაწყოები ადგილზე არ დახვდათ. ასე განმეორდა რამდენჯერმე. დაინტერესდნენ, დაუწყეს ძებნა და ბოლოს იპოვეს. ხალხი ამბობს, ეს იარაღები წაიღეს ანგელოზებმა იმ ადგილას, სადაც დღეს არის საფარა. ანგელოზების არჩეულ ახალ ადგილზე დაუწყიათ საფარის მშენებლობა. სამშენებლო ქვას ეზიდებოდნენ ანდრიაწმიდის ახლო მთიდან – ელიას გვერდიდან. იყო ერთი ხარი… არც მეურმე, არც არავინ არ მიჰყვებოდა, დაუდებდნენ ტვირთს და წაიღებდა. მრავალ წელს იმუშავა, ერთხელაც დაიღალა და დაეცა. გზაზე მოკვდა. როცა ხარი არც საფარაში და არც ელიასგვერდზე არ მივიდა, ორივე ადგილიდან წავიდნენ მის მოსაძებნად და ნახეს, რომ მკვდარია, ქვა კი მარხილზე დევს. ეს ქვა დღესაც გდია გზაზე და მას “ინდუშას ქვას” ეძახიან. ამ ხარს ინდუშა ერქვა”.
ასეთია ლეგენდა. მთქმელმა ამ ამბავს მოაბა ცნობილი ლექსი იმის შესახებ, თუ ადამიანის შენახვა როგორ “იდო თავზედ” ხარმა. ამით გახარებულმა ანგელოზებმა კაცის მარჩენალ ხარს რქებზე სანთლები დაუნთეს. ხარი იმიტომ უყვართ, რომ კაცის ერთგულია, კაცის მარჩენალია.
ანდრიაწმიდა პატარა სოფელია, ოთხმოცამდე კომლი ცხოვრობს, მაგრამ აქ რამდენიმე ეკლესია და მრავალი წმიდა ადგილია. ბევრი ნაეკლესიარია ანდრიაწმიდის ირგვლივ ნასოფლარებში. არის წმიდა ანდრიასა და წმიდა თევდორეს ეკლესია (დღესასწაულობენ დიდმარხვის I კვირის შაბათს), სოფლის ახლოს, ელიასმთის წვერზე წმიდა ილიას ნაეკლესიარია (დღესასწაულობენ 2 აგვისტოს), სოფელთან ახლოა საფარა (მორწმუნე ანდრიაწმიდელები აქ 28 აგვისტოს “მარიამობას” დღესასწაულობენ, 18 დეკემბერს კი საბაობას), აქვეა ნასოფლარები “ულვა” და “ოხუმი” (აქ ამაღლებას დღესასწაულობენ), ნასოფლარი “ბორჯმები” მახლობლადაა. ჰყვებიან ლეგენდას, თითქოსდა, ულველები და ოხუმელები ბათუმში გადასახლდნენ და ასე დააარსეს ეს ქალაქი, ხოლო ბორჯმელებმა – ბორჯომი. მრავალ საინტერესო ლეგენდას მოისმენთ აქ. მაგალითად, როგორ გააქვავა წმიდა თევდორემ თათრები. საინტერესოა “ნამდვილი ამბავი” წმიდა ილიას შესახებ, რომელსაც თურმე ჰყვებოდა აწ გარდაცვლილი ერთი ანდრიაწმიდელი.
“თივას ვთიბავდი, ხორბლის დამწიფებას ერთი კვირაღა აკლდა. ამასობაში ელიასმხრიდან (ელიასმხარე ჰქვია მაღალ მთას) წამოვიდა შავი ღრუბელი, შემდეგ წამოვიდა სეტყვა. ჩვენ ბუჩქებს შევეფარეთ, ერთმა ჩვენმა ამხანაგმა კაცმა მოიხადა ქუდი, გაიხადა ფეხზე და ურბენდა თავის ყანას გარშემო და ეხვეწებოდა ელიას – “წმიდა ელია, ნუ დამიტოვებ ცოლშვილს მშიერს, ამდენი შვილები როგორ გამოკვებო”, ჩვენ კი ბუჩქებში ვიჯექით და ვიცინოდით. სეტყვამ რომ გადაიღო, ვნახეთ, რომ ამ კაცის ყანაში ერთი მარცვალი არ იყო ჩავარდნილი, ჩვენი კი გაოხრებულიყო. ახლა ამ კაცმა იცინა ჩვენზე”. ანდრიაწმიდელი მორწმუნეები დიდ პატივს სცემენ წმიდა ანდრია მოციქულს, რომლის სახელიც ჰქვია მათ სოფელს. ისინი წმიდა ანდრიას ეკლესიაში დღესასწაულ – “ანდრიაობას” ლიტონიობითა და ღამის თევით ატარებენ, მრავალ სასწაულს ჰყვებიან, რომელნიც წმიდა ანდრიას მიეწერება. ეს არ მოგვეჩვენება გასაოცრად, თუ გავიხსენებთ, რომ წმიდა ანდრია მოციქული მართლაც იყო ამ მხარეებში, მესხეთში და, ალბათ, ამ სოფელშიც.
