ჩვენგან გავაუცხოოთ ჩვენი სისხლი და ხორცი?

დაბეჭდილია ჟურნალში “ჯვარი ვაზისა”, #1, 1990 წელი

ჩვენს უფალსა და მაცხოვარს იესო ქრისტეს წმიდა სახარებაში ნაბრძანები აქვს იგავი კეთილი მწყემსის შესახებ, რომელსაც თავისი ასი ცხვრიდან ერთი დაეკარგა. მწყემსმა მიატოვა მინდორზე 99 ცხვარი და წავიდა ერთადერთი ცხვრის საძებნელად. როცა იპოვა, გაიხარა და შეუერთა მიტოვებულთ. ეს იგავი ჩვენ დღევანდელ ყოფასაც შეეხება. მე ვგულისხმობ იმ დამოკიდებულებას, რომელიც შეიქმნა ქართველთა და ოსთა შორის.
პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო, განა დღემდე ჩვენი საყვარელი საქართველოს ქართული თუ ოსური ნაწილი ჩვენს საეკლესიო სამწყსოში არ შემოდიოდა და შემოდის დღესაც? მაშ, როგორ უნდა მოიქცეს კეთილი მწყემსი, როცა სამწყსოს ერთი ნაწილი დანარჩენისაგან ჩამორჩენას აპირებს, მიატოვოს ეს და სხვა ცხვარნი წინ გაირეკოს? სად უნდა იყოს კეთილი მწყემსი ამ დროს?
მცნება, სიყვარული ქრისტესი, გვავალებს სიყვარულით, პატივისცემით და გაგებით მოვეკიდოთ ჩვენში მცხოვრებ ოსებს. მწყემსმა კეთილმა ისინი თავის სამწყსოს უნდა დაუბრუნოს, მთელი თავისი ყურადღება იმ ერთადერთს, სამწყსოდან ჩამორჩენილს უნდა მიაპყროს. ამიტომაც უნდა ითქვას – ოსები საქართველოს შვილები არიან. უფრო მეტიც, ისინი არა ფორმალურად შემოდიან ჩვენი ეკლესიის სამწყსოში, არამედ რეალურად. საერთოდ, საქართველოს ეკლესიაში შემოდიან არა მარტო ქართველები, არამედ საქართველოში მცხოვრები ყველა ქრისტიანი – რუსები იქნებიან თუ უკრაინელები. ოსი ქრისტიანები ჩვენი სამწყსოს ნაწილია. და ახლა, ამ გასაჭირის დროს, ჩვენ მათთან ვართ ჩვენ მათ გვერდში ვიქნებით, არ დავანებებთ მგელს ანუ საქართველოს მტერს, წაგვართვას ნაწილი ჩვენი სამწყსოსი, სადაც ყველა დაცული და კურთხეული უნდა იყოს.
მე მხედველობაში მაქვს, პირველ რიგში, ჩვენი ეპარქია, რომელშიც შედის ბორჯომის რაიონი. აქ მრავალი ოსი ცხოვრობს, კეთილი ქრისტიანები, კეთილმორწმუნენი. ჩვენ ყოველთვის დავიცავთ ამ ქრისტიანების ინტერესებს.
და თქვენ, ჩვენო საყვარელო საქართველოს შვილებო – ოსებო, იყავით გულდინჯნი და გულმშვიდნი, ერთი წუთითაც არ დაეჭვდეთ თქვენს მიმართ ქართველების ძმობასა და მეგობრობაში. განა დღემდე საუკუნეთა მანძილზე ჩვენ ერთობა, სიყვარული, ძმობა, ნათელმირონობა, ნათლიმამობა არ გვქონდა და გვაქვს ერთმანეთში, განა ცოტაა ჩვენი ერთ ოჯახში, ერთ ჭერქვეშ მცხოვრები ქართველები და ოსები? ჩვენ ხომ არა მარტო სულიერი ერთობა გვაკავშირებს, არამედ ერთ სისხლად და ხორცად ვართ ქცეულნი. განა ასე არ იყო საუკუნეთა მანძილზე? ახლა ყველამ ერთად ვეცადოთ, ცხვარი მგლად არ იქცეს, როგორც ეს ალან ჩოჩიევს სურს.
მე წავიკითხე ოსი მოქალაქის წერილი რესპუბლიკურ გაზეთში, სადაც ის ჩოჩიევს პირად მტერს უწოდებს და ეს ასეა მართლაც, ამ კაცს და მის ჯგუფს თავის ხალხის დაღუპვა სურს. ჩვენ ჩვენს სამწყსოს მარად დავიცავთ, როგორც ჩოჩიევების მსგავსთაგან, ისე იმ ქართველთაგანაც, რომლებმაც არ იციან მტრობის გაღვივებით რას უმზადებენ ქართველ ხალხს.
