სიტყვა წარმოთქმულ იქნა ენათმეცნიერების ინსტიტუტში შეხვედრაზე
15 მაისი, 2007 წელი
მიტროპოლიტი ანანია (ჯაფარიძე): ძველი საეკლესიო წესის მიხედვით ყველა ენაზე უნდა ყოფილიყო გადმოღებული წმიდა წერილი, ეს გაცხადდა სულთმოფენობისას, როდესაც სულიწმიდის ნებით მოციქულები ამეტყველდნენ სხვადასხვა ენებზე.
საქართველოში, როგორც დასავლეთ ისე, მის აღმოსავლეთ ნაწილში იმთავითვე იქადაგეს წმიდა მოციქულებმა, ასევე I-III სს-ში მრავალმა მისიონერმა. იმჟამინდელი წესის მიხედვით, იმისათვის რათა ხალხს გაეგო არსი ახალი სარწმუნოებისა, უფლის ახალი აღთქმისა, მოციქულები და მოძღვრები ქადაგებდნენ ხალხისათვის გასაგებ ენაზე, ანუ წმიდა წერილი ითარგმნებოდა ზეპირი მეტყველებით.
საზოგადოდ ენობრივი თვალსაზრისით მოციქულები და პირველმქადაგებლები ცდილობდნენ მოეძებნათ ხალხის საერთო ენა, ისინი იკვლევდნენ ჰქონდა თუ არა ერთი ხალხის სხვადასხვა ტომს საერთო ენა, რომელიც ესმოდა სხვადასხვა კუთხეების მცხოვრებლებს.
ძველ საბერძნეთში, თუმცა ელინური ენის სხვადასხვა (კორინთულ, დორიულ, იონურ) დიალექტებზე მოციქულთა ეპოქაში უკვე არსებობდა განვითარებული ლიტერატურა, მაინც გადაწყდა, ალბათ სულიწმიდის ნებით, რომ ყველა ბერძენი ტომისათვის საერთო, ერთ ენაზე ყოფილიყო შექმნილი და გადმოღებული წმიდა წერილი. ეს იყო კოინე ბერძნული ანუ საერთო ენა.
ყველა ძველი წყარო მიგვანიშნებს, რომ ასეთივე ვითარება უნდა ყოფილიყო მოციქულთა ეპოქის საქართველოშიც, კერძოდ, როდესაც პირველქრისტიანები შემოვიდნენ ჩვენში, ისინი რომელიმე პატარა ტომისათვის ანდა ერთი ხევისათვის ვერ თარგმნიდნენ (იგულისხმება ზეპირი გზით) წმიდა წერილს, მოციქულები ხედავდნენ მთელი ქართველი ხალხის განსახლების არეალს, ისინი ხედავდნენ მთელ სივრცეს, მთელს ჩვენს ქვეყანას, ამიტომაც მათ და მათმა მქადაგებლებმა საქრისტიანო მოძღვრება თარგმნეს კიდეც არა სხვადასხვა სატომო ენაკავებზე, არამედ საერთო ქართული კოინე ენით, მას ამჟამად ჩვენ ძველ ქართულ ენას ვუწოდებთ.
უძველესი ხანიდან XIX-XX სს-მდე, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს ყველა კუთხეში, მათ შორის აფხაზეთსა, სვანეთსა და სამეგრელოში საეკლესიო, სალიტერატურო და სახელმწიფოებრივი საჭიროებისათვის მხოლოდ ქართული ენა გამოიყენებოდა. არც ერთი ადგილობრივი ენაკავი თუ დიალექტი საღვთისმეტყველო და კულტურული საჭიროებისათვის გამოყენებული არ ყოფილა. ძველი ქართული ენა, რომელიც ამავე დროს საერთო სახალხო ენას წარმოადგენდა ხასიათდებოდა ზოგადეროვნული მთლიანობით, მიუხედავად ქვეყნის დაყოფისა, არ ამჟღავნებდა ტომობრივ-გეოგრეფიულ მიკერძოებას, არც ენობრივ-სტილისურად და არც იდეურ-პოლიტიკური თვალსაზრისით, ამიტომაც არ არსებობდა აღმოსავლურ-ქართული, სამხრეთ-ქართული და დასავლურ-ქართული ლიტერატურული მიმართულებანი, მთელი ქართული სასულიერო და საერო ლიტერატურა (მწერლობა) არსებითად იყო ერთიანქართული, საქართველოს რომელ კუთხეშიაც არ უნდა შექმნილიყო ესა თუ ის ნაწარმოები და რომელი ქართული ტომის წარმომადგენელიც არ უნდა ყოფილიყო მისი ავტორი. შეინიშნება კიდეც, რომ ეს მოვლენა ლიტერატურის ისტორიაში საყოველთაო ხასიათისა არ არის, ვინაიდან მსოფლიოს ბევრი მოწინავე ლიტერატურის ისტორია ტომობრივ-კუთხური მიმართულებით ვითარდებოდა.