ქართული ქრისტიანობა აქედან დაწყებულა, ამ მხარეებიდან, პირველი ქრისტიანები აჭარლები და მესხები ყოფილან.
ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის, იესო ქრისტეს შობის წელს საქართველოს სამეფო ტახტზე ასულა მეფე ადერკი. მან, მემატიანის ცნობით, “დაიპყრა ყოველი ქვეყანა: ქართლი და ეგრისი, ხოლო პირველსავე წელსა მეფობისა მისისასა იშვა უფალი ჩვენი იესო ქრისტე ბეთლემს ურიასტანისა”.
ძველი ისტორიკოსი შემთხვევით არ უკავშირებს ერთმანეთს მაცხოვრის შობას და ადერკის მეფობას. ადერკის დროს საქართველოდან იერუსალიმში ჩავიდნენ და ჯვარცმას დაესწრნენ მცხეთელები; იქვე შეიძინეს უფლის კვართი და ჩამოასვენეს საქართველოში. ადერკის მეფობაშივე საქართველოში შემოვიდნენ წმიდა მოციქულები. ადერკის დროსვე მოხდა ქრისტიანობის პირველი დევნა საქართველოში.
წმიდა მოციქული ანდრია პირველწოდებული მესხეთში დიდაჭარიდან გადმოსულა, სადაც მას ღვთისმშობლის სახელზე ეკლესია დაუფუძნებია. საქართველოში პირველი ეკლესია აჭარაში დაფუძნებულა, პირველი მღვდლები და დიაკვნებიც აქვე უკურთხებია წმიდა ანდრიას – “დაადგინა მღვდელნი და დიაკონნი, და დაუდვა წესი და საზღვარი სარწმუნოებისა”. აჭარისა და მესხეთის სასაზღვრო მთაზე წმიდა ანდრიას აღუმართავს დიდი რკინის ჯვარი. ჩაუვლია ოძრხეს (აბასთუმნის) ხევი და მისულა სამცხის სოფელ ზადენ-გორაში, სადაც კერპებს სწირავდნენ მსხვერპლს. აქედან ის მისულა აწყურში, რომელსაც ადრე სოსანიგეთი ეწოდებოდა.
ანდრიას საქართველოში პირველი საეპისკოპოსო აწყურში დაუარსებია, იქვე უკურთხებია პირველი ეპისკოპოსი. აწყურის საეპისკოპოსოში I საუკუნეში ერთი ეპისკოპოსი და რამდენიმე მღვდელ-დიაკონი ყოფილა. ამ საეპისკოპოსოს მრევლისათვის წმიდა ანდრიას უსწავლებია – “…ყოველი წესი სჯულისა და სარწმუნოებისა და დაუდგინნა ეპისკოპოსი, მღვდელნი და დიაკონნი…”
აქ მასთან ერთად ყოფილან სხვა მოციქულებიც: სიმონ კანანელი და მატათა. აწყურში მათ დაასვენეს ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი. ანდრია პირველწოდებულმა მოუთხრო აწყურთან ახლოს “საქრისის ველზე” შემოკრებილ ქართველობას, თუ რატომ მიენიჭა მათ ქვეყანას ასეთი მადლი.
უფლის ამაღლების შემდეგო – უამბობს იგი ქართველობას – ჩვენ, მოციქულებმა წილი ვიგდეთ, თუ ვის რომელ ქვეყანაში გვექადაგა,”… მაშინ ყოვლადწმიდასა ღვთისმშობელსა წილად ხვდა მოქცევად ქვეყანა საქართველოისა და ჩვენებით ეჩვენა მას ძე მისი, უფალი ჩვენი, და რქუა: ჰოი, დედაო ჩემო, არა უგულებელ ვყო ერი იგი საზეპურო უფროს ყოველთა ნათესავთა, მეოხებითა შენითა მათთვის, ხოლო შენ წარავლინე პირველწოდებული ანდრია ნაწილსა მას შენდა ხვედრებულსა, და თანა-წარატანე ხატი შენი ვითარცა პირსა შენსა დადებითა გამოისახოს და შენ წილ ხატი იგი შენი მკვიდრობდეს მცველად მათდა უკუნისამდე ჟამთა”. წმიდა ანდრიამ შემოკრებილ ქართველებს გადასცა ხატი და უთხრა – “ხატი ესე თვით ყოვლად წმიდისა ღვთისმშობლისა პირსა ზედა დადებით გამოსახული არს”. და მიუთხრა ყოველივე… ვითარ-იგი ყოვლად წმიდასა ღვთისმშობელსა წილ-ხვდა ქვეყანა ესე… და მის მიერ წარმოგზავნილ არს ხატი იგი სასოდ და მცველად წილხდომილთათვის”.