ქართველო ქრისტიანო, შენ უზარმაზარი პოლიტიკური კულტურის მემკვიდრე ხარ, როგორ ფიქრობ, ასეთი მიდგომა რომ ჰქონოდა ჩვენს ერს სხვა ეროვნების შვილებთან, ჩვენი სახელმწიფო იარსებებდა ორიათას ექვსასი წელი? ჩვენ მუდამ გვქონდა ჩვენი სახელმწიფო, მაგრამ ჩვენს წინაპრებს, ყველაფერთან ერთად, ქრისტიანული სიყვარული და პოლიტიკური მოთმინება ჰქონდათ. სიყვარული და არა ამპარტავნული თავის აღერება, მოთმინება და არა მოუთმენლობა. “იყვარებოდეთ ურთიერთას” – გვასწავლის უფალი, “შეიყვარე მოყვასი შენი – ვითარცა თავი შენი” – “იყავით სრული, ვითარცა მამა ღმერთი” – იმეორებს დიდი ილია მართალი. ნუ გავხდით ცილისწამებას პოლიტიკურ იარაღად, ცილისწამება სიმდაბლეა, ცილისწამება იგმობა უფლის იმ ათ მცნებაში, რომელიც მოსე წინასწარმეტყველს მისცა თვით ღმერთმა: – “არა ცილი სწამო მოყვასსა შენსა წამებითა ცრუითა”.
როგორც გაირკვა, ქართველების ერთ ნაწილს არაქართველებად მიიჩნევენ მათი “ოსური” გვარების გამო. ასეთი მიგომა არასწორია და მცდარი. არსებობს მეცნიერული ნაშრომები, ძველი საბუთები, საიდანაც ნათლად მტკიცდება, რომ ამ გვარების ნაწილი ქართული წარმოშობისაა.
მე აქ შევეხები მხოლოდ რამდენიმე გვარს, ჩვენს რაიონში გავრცელებულთ, მაგალითად, თედიაშვილების გვარი საერთოდ ბორჯომული წარმოშობისაა. დიდი მეცნიერი ვახუშტი ბაგრატიონი, რომელიც ასევე ცნობილი გეოგრაფი იყო, XVIII საუკუნის დასაწყისში, დღევანდელი ბორჯომის რაიონში ასახელებს “თედიანთ-უბანს” ანუ თედიაშვილების სოფელს. ეს ის დროა, როცა, იმავე ვახუშტის გადმოცემით, ჩრდილო კავკასიიდან ქართლის მიდამოებში თანდათან ესახლებიან ოს-დვალები (იხ. ქართლის ცხოვრება, ტ. 4, გვ. 634-650). ვახუშტი ასახელებს ყოველ ხევს, ყოველ ადგილს, სადაც კი ოს-დვალები სახლობენ ამ დროს. მათი დასახლების არეალი საქართველოში იმ დროს მხოლოდ ქართლის მთიანეთს მოიცავდა და არავითარი ოსური მოსახლეობა ან ოსური გვარი დღევანდელ ბორჯომის რაიონში ვახუშტის დროს არ ცხოვრობდა. მაგრამ იქ, როგორც აღვნიშნეთ, თედიაშვილების სოფელი იყო. თედიანთ-უბანი, ს. მაკალათიას მიხედვით წაღვერთან მდებარებოდა (ბორჯომის ხეობა, 1957, გვ. 26). თედიაშვილები იმ დროს იყვნენ ავალიშვილების ყმები. ცნობილია, რომ ვახუშტის შემდეგ მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოს ავალიშვილები თავიანთი ყმებით ბორჯომის ხეობიდან გადასახლდნენ შიდა ქართლში. ცხადია, მათ შორის იყვნენ, თედიაშვილებიც. აქ ისინი მეცხრამეტე საუკუნეში მოექცნენ ოსურ გარემოში და ამ გვარის ზოგიერთი წევრი გაოსდა. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში ავალიშვილები კვლავ დაბრუნდნენ ბორჯომის ხეობაში, მათ შორის იყვნენ თედიაშვილებიც.
ქართველების გაოსების შესახებ ჩვენ გვაქვს მეცნიერ ეთნოგრაფთა უამრავი მონაცემები. გ. ჯიბლაძე წერს: “თუ ქართველთა და გაქართველებულ დვალთა გაოსება წინა საუკუნეში მხოლოდ მაღალმთიან ხეობას მოიცავდა, მეოცე საუკუნეში პროცესმა გადმოინაცვლა დაბალმთიანი გარდამავალი ზოლისაკენ” (ეთნიკური პროცესები შიდა ქართლში, კრებული შიდა ქართლი, 1987, გვ. 17-18), ხოლო რაც შეეხება ქართველთა გაოსებას მაღალ მთიანეთში, ამის შესახებ წერდა მეთვრამეტე საუკუნის დიდი გერმანელი მეცნიერი გიულდენშტედტიც. ეს მეცნიერი გერმანიიდან კავკასიაში, კერძოდ, საქართველოში მოგზაურობდა. ის წერს “კავკასიელ მთიელთა შორის, განსაკუთრებით ლეკებსა და ოსებში, არის ბევრი ქართველი, რომელთაც რელიგიასთან ერთად ენაც დაივიწყეს” (გიულდენშტედტი, მოგზაურობა საქართველოში, ტ. I. გვ. 185). მისი დაკვირვებით, ქართლის მთიანეთში ოსთა შორის მცხოვრები ქართველები კარგავდნენ ქართულ ენასა და სარწმუნოებას, რის გამოც ისინი ოსდებოდნენ.