ისმის კითხვა, რატომ არ წარმოიქმნა ძველ საქართველოში ლიტერატურის კუთხურ-ტომობრივი მიმართულებანი? ეს კითხვა ძალზე მნიშვნელოვანია, უნდა გაირკვეს თუ რა იყო მიზეზი იმისა, რომ საქართველოს ნებისმიერ კუთხეში შექმნილი ქართული მწერლობის ძეგლი საერთო ქართული იყო ენობრივი თვალსაზრისით.
მიზეზი ამისა იყო არა ამჟამად აღიარებული თეორია “ქართიზაციისა”, თითქოსდა ქართის ტომმა თავისი ენა ე.წ. “ქართიზაციის” შედეგად გაავრცელა დასავლეთ საქართველოში, არამედ პასუხი უნდა ვეძიოთ მოციქულთა ეპოქის ენობრივი ვითარების ანალიზში. იყო თუ არა დაშლილი ფუძე ქართველური ანუ საერთო ქართველური ენა, მოციქულთა და პირველ მქადაგებელთა ეპოქაში თუ იმხნად ჯერ კიდევ არსებობდა საერთო ენა, რომლის წიაღშიც სვანური და მეგრული მხოლოდ დიალექტების სახით არსებობდა? ჩვენ გვაქვს პასუხი მაჭავარიანისა და გამყრელიძის წიგნში “სონანტთა სისტემა”, რომელიც 1965 წელს გამოიცა, სადაც ნათქვამია, რომ ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობის დაშლა ივარაუდება I-II სს-ში, ანუ მოციქულთა ეპოქაში. მაშასადამე პირველქრისტიანული ქადაგებების დროს ჯერ ჯიდევ არსე-ბობდა საერთო ენა, რომელითაც ჩვენში საქრისტიანო მოძღვრება იქადაგებოდა ეს იყო ქართული ქრის-ტიანული კულტურის ჩასახვის მოსამზადებელი პერიოდი.
(რეპლიკა ადგილიდან – “თავისი ეს თეორია გამყრელიძემ უარყო”), მეუფე ანანია (აგრძელებს) – მაშასადამე ჩემი თვალსაზრისით ძველი ქართული ენა იმთავითვე მშობლიური და გასაგები იყო დას. საქართველოს მოსახლეობისათვის. მართალია ქართული რქისტიანული კულტურის ჩასახვის წინა პერიოდში ისტორიულ საქართველოში არსებობდა მრავალი სხვადასხვა სატომო დიალექტი (ენაკავი) მაგრამ ისინი ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან, იმდენად ახლოს, რომ სხვადასხვა კუთხის (ტომის) მცხოვრებლებს ესმოდათ ერთმანეთის მეტყველება, იგებდნენ ერთმანეთის საუბარს, როგორც ითქვა მიზეზი ამისა იყო ის, რომ ფუძე ქართული (ქართველური) ენის დიფერენციაცია ახალი დაწყებული იყო. მაშასადამე, ჩემი აზრით მოციქულთა ეპოქაში, როგორც გამყრელიძე და მაჭავარიანი უწოდებდნენ “ძველი და ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე”, I-II სს-ში მეგრული, სვანური და სხვა ქართული კილოები გაცილებით უფრო ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან, ვიდრე შემდგომ. თუ ჩვენ მათ წარმოვადგენთ სქემატური სახით უკეთ დავინახავთ (მეუფე ანანია აჩვენებს საგანგებო, სტამბური წესით დამზადუბულ დიდ სქემა-პლაკატს), აქ კარგად ჩანს, რომ ქართული ენის სვანური განშტოება ამ 2000-1600 წლის წინ ახლოა ზანურ-ქართულთან, ათასი წლის შემდეგ ე.ი. XI-XIII სს-ში ის უფრო მეტად არის დაშორებული ძველი ქართულისაგან, კიდევ ათასი წლის შემდეგ ანუ ჩვენს XXI ს-ში ეს დაშორება გაზრდილია.
ჩემი მოსაზრება, თუ გნებავთ თეორია, მდგომარეობს შემდეგში: ფუძე ქართველური (ანუ საერთო ფუძე ქართული) ენა დაიშალა სვანურ, ზანურ და ქართულ დიალექტებად არა ქრისტეშობამდე, არამედ მოგვიანებით, კერძოდ კი მას შემდეგ, რაც ქართულად ითარგმნა წმიდა წერილი, ჩამოყალიბდა ქართული საეკლესიო და სალიტერატურო ენა და საერთოდ ქართული ქრისტიანული კულტურა. IV-X სს-ში სვანური და ზანური მხოლოდ დიალექტურ დონეზე იმყოფებოდნენ, ანუ მათ თანამედროვე ენობრივი სახე მიიღეს მოგვიანებით, საქართველოს დაშლა-დანაწევრების კვალდაკვალ XIII-XIX სს-ში.