აჭარის, ტაოს, კლარჯეთის, სამცხის გარდა წმიდა მოციქულებმა: ანდრიამ, სვიმონ კანანელმა და მატათამ იმოღვაწეს დასავლეთ საქართველოშიც – სამეგრელოსა, სვანეთსა და აფხაზეთში. იქვე აღესრულნენ კიდეც მატათა და სვიმონ კანანელი. ორი მოციქულია დაკრძალული საქართველოში, სვიმონ კანანელის განსასვენებელი საყოველთაოდ ცნობილია, მოციქული მატათა კი დაკრძალული ყოფილა ზღვისპირეთში ბათუმიდან სამხრეთით 10-15 კილომეტრზე, პუნქტში, რომელსაც “აფსარი” ეწოდებოდა.
სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოში მოსახლეობის გაქრისტიანება შეუმჩნეველი არ დარჩენია წარმართ მეფე ადერკის. მან მაშინვე მკაცრი ზომები მიიღო ქრისტიანთა წინააღმდეგ, მოსახლეობა კვლავ “მიქცეულა” წარმართობისაკენ – “ხოლო ვითარცა ესმა მეფესა ადერკის მეგრელთაგან სჯულისა დატევება, განუწყრა და წარავლინა ერისთავნი მისნი და იძულებით კუალადვე მიაქცევინა მეგრელნი. და დამალნეს ხატნი და ჯვარნი და შერისხნა მეფე ადერკი ერისთავსა კლარჯეთისასა, რომელმაც მშვიდობით განუტევა ანდრია მოციქული”.
მეფე ადერკის ანდრია მოციქულის მოკვლა სდომნია, ხოლო მოსახლეობას არა მთლიანად განუგდია ქრისტიანობა, არამედ “დაუმალავთ” ქრისტიანობის ნიშნები – ხატები და ჯვრები.
გავიდა დრო. ქრისტიანობა ქართული სახელმწიფოს მიერ აკრძალულ სარწმუნოებად იქცა, მაგრამ მოსახლეობაში ქრისტიანთა რიცხვი თურმე იზრდებოდა, ამაზე მიუთითებენ ლათინური წყაროები. ზოგიერთი ამ წყაროს თანახმად, ქრისტიანობას ჩვენში ავრცელებდნენ რომის იმპერიიდან კოლხეთსა და ბოსფორში გადმოსახლებული ქრისტიანები. კერძოდ, საქართველოში ქრისტიანობის გამავრცელებლად ამ წყაროებს მიაჩნიათ რომის პაპი კლიმენტიოსი, და შავი ზღვისპირეთში იმპერატორ ჰალენიუსის დროს (253-268) გადმოსახლებული ქრისტიანები. ქართველთა გაქრისტიანების ეპოქად II-III საუკუნეები მიაჩნიათ ლათინურ წყაროებს. ამას თითქოსდა, ეხმიანება იოანე საბანისძის “აბო ტფილელის წამება”, სადაც VIII საუკუნის ავტორი ამაყად აცხადებს, ქართველები უკვე 500 წლის ქრისტიანები ვართო.
მიუხედავად იმისა, რომ დასავლეთი საქართველო ქართული ქრისტიანობის უპირველესი კერათაგანია, მესხეთი მაინც განსაკუთრებული მადლით არის აღბეჭდილი. თუ წმიდა ნინოს შემოსვლამდე ქრისტიანობა ქართველთა ერთ-ერთი რელიგიათაგანი იყო წარმართობასთან ერთად, წმიდა ნინომ ქრისტიანობა ჩვენს ერთადერთ ეროვნულ სარწმუნოებად აქცია. მესხეთის მიწა იყო პირველი მასპინძელი ჩვენი მოციქულთა-სწორი ღირსი დედისა, წმიდა ნინოსი. გზა, რომელიც წმიდა ნინომ გაიარა ჯავახეთიდან მცხეთამდე, ცნობისწადილს აღუძრავს ჩვენს მორწმუნეებს. წმიდა ნინო პირველად ჯავახეთში შემოვიდა, ფარავნის ტბასთან. მემატიანე გადმოგვცემს – “მესხეთის ბუნების სიმკაცრემ ისე შეაკრთო ნაზი ქალწული, სიცოცხლე აღარ უნდოდა” – და წარმოვიდა მუნით წმიდა ნინო… და თვესა მეოთხესა, რომელ არს ივნისი, წარმოემართა და მოიწია მთათა ჯავახეთისათა, სადაც იგი მიემთხვია ტბასა დიდსა გადამდინარესა, რომელსაც ჰქვია ფარავნა, ხოლო მიხედა რა მუნით და იხილნა მთანი ჩრდილოსანი; რამეთუ დღეთა მათ ზაფხულისათა იყვნენ სავსენი თოვლითა და ჰაერითა სასტიკითა და შეძრწუნდა წმიდა ნინო და თქვა. “უფალო, უფალო, მიიღო სული ჩემი ჩემგან”.