ვახუშტის დროს ქართლის მთიანეთში ოს-დვალები არცთუ დიდი ხნის შემოსულები იყვნენ. ამიტომაც მაღრან-დვალეთში (საქართველოში ოსთა განსახლების ძირითად ტერიტორიაზე, რომელიც მოიცავდა დღევანდელი ჯავის რაიონის ერთ ნაწილს), ოსებთან ერთად ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ქართული მოსახლეობის მნიშვნელოვანი რაოდენობა (იხ. დასახ. ნაშრ. ტ. I, გვ. 101; ტ. II, გვ. 91). სწორედ ისინი განიცდიდნენ იმ დროს გაოსებას და ეს პროცესი შემდეგ, მეცხრამეტე საუკუნეში გავრცელდა ქართლის ბარში, მთიელების ბარში ხიზნებად ჩამოსახლებასთან ერთად.
ამ პროცესს თვით ხალხი უკვირდებოდა და აფიქსირებდა თავის მახსოვრობაში. აი, რას წერს მეცნიერი: “საინტერესოა ეთნოგრაფიული მასალა ოდიშვილების შესახებ. ძირ-გვარი ყოფილა ცეცხლაძე. თავიდან მეჯუდის ხეობის სოფელ სარდისში უცხოვრიათ. მანდ ყოფილან სამნი ძმანი ცეცხლაძეები (აღსანიშნავია, რომ ცეცხლაძეები 1744 წლის აღწერის თანახმად, ჭურთის ხევის მკვიდრნი არიან, იხ. ჯავახიშვილი, გვ. 184). ერთს ერქვა ბედო, მეორეს – მელა, მესამეს – ოდი. ესენი ჩამოსულან და დაუკარგავთ ნამდვილი გვარი ცეცხლაძე და გადაკეთებულან სამ გვარად – ოდიშვილად, ბედოშვილად და მელაძედ. მელაძის წინაპარი დასახლდა ჭურთაში, ოდიშვილისა – ზოდეხში, ბედოშვილისა – საფარშეთში. მელაძეები და ბედოშვილები გაოსდნენ. ხევშიც არიან ოდიშვილები, პაპაჩემის გადმოცემით ისინი გოდეხში მიდიოდნენ სალოცავად” (რ. თოფჩიშვილი, ქსნის ხეობის ზოგიერთი ეთნო-ისტორიული საკითხები, მაცნე, ისტორიის სერია, 1987, N4, გვ. 35).
არის სხვა საგვარეულო დაკვირვებაც ხარხელების, ჯაბაურების და ფსუტურების გაოსების შესახებ – “ჩვენი მოგვარენი ყოფილან აგრეთვე ქოლოთში მოსახლე ხარხელები და ფსუტურები, ზოგი ნახიდში ცხოვრობენ. ნახიდში ბევრი გაოსდა და ფსუტურები თვითონ უფრო ოსურად ლაპარაკობდნენ” (იქვე, გვ. 39). ასევე არის ბიტიევების შესახებაც. “ძელყორაშვილების ძირგვარი გუთნიაშვილი ყოფილა, ძელყორაშვილების გვარს კი შედარებით გვიან (XIX ს-ის პირველ ნახევარში) გამოყოფიან ბეკარაშვილები და ბიტიაშვილების გვარი” (იქვე, გვ. 39). ბიტიაშვილები ანუ ბიტიაანთ რუსული ადმინისტრაციის გავლენით XIX საუკუნეში თავიანთ გვარს უმატებენ გვარწარმომქმნელ რუსულ სუფიქსს “ევ” და ბიტიაშვილების ნაცვლად ფორმდება გვარი ბიტიევი.