მაშასადამე, ქართული ქრისტიანული კულტურის შემოქმედი ისევეა სვანური და ზანური ტომები, როგორც აღმოსავლურ ქართული, რამეთუ წმიდა წერილის თარგმნის, საქართველოს წმიდა ეკლესიის ორგანიზების ეპოქაში ყველა ქართულ ტომს აერთიანებდა საერთო ენა და საერთო ქრისტიანული კულტურა.
ამის შესახებ მიუთითებდა ჯერ კიდევ ივ. ჯავახიშვილი. იგი წერდა: “ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი სამწერლობო ენა ჰქონდა და აქვს, რომელიც მეგრელებისა და სვანებისათვისაც ერთადერთი სამწერლობო და კულტურის ენა იყო და არის ეხლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი”.
ქართული სალიტერატურო ენა ფორმირდა IV-V სს-ში და ამ ხანაში მის “შექმნა-შემუშავებაში” აქვთ მიღებული მონაწილეობა მეგრელებსა და სვანებს, რადგანაც IV-V სს-ში რაღაც ფორმით ჯერ კიდევ არსებობდა ენობრივი ერთობა, მართალია ზანურ-ქართულში ისახებოდა დიფერენციაცია, მაგრამ ენობრივი ერთობას ათასწლოვანი ტრადიცია კვებავდა, რომლის შესახებაც წერს ივ. ჯავახიშვლი: ძალზე მნიშვნელოვან მოსაზრებას, რომელსაც ქვემოთ წარმოვადგენთ, კერძოდ, თუ დაისმის კითხვა “შეეძლო თუ არა მეგრელებსა და სვანებს IV-V სს-ში ქართულ სამწერლობო (საეკლესიო) ენის შექმნა-შემუშავებაში მონაწილეობის მიღება?” ივ. ჯავახიშვილის პასუხი ასეთია: შეეძლოთ! რადგანაც ჯერ კიდევ წარმართობის დროს, ანუ IV ს-მდე გაცილებით ადრე, სამეგრელოსა და სვანეთში წარმართული კერპთმსახურება ანუ წარმართული ლოცვა-რიტუალი აღესრულებოდა ქართული ენით. ივ. ჯავახიშვილი წერდა: “არამცთუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართული ტომისათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ, რომ ამ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონია” (ტ.I, 1979, გვ.156).
ეს იმას ნიშნავს, რომ ქრისტიანული სარწმუნოების ქადაგებამდე ყველა ქართულ ტომს ჰქონდა საერთო სარწმუნოება (წარმართული) საერთო ქართული ენით, ამიტომ ცხადია, რომ ქრისტიანობის პირველმქადაგებლები საქართველოში ისრგებლებდნენ ამ უკვე არსებული საერთო ქართული საკულტო ენით და გამოიყენებდნენ კიდეც მას. წერილობითი წყაროები და არქეოლოგიური მონაცემები მიუთითებს, რომ ჩვენში ქრისტიანობის რაღაც რაოდენობა უკვე ცხოვრობდა I-III სს-ში.
მაშასადამე, ივ. ჯავახიშვილის გამოკვლევით ჯერ კიდევ გაქრისტიანებამდე ქართველ ხალხს გააჩნდა საერთო საკულტო ენა ანუ კოინე. სამეგრელოსა და სვანეთშიც წარმართული ლოცვა-რიტუალი ამ საერთო ენაზე აღესრულებოდა. მივუბრუნდეთ ჩვენს თემას – რომელი ენით უნდა ექადაგნათ საქართველოში ქრისტიან წინასწარმეტყველებს, მოძღვრებსა და მოსიარულე მოციქულებს? – ხალხის საერთო ენით! ეს იყო მათი ვალდებულება, ამასთანავე შეუძლებელია საქართველოს კუთხიდან-კუთხეში, ხევიდან-ხევში მოსიარულე მქადაგებლებს ორ-სამ დღეში შეეთვისებინათ თემის, კუთხის თუ ხევის დიალექტი და ენა (თუ ასეთი არსებობდა). ორ-სამ დღეზე მეტად დარჩენის უფლება კი მათ არ ჰქონდათ, ამას მიუთითებს უძველესი წყარო “დიდაქე” ანუ “სწავლა 12 მოციქულისა”, რომელიც ასახავს II-III სს-ის ვითარებას. მაშასადამე წინასწარმეტყველების, მოძღვრებისა და მოსიარულე მოციქულების წინაშე, როგორ აღინიშნა, იმთავითვე იდგა ენობრივი საკითხი, კერძოდ მათ უნდა გამოეკვლიათ ჰქონდა თუ არა ამ ხალხს საერთო კოინე ენა, რომელიც ყველას ესმოდა, რათა მათი ნათქვამი და ნალოცი სიტყვა ყველასათვის გასაგები ყოფილიყო, ასეთი ენა საქართველოში უკვე არსებობდა, ეს იყო ქართული ენა, რომლითაც მოციქულებამდეც წარმართული ლოცვა-რიტუალი აღესრულებოდა თანაც ის ყველას ესმოდა – დიფერენციაციის პროცესი არ იყო დასრულებული.