ფარავნის ტბასთან წმიდა ნინომ ორი დღე დაჰყო, გაესაუბრა მცხეთელ მწყემსებს, რომლებიც თაყვანს სცემდნენ არმაზს და ზადენს.
მისი საბოლოო მიზანი იყო მისულიყო მცხეთაში, სადაც ცხოვრობდა ქართველთა მეფე და იგი ქრისტეს რჯულზე მოექცია. ეს დავალება წმიდა ნინომ თვით უფლისაგან მიიღო. ამიტომ კითხულობს, სად მდებარეობს მცხეთა და როგორ მივიდეს იქ. მატიანის თანახმად, წმიდა ნინო გაჰყვა ფარავნის ტბიდან გამავალ მდინარეს. მიაღწია ქალაქ ურბნისს, აქედან კი მცხეთაში ჩავიდა.
მემატიანე აღწერს წმიდა ნინოს გზას – “და შემდგომად ამისა წარემართა მდინარესა მას ტბისასა, და იყო დინება მისი დასავლეთ – კერძო და მიუდგა გზათა… ვიდრეღა მიიღწია ადგილსა მას, სად წყალმან აღმოსავლით იწყო დინება… მიიწია ქალაქსა მას, რომელსა ეწოდების ურბნისი”.
მატიანის თანახმად, წმიდა ნინო ფარავნისა და მტკვრის ხეობას გაჰყოლია ურბნისამდე. ამჟამადაც ჯავახეთიდან სამცხემდე და შემდგომ ხაშურამდე დღევანდელი გზა ამ ხეობებს გასდევს. ეს ერთადერთი საგზაო ადგილია, სხვაგან გზის გაყვანა მოუხერხებელია. შუა საუკუნეების საქარავნო გზაც ამ ხეობებზე გადადიოდა. ხეობა ძალზედ ვიწროა და ტყითაა დაფარული. წმიდა ნინომაც, თურმე… ნახა ჭირნი დიდნი გზითაგან და შიში დიდი მხეცთაგან, ვიდრეღა მიიწია ადგილსა მას, სადა წყალმან აღმოსავლით იწყო დინება”. ახალციხე-აწყურთან მტკვარი გაივაკებს და ჩრდილო-აღმოსავლეთით მიედინება. აქედან წმიდა ნინო ურბნისში ჩასულა, შემდეგ მცხეთაში.
წმიდა ნინოს გზა ქართული ეკლესიის სიწმიდეა, სიმონ კანანელისა და მატათა მოციქულის საფლავებთან და ანდრია მოციქულის მიერ გავლილ გზასთან ერთად.
ფარავნის ტბასთან წმიდა ნინომ “…დაიდვა ლოდი სასთუმალ, დაწვა და დაიძინა გარდასადინელსა მას ტბისასა. და ვითარ ეძინა, მოვიდა კაცი ერთი ჩვენებითა… და მოსცა მან წიგნი დაბეჭდული წმიდასა ნინოს და რქუა: “მიართუ ესე მცხეთას მეფესა მას წარმართთასა”. ხოლო წმიდამან ნინო იწყო ტირილად და ვედრებად მისა: “უფალო მე დედაკაცი ვარ უცხო და უმეცარი…”, წიგნში, რომელიც წმიდა ნინომ მიიღო მეფისათვის გადასაცემად, სხვათა შორის, ესეც ეწერა – “არც მამაკაცება არს, არც დედაკაცება, არამედ თქვენ ყოველნი ერთ ხართ”. – ეს ქრისტიანობის მიერ მოცემული სრულებით ახალი იდეაა, უცნობი წარმართული მსოფლიოსათვის. იდეა ქალისა და მამაკაცის თანასწორობისა, რომელიც წმიდა ნინომ შემოიტანა, ქრისტიანობის სხვა მცნებებთან ერთად აიტაცა ქართულმა აზროვნებამ, გაითავისა, განავითარა და დიდ შოთას ათქმევინა – “ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია”. ქალებმა ძალზე დიდი საქმე იტვირთეს ქართველი ერისა და ეკლესიის ისტორიაში. მათ შორის, ჩვენი მემატიანე გამოკვეთილად გადმოგვცემს ორი დედოფლის ამბავს, რომელთაგან ერთმა სიკვდილის შიშითაც არ უარყო წმიდა ნინოს რჯული, მეორემ კი უარყო, რითაც არა მარტო თავისი სული დაიღუპა, არამედ მთელი თავისი კუთხე – მესხეთი.