დასახელებულ ნაშრომში აღწერილია, აგრეთვე, მსგავსი პროცესები – მაგალითად, თუ როგორ შევიდა ილურიძეების ოჯახში ოსური ენა და წეს-ჩვეულებები; ისინი ოსურ გარემოში, ერთ-ერთი მთის ხეობაში ცხოვრობდნენ: “ცნობილია, რომ ქალი იშვიათად თხოვდებოდა ბარიდან მთაში, ძირითადად პირიქით მოვლენას აქვს ხოლმე ადგილი. ასეთ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ ილურიძეებიც: მათ ქვემოდან მოსახლე ქართველთაგან ზემოთ არავინ თხოვდებოდა. ილურიძეების ზემოთ კი ოსები მკვიდრობდნენ. XIX ს-ში ილურიძეებმა მასობრივად დაიწყეს ოსის ქალებთან დაქორწინება. ქალებმა კი, რომლებიც ილურიძეთა ოჯახების დედები და რძლები გახდნენ, გვარში შემოიტანეს ოსური ენა, ყოფა და რიგი წეს-ჩვეულებები. ილურიძეები დღეს ფაქტიურად ორენოვანნი არიან. XVIII ს-ის აღწერის მასალებით ილურიძეების ქართველობა არავითარ ეჭვს არ იწვევს” (იქვე, გვ. 35). ასევე ითქმის გვარ ელოევის შესახებ. გ. ჩიქოვანის მიერ ჩაწერილი მასალით, ქარჩოხში ხევიდან მოსულან გიგაურები, რომელთა მემკვიდრენი არიან ქსნის ხეველი პავლიაშვილები. “პავლიაშვილების განაყრებად ითვლებიან ელოშვილები. ახალი გვარ-სახელის გამოყოფა შედარებით გვიან, XVIII ს-ის მეორე ნახევარში მომხდარა. ამ გვარისათვის საფუძველი დიდი ოჯახის უფროსს ელო პავლიაშვილს მიუცია. 1774 წლის აღწერის დავთარში ასეთი პიროვნება მართლაც გვხვდება” (იქვე, გვ. 32). ასევე ითქმის სიუკაევების შესახებაც, “1774 წ. სოფ. უკანა მხარში, ძირითადად მკვიდრობენ შიუკაშვილები, ოღაძეები, 1873 წლის კამერალური აღწერის მიხედვით, აქ ჩანან მანჯიკაშვილები, ეთნოგრაფიული მასალით ოღაძეთა გვარიდან არიან გამოსული პაპიაშვილები” (იქვე, გვ. 33). ჯიკაევების (მანჯიკაევი) და პაპიაევების მსგავსად, ქოქოშვილების ანუ ქოქოევების განაყოფი ყოფილან კაჭიაურები. “გავაზში მკვიდრობენ კაჭიაურებიც. მათი ძირი გვარი ქოქოშვილი ყოფილა” (იქვე, გვ. 36). “ჭოჭალების (ჩოჩელები) ძირი გვარია ქარუმიძე” (იქვე, გვ. 37). მთის გვარ ჩოჩელებისაგან ნაწარმოებია გვარი ჩოჩიშვილებისა.
ქართველთა გაოსებით განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო გასულ საუკუნეში ცარისტული ადმინისტრაცია. მეფის ჩინოვნიკები აღწერის მასალებში განგებ იქცეოდნენ შემდეგნაირად: მიუხედავად იმისა, რომ 1886 წლის საოჯახო სიების აღწერის მასალებში თრუსოს ხეობის სოფელ ოქროყანაში, აღწერის თანახმად, მკვიდრობდნენ ეროვნებით ქართველები, აღმწერმა ისინი რუსული სუფიქსით “ევ” ჩაწერა: გუდიევები, ბიბილოვები, არჯინოვები, ბიდაგოვები, ზაგალოვები, კაკაევები (რ. თოფჩიშვილი, XIX ს-ის მოსახლეობის აღწერის მასალები, მნათობი, 1987, #12, გვ. 160-161). მიუხედავად იმისა, რომ სოფ. თოლგოთის მკვიდრი ფიტაროვების და თაყაევების საოჯახო ენა ქართული იყო. აღმწერმა ისინი ოსებად ჩაწერა. არსებობს ძველი ქართული მასალები, საიდანაც ჩანს, რომ ის გვარები, რომლებიც დღეს ოსურად მიიჩნევა, ძველად ნამდვილად ქართულს წარმოადგენდა. მაგალითად, ხარებაშვილების ანუ დღევანდელი ხარებოვების წინაპრებს ქართული სამართლის ძეგლები ჯერ კიდევ მეთვრამეტე საუკუნეში მოიხსენიებენ როგორც მღვდლებს. ცნობილია, რომ ოსები იმ დროს არა თუ მღვდლებად, არამედ ქრისტიანებადაც კი ნაკლებად მიიჩნეოდნენ, მათ გაქრისტიანებას ჩრდილო კავკასიაში, ანუ ოსთა განსახლების ძირითად ტერიტორიაზე ეწეოდა რუსული ხელისუფლება. ამიტომაც, შუაგულ საქართველოში, რუისსა და შინდისში ოსი მღვდლად ვერ გამწესდებოდა. ქვემოთ მოყვანილი დოკუმენტიდან ჩანს, აღნიშნული მღვდელი ოსი რომ ყოფილიყო, ამის შესახებ უთუოდ მიუთითებდა მისი მომჩივანი ეპისკოპოსი. 1793 წლის 16 თებერვალს რუისელი ეპისკოპოსი ჩივის ვახტანგ ბატონიშვილთან იმის შესახებ, რომ “ხარებაშვილს გიორგი მღვდელს აბისი სოფელი მივაბარე სანახევროდ, რაც ეშოვა შუაზე უნდა გაეყო” (ქართ. სამართ. ძეგლები, ტ. VIII, გვ. 196), მაგრამ იმ მღვდელ ხარებაშვილს არ გაუყვია და შინდისში გადასულა. ასევე ითქმის მარგიშვილების, ახლანდელი მარგიევების შესახებ. ისინი კიდევ უფრო ადრე, XVIII საუკუნიდან მოიხსენებიან წერილობით საბუთებში (იქვე, ტ. VII, გვ. 690-691). მარგიშვილების ერთ შტოს ჯავახეთთანაც აქვს კავშირი. ისინი თუმანიშვილების ყმები ყოფილან (ტ. VIII, გვ. 90). შიდა ქართლში არა მარტო ყმა გლეხები (ხიზნები) გაოსებულან, არამედ თავადების და აზნაურების ნაწილიც კი. მაგალითად, ბორტიევების წინაპარი ბორტიშვილები მაჩაბლების ერთ-ერთ შტოს წარმოადგენდნენ. “მაჩაბლების გვარი თავადურ სახელებად დაიყო: ზაალიშვილებად, გიორგიშვილებად, რევაზიშვილებად და ბორტიშვილებად” (ქსე ტ. 6, გვ. 509). რევაზოვებიც (რევაზიშვილები) გაოსდნენ. ახლანდელი დიაკონოვების წინაპარი დიაკვნისშვილები XVI საუკუნიდანვე იხსენიება, “გორელმა ვაჭარმა დიაკვნისშვილმა სტამბოლში გარდაცვლილი სიმონ მეფის ნეშტი საქართველოში წამოასვენა” (ისტორიული წყაროთმცოდნეობითი ნარკვევები, 1988, გვ. 28).
აღსანიშნავია, რომ ქართველთა გაოსების ზემოთ აღნიშნულ პროცესს განსაკუთრებული მეთოდებით ავითარებდა ცარისტული ხელისუფლება. მაგალითად, საქართველოში ბატონყმობის გაუქმებამდე რვა წლით ადრე ხელისუფლებამ ქართველი ბატონებისაგან გაათავისუფლა მათი ყმების ოსური ნაწილი. ეს მოხდა 1852 წლის 8 ივნისს იმპერატორის რეზოლუციის შედეგად, რომელიც მან დაადო მეფისნაცვალ ვორონცოვის შესაბამის წარდგინებას. რუსეთის სენატის გადაწყვეტილება შეეხებოდა ქართველ მებატონეთაგან ყმების ოსური ნაწილის გათავისუფლების მოთხოვნას. მეფის ნაცვალი იძულებული გახდა ახალი გზები ეძია ყმების ოსური ნაწილის გათავისუფლებისათვის, კერძოდ, მაჩაბლებს დაუნიშნა ყოველწლიური პენსია ხუთი ათასი მანეთის ოდენობით: ოღონდ მათ უნდა გაეთავისუფლებინათ თავიანთი ყმების ოსური ნაწილი (სამხრეთ ოსეთის ისტორიის ნარკვევების, ტ. I, გვ. 186, ქ. ს. ე. საქ. სსრ, 1981, გვ. 338). ამის გამო, ბატონყმობის გადავარდნამდე დიდი ხნით ადრე, 1852 წელს ოსები გამოვიდნენ ყმობის უღლისაგან. ისინი იქცნენ თავისუფალ სახელმწიფო გლეხებად და შეეძლოთ დასახლება სახაზინო მიწებზე, აგრეთვე, ქართველ მემამულეთა მიწებზეც. ოღონდ არა როგორც ყმებს, არამედ როგორც ხიზნებს – თავისუფალ მიწათმოქმედებს, ეს იყო ძალზედ დიდი პრივილეგია, რომელიც მიენიჭა შიდა ქართლის მოსახლეობის მხოლოდ ოსურ ნაწილს. ამის გამო მრავალი ქართველი ყმა გლეხისათვის “ოსობა” სანატრელი იყო და ესენიც ცდილობდნენ ჩაწერილიყვნენ ოსებად ყოველი მომდევნო აღწერის დროს. ხოლო უფრო ადრე, XIX საუკუნის დასაწყისში, ქართველების გაოსებას განსაკუთრებით შეუწყო ხელი საეკლესიო პოლიტიკამ, რომელსაც რუსული საეგზარხოსო ეწოდა, ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ. ამ დროს მრავალი ქართული საეპისკოპოსო გააუქმეს და მათ ნაცვლად დააარსეს სულ სამი ეპარქია: ქართლისა, ოსეთისა და სიღნაღისა. ე. წ. “ოსეთის ეპარქიის” შექმნით რუსულმა საეკლესიო ხელისუფლებამ გადაწყვიტა “აღედგინა” ქრისტიანობა საქართველოს მთიანეთში. ამ დროს აღსდგა ოსეთის სასულიერო კომისიაც, რომელიც თითქოსდა “აქრისტიანებდა” ქართლის მთიანეთის მოსახლეობას, ამ დროს აქ მოინათლა მოსახლეობის დიდი რაოდენობა. “1815 წელს უკვე მონათლული იყო 11446 ოსი, ხოლო 1820 წლის პირველი ივლისისათვის მონათლული ოსების რიცხვმა 31997 კაცს მიაღწია” (სამხრეთ ოსეთის ისტ. ნარკვევები, გვ. 245). მონათლულთაგან ყველა ოსი არ იყო. ქართველი მთიელებიც ინათლებოდნენ, მაგრამ იმის გამო, რომ რუსული საეკლესიო ხელისუფლება მონათვლის საფასურად მხოლოდ ოსებს ათავისუფლებდა ბატონყმური ურთიერთობისაგან და, აგრეთვე, აძლევდა ფულად ჯილდოს, ქართლელი მთიელებიც, სახაზინო გლეხების კატეგორიაში გადაყვანის მიზნით, ოსებად აცხადებდნენ თავს და “ინათლებოდნენ”. ხელისუფლებამ მიზნად დაისახა როგორმე აღმოეფხვრა ქართლის მთიანეთში ქართული საეკლესიო მსახურება, ქართული წირვა-ლოცვა, რელიგიური წესების ქართული რიგით აღსრულება. მთიელების ქართველთაგან გაუცხოების მიზნით მრავალი ღონისძიება გატარდა.