XVI საუკუნის შემდეგ, დაპყრობილ ქართლ-კახეთსა და მესხეთში, ზოგჯერ, იძულების გამო, გავლენიანი ოჯახის მეთაური მამაკაცი “თათრდებოდა” – მაჰმადიანდებოდა, მაგრამ ოჯახის დედა – ქალი მტკიცე ქრისტიანი იყო; როგორც წესი, შვილები ქრისტიანები იყვნენ, ამიტომ ქვეყანაც ქრისტიანული რჩებოდა. მაგალითად, ქართლის მაჰმადიანი “მეფე” როსტომის მეუღლე მარიამი ბურჯად ედგა ქრისტიანობას. ასე იყო სხვა ოჯახებშიც.
მესხეთის ათაბაგები იძულებულნი გახდნენ მაჰმადიანობა მიეღოთ, რისთვისაც ფაშობა ებოძათ. მათი ოჯახები კი ქრისტიანული იყო, ვიდრე ფაშამდე. ფაშას მეუღლის “გათათრება” თვით ოსმალეთის ხონთქარმა მოითხოვა.
საქართველოს ორი დედოფალი: კახეთისა – ქეთევანი და მესხეთის დედოფალი – დედისიმედი ერთ ეპოქაში ცხოვრობდნენ. თუ ოდესმე გამოჩნდება მწერალი, რომელიც დაწერს ამ ორი ქალის პარალელურ ბიოგრაფიას, მკითხველი დედისიმედის ფონზე ნათლად დაინახავს წმიდა ქეთევანის უდიდეს ღვაწლს. ერთმა თავისი უხასიათობითა და უნებისყოფობით ხელი შეუწყო მესხეთის “გათათრებასა” და გადაგვარებას, მეორემ კი პირიქით, თავისი მაგალითით კახეთი და ქართლი შეამჭიდროვა და განამტკიცა.
უცნაურად მოიქცა დედოფალი დედისიმედი… როცა მას სარწმუნოების დაგმობა და “გათათრება” აიძულეს, გადმოცემის თანახმად, განაცხადა: მე რომ გავთათრდე, მესხეთის ყველა ქალ-რძალის დასაცინი გავხდები. ჯერ ყველა გაათათრეთ და მერე მეც გავთათრდებიო. მართლაც, ერთი ხელის დაკვრით, როგორც მემატიანე გადმოგვცემს, მესხეთის ზედა ფენა გაათათრეს; ამის შემდეგ კი დედისიმედიც მაჰმადის რჯულზე მიიქცა “…გამოჰგზავნა კაცი ხონთქარმან და დაპატიჟეს სჯული მაჰმადისა ცოლსა როსტომ ფაშისა, ხოლო მას ესმა, შეძრწუნდა ფრიად და ზარი დაეცა და განიგულა სიკვდილი თავისა თვისისა და არა დატევება სჯულისა… ჰყვანდათ შეპყრობილი და სულს იქით ღონე აღარა ჰქონდა. და რა მისჭირდა ქალსა მას, მაშინ უთხრა: “უკეთუ ყოველსავე საათაბაგოში შინა მყოფსა ქალსა და კაცსა ყველაკას გაათათრებ, მეცა გავთათრდებიო, და უკეთუ არა, თავს მოვიკლავო და არა ვიქო. მაშინ დაათათრეს ყოველივე და იგიცა გათათრდა: და ყოველთავე მუნ მყოფთა დაუტევეს სჯული ქრისტიანობისა და იქმნეს მოჰამედიან”.
მართალია, მესხეთის გამაჰმადიანებას სხვა, უფრო სერიოზულმა მიზეზებმაც შეუწყვეს ხელი; კერძოდ, მიწაზე საკუთრების წესის შეცვლამ, უმიწო გლეხობას კი ქრისტიანობის შენარჩუნებისათვის გამხნევება და გვერდში ამოდგომა ესაჭიროებოდა, ასეთი კაცი კი არ ჩანდა …ქართველი ფეოდალები ან გამოიქცნენ ან გამაჰმადიანდნენ. ამგვარად, ოსმალურ საათაბაგოში ქართველ გლეხს ბატონი გამოეცალა. ამ დროიდან დაიწყო სამხრეთ საქართველოს “გათათრება” … მე-16 საუკუნის მიწურულში დაწყებული ეს პროცესი მე-19 საუკუნის დასაწყისშიც არ ყოფილა დასრულებული. ოსმალობის დამყარება სამცხე-საათაბაგოში ფეოდალური საქართველოს უდიდესი მარცხი იყო… გადაგვარების გზას დაადგა ერთი ყველაზე უფრო დაწინაურებული და კულტურულ-შემოქმედებითი უნარით დაჯილდოებული ნაწილი; სამშობლო ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებისა, ბექა ოპიზარისა და შოთა რუსთაველისა.
ქეთევანმა კი არ უარყო ქრისტიანობა, არამედ თავი თვისი მსხვერპლად შესწირა ქრისტეს სჯულსა და თავის მრავალტანჯულ ქვეყანას. მემატიანე გადმოგვცემს – “გაუბეს ხელ-ფეხი და გააშიშვლეს წმიდა ქეთევან დედოფალი და გახურებული გაზებით დაგლიჯეს ძუძუები და გახურებული საჯები ნაგლეჯ ხორცზე შემოაწყვეს და დაგლიჯეს. გაახურეს ლურსმნები და დაუყარეს ქვეშ და ზედ გაატარეს. დააწვინეს და შიშველს შემოაყარეს ლურსმნები გახურებული, კვალად გახურებული შამფურები გაავლეს მუცელსა და ძუძუ-მკერდში. გახურებული ქვაბი დაარქვეს თავზე, კვალად გახურებულ ქვაბში ჩასვეს და თავსაც დახურეს, შემოუწყვეს გახურებული ბარები შუბლზე და იხეთქა თავისა კეფა…”
წმიდა ქეთევანის სიკვდილი იყო გაცნობიერებული სიკვდილი. მან წინასწარ იცოდა, თავისი რწმენის დაცვისათვის რა საშინელი ტანჯვით მოკლავდნენ. პატიმრობაში დიდი დრო ჰქონდა ფიქრისა და არჩევანისათვის და ტანჯვით სიკვდილი არჩია თავისი მრწამსის, მეობის უარყოფას.
ორივე დედოფლის მაგალითი გადამდები იყო. მათ ერი შეჰყურებდა.
დედისიმედს ნაკლებად ჰქონია ქრისტიანული მორალი, კერძოდ, თავის დადება და სიკვდილი მოყვასის სიცოცხლისა და გადარჩენისათვის, რაც ამ სიტყვებითაა გადმოცემული წმიდა სახარებაში – “…უმჯობესია მოკვდეს ერთი ადამიანი ხალხისათვის, ვიდრე მთელი ერი დაიღუპოს” (იოანე. 11,50), ხოლო რუსთაველმა ასე გამოხატა: “მე იგი ვარ… ვის სიკვდილი მოყვრისათვის თამაშად და მიჩანს მღერად”. თვით უფალმა იესო ქრისტემ მოგვცა პირველი მაგალითი ხალხისათვის თავდადებისა, მან თავისი ნებით ინება ჯვარცმა და სიკვდილი კაცობრიობის გადარჩენისა და საუკუნო სიცოცხლისათვის. იესო მაგალითი იყო წმიდა ქეთევანისათვისაც. “გათათრება” ხალხის გადაგვარებას და სხვა ხალხებში გაქრობას ნიშნავდა.
ამ დროს ძალზე უჭირდა მესხეთს. ვინც მაჰმადიანობას არ მიიღებდა, არა მარტო საგანგებო – “ურწმუნოთა” გადასახადი უნდა ეხადა სხვა გადასახადებთან ერთად, არამედ განეცადა სასტიკი დევნაც. მთელ ქრისტიანულ სოფლებს ჟლეტდნენ. ამის შესახებ სოფელ მუსხში ჰყვებიან ლეგენდას, რომელსაც “ახდილა” ჰქვია.
“ახდილა თურმე იმ სოფელს ერქვა, რომელსაც დღეს მუსხი ჰქვია. ადრე სოფელი მუსხი გზიდან მოშორებით მთაზე მდებარეობდა. მაშინ მხოლოდ მთებში, მიუვალ ხრიოკებში შეეძლო მართლმადიდებელთა სოფელს არსებობა. “ახდილაში” სულ რამდენიმე ათეული წლის წინ ჩასახლებულან მუსხელები. ისინი სოფლის სახელის წარმოშობას ასე ხსნიან:
მეზობელ მაჰმადიანებს გაუწყვეტიათ ამ სოფლის ყველა მცხოვრები ქრისტიანი. შემთხვევით გადარჩენილა ახალგაზრდა ქალ-ვაჟი. მათ სოფლის მიწისქვეშა ეკლესიაში ჯვარი დაუწერიათ და სახლში გვიან დაბრუნებულან. ცეცხლი დაუნთიათ. დილით მაჰმადიანებს დაუნახავთ, რომ ერთი ბუხრიდან კვამლი ადიოდა; გაოცებულან, უთქვამთ, ამ სოფელში ყველა დავხოცეთ და კიდევ დარჩენილანო. შესულან სახლში და ახალჯვარდაწერილი ცოლ-ქმარი მოუკლავთ. ამის გამო თქვეს თურმე “ახ, დილა, დილაო”. სოფელსაც “ახდილა” დაარქვეს.” – ასეთია ლეგენდა.
მესხეთის ტრაგედია იმაშიც მდგომარეობდა, რომ ძველი ხალხი ერთმანეთისაგან ვერ არჩევდა ეროვნებასა და სარწმუნოებას. სარწმუნოებაშეცვლილი, გამაჰმადიანებული ქართველები სულ სხვა ხალხად თვლიდნენ თავს და მტრობდნენ თავიანთ ყოფილ ნათესავებს თავიანთ სისხლსა და ხორცს – ქრისტიანებს. ის მაჰმადიანები, რომლებსაც “ახდილას” ქრისტიანები დახოცეს, ქართველები იყვნენ, მაგრამ მათ არ იცოდნენ ამის შესახებ. გამაჰმადიანების შემდეგ მესხეთის ეთნიკური სახე არ შეცვლილა, მოსახლეობა კვლავ ქართული დარჩა, მაგრამ შეიცვალა ეთნოფსიქოლოგია.