აღსანიშნავია, რომ ჩრდილო კავკასიაშიც მთელი ტომების გაქრისტიანებულ წევრებს რუსეთის ხელისუფლება ასახლებდა, დაბლობში აძლევდა მიწას და გარკვეული ოდენობით თანხას (მ. გონიკაშვილი, საადგილმამულო რეფორმა, 1984, გვ. 72-74). გარდა პოლიტიკური, სოციალური და რელიგიური მიზეზებისა, არსებობდა ქართველთა გაოსების სხვა მიზეზებიც. უპირველეს ყოვლისა, ეს იყო ქართველი მოსახლეობის ეთნიკური თვითშემეცნების უაღრესად დაბალი დონე, რომელიც განსაკუთრებით გაღრმავდა XIX საუკუნის პირველ ნახევარში, ქართული სახელმწიფოებრიობის გაუქმების გამო. ეროვნული თვითშემეცნება იმდენად დაბალ დონეზე იდგა, რომ თვით ილია ჭავჭავაძის ფიგურალური შეფასებით ქართველად თავის თავს თვლიდა ძირითადად მხოლოდ ქართლელი, ბარელი და კახეთის მოსახლეობის შეგნებული ნაწილი (იხ. ი. ჭავჭავაძე. ტ. III, გვ. 72-73). ამ დროს თვითშემეცნების დაბალ დონეს რელიგიური მომენტიც აღრმავებდა, ქართველად მხოლოდ ქართველ მართლმადიდებლებს თვლიდნენ, ქართველ კათოლიკებს უწოდებდნენ ფრანგებს, ქართველ გრიგორიანებს – სომხებს, ქართველ მაჰმადიანებს – თათრებს. როგორც ვთქვით, ქართველობა დაკავშირებული იყო მტკიცე მართლმადიდებლურ სარწმუნოებასთან, ამიტომაც იყო ტენდენციები იმისა, რომ ბარში მასობრივად ჩამოსახლებული მთიელების მოუნათლაობის გამო ბარელები დაეჭვებულიყვნენ მთიელთა მართლმადიდებლობაში, ანუ რაც იგივეა მათ “ქართველობაში”. არსებობს ამის დამამტკიცებელი მრავალი ფაქტი. მაგალითად, ბესტავაშვილები ძველთაგანვე ქართველებად მიიჩნეოდნენ, ჯერ კიდევ ოსების საქართველოს მთიანეთში ჩამოსახლებამდე. მიუხედავად ამისა, ქართლის მთიანეთის “ბესტავაანთ სოფლიდან” ბარში გადმოსახლებული ბესტავაშვილების ნაწილი ოსებად მიიჩნიეს ბარელებმა, მათი არამართლმადიდებლობის ანუ არაეკლესიურობის გამო. მაგალითად, XVIII საუკუნის სამოცდაათიანი წლების აღწერის მასალებიდან ჩანს, რომ ბესტავაშვილების სოფელში, ანუ “ბესტაავანთ სოფელში” სულ ოთხი კომლი ოსი ცხოვრობდა (ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. ჰდ. დოკ. 5421). თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ, 1870 წელს ამ სოფელში ადმინისტრაციამ “გახსნა” ეკლესია; ეს ნიშნავდა ქართველი მთიელების ოსებად ჩაწერას. ქართველი მთიელები (ოსები) ბატონყმური უფლისაგან (მაჩაბლებისაგან) გათავისუფლების შემდეგ (1852 წლიდან) მრავლად ესახლებიან საფალავანდოში ანუ დღევანდელ ზნაურის რაიონში. აქ ისინი, როგორც თავისუფალი გლეხები, მემამულისაგან დასამუშავებლად იღებენ მიწას 10 დესეტინამდე. ისინი იყვნენ არა ყმები, არამედ ხიზნები. მალე ისინი გამდიდრდნენ და ქართველ მოსახლეობასაც აღუძრეს სურვილი მსგავსი წესით მიეღოთ მიწა-წყალი. მაგრამ ამ დროს საქართველოში ჯერ კიდევ არსებობდა ბატონყმობა, ხოლო ყმობისგან მხოლოდ ოსები იყვნენ გათავისუფლებულნი. ამიტომ “ოსობა” იქცა სოციალურ კატეგორიად. “ოსობამ” თავისუფალ მიწათმოქმედად აქცია ყმა-გლეხი და ეს დიდ გავლენას ახდენდა ქართველებზე. “ნ. მარი და შემდეგ უფრო საფუძვლიანად ვ. აბაევი ამტკიცებს, რომ ოსები რომელიღაც მოსული ირანული ტომის უბრალო გაგრძელება არ არიან. მათ დამხვდური მცხოვრებნი არც გაუჟლეტიათ და არც გაწყვეტილან, არამედ შეხამებიან, მოხდა ასიმილაცია და ამის შედეგად წარმოიშვა ახლანდელი ოსური ტიპი” (ი. მეგრელიძე, სიძველენი ლიახვის ხეობაში, 1984, გვ. 7). მართალია, ეს შეეხება კავკასიის მთიანეთს, სადაც მოხდა მოსული ირანული ტომისა და დამხვდური იბერიული ტომების ურთიერთშერევა რამაც, აბაევის თანახმად, ხელი შეუწყო “ახლანდელი ოსური ტიპის ჩამოყალიბებას”. მაგრამ ეს ხსნის ქართველთა ოსებში ასიმილაციის პროცესსაც, რადგანაც ქართველები იბერიულ-კავკასიური ტომია, მსგავსად დვალებისა, რომელნიც, თანახმად ვახუშტისა, საფუძვლად უდევს თანამედროვე სამხრეთელი ოსების ეთნოსს. “სწორედ ამიტომ ზოგი ავტორი საეჭვოდ მიიჩნევს ჩრდილოელი და სამხრეთელი ოსების ერთიან წარმომავლობას.” (იოსებ მეგრელიძე, სიძველეები ლიახვის ხეობაში, 1984, გვ. 10). ხოლო “ენობრივი მონაცემებით ვ. აბაევი თვლის, რომ ჩრდილოოსური ენა უკანაკნელი ორასი წლის მიხედვით უფრო რუსული ენის გავლენას გვიჩვენებს, ხოლო სამხრეთ ოსური – ქართული ენისა” (იქვე, გვ. 11). თუმცა ისიცაა აღსანიშნავი, რომ ამ საკითხზე სხვაგვარი თვალსაზრისიც არსებობს.
როგორც აღინიშნა, საფალავანდოსა (ზნაურის რაიონი) და ქსნის საერისთაოში (ლენინგორის რაიონი) მცხოვრებლებზე ქართული ზეგავლენა სრულიად აშკარაა. თვით სამაჩაბლოსა და მაღრან დვალეთის (ცხინვალისა და ჯავის რაიონების) ეპიგრაფიკული მასალა მსგავს ზეგავლენაზე გვანიშნებს. ჯერ კიდევ გიულდენშტედტი მიუთითებდა, დიდი ლიახვის ხეობაში და მის ზემოწელზე მრავალი ქართული სოფელი არსებობდა. XVIII საუკუნის ბოლოს ისინი ოსურ გარემოში მოხვედრილან, ანუ როგორც მეცნიერები უწოდებენ – “ოსური დაფენების” ქვეშ. არსებობს ქართველთა გაოსების ეპიგრაფიკული სურათიც, კერძოდ, აქ იგულისხმება წარწერები საფლავის ქვებსა და სხვ. აქედან ჩანს: თუკი მამა-პაპა ქართული გვარის მატარებელია თვით XIX ს. I ნახევარში, შვილს უკვე “ოსურ” ყაიდაზე – რუსული დაბოლოებით მოუწყვია თავისი გვარი. მაგალითები უამრავია, მათ მოყვანამდე უნდა ითქვას, რომ გვართან ერთად აქაური ქართველები ენასაც კარგავდნენ, თვით XX ს-ის დასაწყისშიც კი, თუკი მამა-პაპებმა ქართული ენა იცოდნენ, შვილებმა უკვე აღარ იციან, “ადგილობრივ ოსთა უფროსი თაობის დიდი უმრავლესობა ორენოვანია, ისინი მშობლიური ოსური ენის გარდა ქართულ ენაზეც მეტყველებენ” (იქვე, გვ. 230). სოფ. გუფთელი ჯიოევებისა და თიგიშვილების წინაპრების საფლავის ქვებს აწერია: “ჯიოშვილი (“ტატო ჯიოშვილი”, “ქალამანა”, “არჯევანა”, “სოსიკო ჯიოშვილის მეუღლე” და სხვ.), ხოლო ახალ დროში – “ჯიოევი”. ასევე აწერია ძველი დროის საფლავის ქვებს მშვენიერი ქართული ენით დაწერილი ლექსი – ეპიტაფიები, წარწერები: “თიგიშვილი”, “გასიშვილი”, “ფილიშვილი”, ახლა – თიგიევი, გასიევი, პლიევი (იქვე, გვ. 234-235). “ფილიევების ზოგი ოჯახი ბიჭიკაშვილად იხსენიება. მაშასადამე, მათ წინაპარს ბიჭიკა რქმევია” (იქვე, გვ. 236). უძველეს დროს ერთი ჯიოშვილი მღვდელი ყოფილა და სიონშიც უმსახურია. “ყოფილა მორგოელი ჯივაშვილი ანუ ჯიოევი, რომელიც შემდეგ თბილისში სიონში მსახურობდაო” (იქვე, გვ. 237), სოფ. ჯრიაში არის ქოთოლაშვილების ეპიტაფიები და შემდეგ ქოთოლოვოვებისა (გვ. 238). სოფ. ნინოში 1894 წ. ქვაზე აწერია ქარსანაშვილი, რამდენიმე ხნის შემდეგ – ქარსანოვი (გვ. 239). თუკი სოფ. მსხლებში 1880 წლის ეპიტაფიაზე მშვენიერი ქართულით არის ცხოვრებაშვილის ეპიტაფია, რამდენიმე ხნის შემდეგ უკვე ჩნდება “ცხოვრებაევისა” (გვ. 242). საინტერესოა ცნობა ცაბაევის შესახებ: “ვასილ ცაბაევის მეტრიკულ ამონაწერში ჩაბაშვილი წერია. ვასილს ვეკითხები, ჩაბაევი და ცაბაევი განა ერთი და იგივეა? მისი პასუხია: ასე იყო, ჩაბაშვილს გვიწოდებდნენ, აგერ 50 წელიწადია ცაბაევს (ცაბათი) გვეძახიანო” (გვ. 246). ჯავაში არის 1870 წელს მშვენიერი ქართულით დაწერილი ეპიტაფია ბათო სანაყოშვილისა, რამდენიმე ხნის შემდეგ კი ახალი საფლავის ქვაზე სანაყოევი წაუწერიათ. ძველ წარწერებში კი ყველგან ქართული ფორმებია. ერთი ამ გვარისა თანამდებობის პირი ყოფილა. “თანამდებობის პირებს უფრო ადრე დაუწყიათ გვარების გარუსულება” (გვ. 249). გვხვდება გვარები თავდაპირველი ფორმით: ბაბაშვილი, თანდილაშვილი თიბილაშვილი, ქვაბაძე, ხარებაშვილი, ფარასტაშვილი (შემდეგ ფარასტაევი), გათოკოშვილი, შემდეგ გათოკოევი, რელგურაძე, ქოქოშვილი, დედაშვილი-ვალიშვილი, ბაღაშვილი და არა ბაგიევი (იხ. იქვე, გვ. 249-291). აქვე, ამ მოსახლეობაში არსებობდა მრავალი ქართული ლეგენდა, თქმულება, ხატ-ჯვრებისა თუ ეკლესიების სახელები და მათი საგვარეულო თაყვანისცემის წეს-ჩვეულება. “სამხრეთ-ოსეთის განსაკუთრებით ჯავის რაიონის მცხოვრებთა ზეპირსიტყვიერებაში ვხვდებით ქართულის მსგავს თქმულებებსა და ლეგენდებს” (გვ. 251). არსებობს ასევე გვარები ტოპონიმური წარმოშობისა, მაგალითად “სავახტანგო” ეწოდებოდა ერთ ვრცელ კუთხეს შიდა ქართლში, სამაჩაბლოსა და ქსნის ხეობის საზღვარზე. აქაურების გვარი – ვახტანგიშვილი, შემდეგ ვახტანგოვებად გარდაიქმნა, თუმცა იმერეთში გვხვდება გვარი ვახტანგაძე, აჭარაში – ვახტანგური, ქართლში – ვახტანგიშვილი. დვალეთში იყო ტოპონიმი “ბობალეთი”, ამიტომაც ამ ხეობის მკვიდრთ ერქვათ – ბიბილურები (ძეგლი ერისთავთა, ქართ. სამართლის ძეგლ. II, 1965, გვ. 102). საერთოდ, ზემოთ მოყვანილის განსამტკიცებლად არსებობს უამრავი უძველესი წერილობითი წყარო: მოსახლეობის აღწერები, ეთნოგრაფიული ჩანაწერები, ეპიგრაფიული მასალა თუ სამართლებრივი საბუთები. საჭიროა მხოლოდ მათი თავმოყრა.
ყოველივე ზემოაღნიშნული სრულ უფლებას იძლევა ითქვას, რომ ქართველი და ოსი ხალხების ძმობას არა მხოლოდ სულიერი, არამედ ხორციელი, ეთნიკური საფუძველიც გააჩნია. განხეთქილებას ამ ორ მოძმე ხალხს შორის უფალი არ დაუშვებს.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ზემოთ მოყვანილი მასალა ჩვენ გადმოვეცით არა ვისმე ეროვნული გრძნობების დასათრგუნად, არამედ იმის საჩვენებლად, რომ ერთი წარმოშობის ორი გვარი ერთმანეთს არ დაუპირისპირდეს. მაგალითად, თიბილაშვილი, რომელსაც პასპორტში ქართველი უწერია, სისხლისმიერი ნათესავია თიბილოვისა, ცხოვრებაშვილი – ცხოვრებოვისა, ბაღაშვილი – ბაგაევისა და ასე შემდეგ. ჩვენ ყველანი საქართველოს შვილები ვართ, წევრები უფლის ერთი სამწყსოსი და ჩვენს შორის განხეთქილება მხოლოდ უფლის მტრებს გაახარებს. შევთხოვ უფალ ღმერთს, დაამკვიდროს მშვიდობა თქვენს გულებში. ნაბრძანებია – დიდება მაღალთა შინა ღმერთსა, ქვეყანასა ზედა მშვიდობა და კაცთა შორის სათნოება.
იარეთ უფლის გზით.