დიდი ივანე ჯავახიშვილი დაინტერესდა, თუ რა იყო მიზეზი მესხეთის გამაჰმადიანებისა, ხოლო საქართველოს სხვა კუთხეთა მიერ ქრისტიანობის შენარჩუნებისა. გამოიკვლია და დაასკვნა, რომ “მესხეთის გამაჰმადიანებას, საქართველოსაგან ჩამოშორებას და მისი უდიდესი ნაწილის გათურქებას უეჭველია, სხვათა შორის, ათაბაგთა მიერ მისი საქართველოს ეკლესიისაგან ჩამოსაშორებლად წარმოებულმა დაუნდობელმა ბრძოლამ და, რასაკვირველია, თვით გამოყოფამ შეუწყო ხელი”. საქართველოს სამ სამეფოდ და ხუთ სამთავროდ დაყოფის შემდეგ, მესხეთის ათაბაგები სჯიდნენ და ასახელებდნენ იმ ეპისკოპოსებსა და სამღვდელოებას, რომელნიც ერთიანი საქართველოსა და მცხეთის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებისათვის იღვწოდნენ. ივ. ჯავახიშვილი წერს – “…კათალიკოს-პატრიარქიღა იყო საქართველოსა და ქართველი ერის მთლიანობის გამომხატველი. დედა ეკლესიისაგან ჩამოშორება მაშინ იმ სულიერ სარწმუნოებრივ კავშირსა წყვეტდა, რომელიც მხოლოდ აერთებდა დანარჩენ საქართველოსთან ამა თუ იმ პოლიტიკურად უკვე განკერძოებულ ნაწილს… კათალიკოსები სრულიად, განუყოფელი საქართველოს შენარჩუნებისათვის იბრძოდნენ”.
დაშლილი და დაქუცმაცებული საქართველოს პირობებში ეკლესიის მთლიანობის დაცვას უფრო მეტი პოლიტიკურ-ეროვნული მნიშვნელობა მიენიჭა. ათაბაგებმა იცოდნენ ეს, იცოდნენ, რომ ისინი ვერ შესძლებდნენ საქართველოსაგან მესხეთის გამოყოფას, თუ ეკლესიურად არ ჩამოშორდებოდნენ მას; ამიტომაც არ მოერიდნენ პატრიარქთა და მის მომხრე ეპისკოპოსთა ცილისწამებას. ამან “…ხალხის თვალში ეკლესიასა და ქრისტიანობას ავტორიტეტი შეუსუსტა, მეორე მხრით, მესხეთის სამღვდელოებას, დედაეკლესიას მოწყვეტილსა და განმარტოებულს, მაჰმადიანობის გავრცელების წინააღმდეგ ბრძოლისუნარიანობა დაუკარგა; ხოლო იქ, სადაც ქრისტიანობამ მაჰმადიანობას დაუთმო ასპარეზი, ქართველობის ეროვნული გადაგვარება და გათურქებაც დაიწყო”. აი, თურმე, რა ყოფილა მიზეზი მესხეთის გადაგვარებისა – შინაური შუღლი.
XV საუკუნის შემდეგ მართლმადიდებლობას მესხეთში ბედი არ სწყალობდა. თუ დაპყრობამდე ცილისწამებით იყო სახელგატეხილი, დაპყრობის შემდეგ თურქეთის სახელმწიფომ აქ საერთოდ აკრძალა მართლმადიდებელი ქრისტიანობა.
თურქეთში თითქმის ყველა სარწმუნოება-რელიგიას ითმენდნენ მართლმადიდებლობის გარდა. განსაკუთრებით აფრთხობდათ მართლმადიდებლობა საქართველოში, რადგანაც ის მიაჩნდათ მართლმადიდებლური რუსეთის ერთმორწმუნედ. მართალია, კონსტანტინეპოლის აღების შემდეგ თურქებს მართლმადიდებელთა ბერძნული საპატრიარქო არ გაუუქმებიათ, მაგრამ სრულებით დაიმორჩილეს ის, გამოსცეს განკარგულება, რომლის ძალითაც თურქეთის სახელმწიფოში მცხოვრები ყველა მართლმადიდებელი უნდა დაქვემდებარებოდა ბერძნების ამ საპატრიარქოს. მესხეთში მცხოვრები მართლმადიდებლები ამის შემდეგ კონსტანტინეპოლის პატრიარქს უნდა დაქვემდებარებოდნენ. როგორც შ. ლომსაძე წერს, თურქებმა კონსტანტინეპოლში სომხური საპატრიარქოც დააარსეს და მართლმადიდებელთა პატრიარქს დაალოცვინეს, რითაც მსოფლიოს დაანახვეს, თითქოსდა ისინი ქრისტიანებს არ დევნიდნენ. გრიგორიანულ სარწმუნოებას თურქეთი და სპარსეთი პატივისცემით ეკიდებოდნენ, რადგანაც ნეიტრალურ სარწმუნოებად მიაჩნდათ – ის არც მართლმადიდებლური იყო, არც კათოლიკური. მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ სახელმწიფოებს კი თურქეთი განუწყვეტლივ ეომებოდა XVI-XIX საუკუნეებში. თურქეთში ასე გადაიჭრა ეროვნულ-სარწმუნოებრივი საკითხი – ქრისტიანი, რომელიც ექვემდებარებოდა კონსტანტინეპოლის ბერძნულ საპატრიარქოს – ითვლებოდა “ბერძნად”; ქრისტიანი, რომელიც ექვემდებარებოდა გრიგორიანულ საპატრიარქოებს – ითვლებოდა “სომხად”, ქრისტიანი, რომელიც ემორჩილებოდა რომის პაპს – ითვლებოდა “ფრანგად”.
კათოლიკობას ქართველთა შორის ფეხი მონღოლების დროს მოუკიდნია. მ. თამარაშვილს თავის ცნობილ წიგნში მოჰყავს ამონაწერი ა. ხახანაშვილის წერილიდან, სადაც, კერძოდ, აღნიშნულია – “XIII საუკუნიდან იწყება ქართველი კათოლიკების ეკლესიის დაფუძნება…” ამ დროს მათი რიცხვი ძალზე მცირე იყო, მდგომარეობა შეიცვალა XVI საუკუნის შემდეგ, როცა აქ მართლმადიდებელთა დევნა დაიწყო. გათათრებისაგან გადარჩენის მიზნით, მართლმადიდებლები იღებდნენ კათოლიკობას. ასეთი მდგომარეობა იყო არა მარტო მესხეთში, არამედ აღმოსავლეთ საქართველოში მთლიანად, განსაკუთრებით XVII-XVIII საუკუნეებში. ამ დროს, სპარს-ოსმალთა მიერ დაპყრობილ ქართლ-კახეთსა და მესხეთში დევნილი მართლმადიდებლები მასობრივად იღებდნენ გრიგორიანობას ან კათოლიკობას. მ. თამარაშვილს მოჰყავს სიტყვა ცნობილი ქართველი დიპლომატისა ნიკოლოზ ირბახისა, რომელიც მან 1634 წელს სასამართლოზე წარმოთქვა: “ყოველდღივ ჩვენის თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან და უფრო მომეტებული მათგანი მაჰმადის სარწმუნოებას ღებულობს, მაშ ვისაც კი უნდა გაფრანგება, რაღად უნდა დაეშალოს?”, აქვე ცნობილ მეცნიერს მოყვანილი აქვს მისიონერ ამბროზის მოხსენება, გაგზავნილი რომში 1640 წელს, სადაც მისიონერი სთავაზობს რომს, კათოლიკებმა შეიძინონ საქართველოში მამულები, სოფლები და ყმები. მან იცის, რომ ამ სოფლებსა და მამულებში მცხოვრები მოსახლეობა ამ გზით გაკათოლიკდება; რადგანაცო, წერს ის, აქ მდიდარმა გრიგორიანებმა და იუდეველებმა შეიძინეს მამულები და სოფლები, რომელთა მცხოვრებლებმაც თავიანთი ბატონების ხელქვეით მყოფებმა, მიიღეს და აღიარეს გრიგორიანობა, ანდა იუდეველობაო. ქართველებიო, – წერს ის “…რაკი მათი ხელქვეითი გახდებიან, ბევრი მათგანი გადადის სომხის წესზედ, ამაზედ უარესიც ვნახეთ, ზოგიერთმა საქართველოში მცხოვრებმა მდიდარმა ურიებმა გააურიავეს რამდენიმე თავიანთი ყმა და მოსამსახურე”.
ეს პროცესი ქართლ-კახეთში არ გაღრმავებულა, რადგანაც ასე თუ ისე, დამოუკიდებლობა შეინარჩუნა და აქ საქართველოს საპატრიარქოს სიძლიერე-გავლენა არ შერყეულა; მესხეთში კი თურქეთის ბატონობის ხანაში ქართველობა დაიშალა. მესხები ან გამაჰმადიანდნენ, ან გაგრიგორიანდნენ, ან გაკათოლიკდნენ, ხოლო ის მცირერიცხოვანი მართლმადიდებლები, რომლებიც ქართლის საზღვართან მოშორებით ცხოვრობდნენ, ბერძნებად განიხილებოდნენ. შ. ლომსაძე წერს, რომ ანტიოქიელი პატრიარქის, მაკარის მტკიცებით, საქართველოს სამხრეთი