დას. საქართველოში ზოგადქართული ენისა და კულტურის არსებობის შესახებ მიუთითებენ წყაროებიც, მათგან მნიშვნელოვანია სტრაბონის ცნობა, დ. მუსხელიშვილი ჯერ კიდევ 1986 წელს წერდა, რომ სტრაბონის ერთი მნიშვნელოვანი ცნობა დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის, კერძოდ კი სვანების შესახებ, ჩვენში უსაფუძვლოდაა იგნორირებული. სტრაბონი წერდა “სვანებს ზოგიერთები იბერიელებს უწოდებენ” (სტრაბ. XI). ცხადია სვანები იბერები იყვნენ უპირველეს ყოვლისა თავისი ენით, რადგანაც სტრაბონიდან 2000 წლის შემდეგაც სვანური ერთადერთ ქართველურ ენად იწოდება, მით უფრო, ეს ენა, ძალზე ახლოს იქნებოდა საერთო ქართულთან 2000 წლის წინ. ამიტომაც იყო შესაძლებელი სვანეთში, ივ. ჯავახიშვილის კვლევით, წარმართული ლოცვა-რიტუალის შესრულება ქართული ენით. მით უფრო ახლო იყო ზოგად ქართულთან ზანური, რაც პირველქრისტიან მოძღვრებს გამოუყენებიათ კიდეც საქრისტიანო მოძღვრების ზეპირი გავრცელებისას.
I-III სს-ში, ნ. მახარაძის კვლევის თანახმად “უძველესი ბერძნული ნასესხობები ზეპირი გზითაა გავრცელებული ჩვენში (სიტყვები: ეკლესია, კერეონი, მონაზონი, გუტერი და სხვა ქრისტიანული ეკლესიის წმიდანთა და ანგელოზთა სახელები), რომელნიც შემდეგ ქრისტიანული ლიტერატურის წერილობით თარგმანებში უცვლელად შეინარჩუნეს (ე.ი. ზეპირი გავრცელების ზოგიერთი ნიშანი), ეს ითქმის საკუთარ სახელთა მიმართაც. (ბერძნული წოდებითი ბრუნვის ფორმით ჩვენში გავრცელებული) – იესუ ქრისტე, პავლე, დამიანე და სხვა”.
შეჯამების სახით უნდა ითქვას, რომ მოციქულთა ეპოქაში, II-III სს-ში და შემდგომ ქართული ქრისტიანული კულტურის შექმნა-ჩამოყალიბების ეპოქაში IV-X სს-ში ჯერ კიდევ არსებობდა ქართველი ხალხის ენობრივი ერთობა და ქართული ქრისტიანული კულტურის შემოქმედი თანაბრად არის როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა.
ეს არის სრულიად ახალი თვალსაზრისი, რომელიც გამოქვეყნდა ჯერ კიდევ 1988 წ. წიგნში “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია”, რომელიც მეორეჯერ გამოსცა გამომცემლობა მერანმა 1996 წელს. იქამდე კი მრავალ სხვა საეკლესიო და სამოქალაქო ორგანოში დაიბეჭდა ცალკე წერილების სახით.
ვფიქრობ ჩემი თეორია არაა უსაფუძვლო. რამდენადაც ცნობილია ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობის შესახებ ძირითადად არსებობს 3 თვალსაზრისი, აკად. გ. მელიქიშვილის ნაშრომების მიხედვით (რომელიც მკაფიოდ აისახა “საქართველოს ისტორიის ნარკვევებში”) ძვ.წ. XII-VI სს შუალედური ხანა ამ ენობრივი ერთობისა, ემთხვევა კოლხური კულტურის აყვავების ხანას, ამ დროს კოლხეთის ენა იყო ქართულ-ზანური ენა. მხოლოდ ამ პერიოდის დასასრულს ღრმავდება ენობრივი დაშლის პროცესი.
ამავე თეორიის გაღრმავებას წარმოადგენს გ. მაჭავარიანისა და თ. გამყრელიძის მიერ “სონანტთა სისტემაში” (1984) გადმოცემული თეორია, რომ ქართულ-ზანური ენობრივი ერთობის დაშლა დაიწყო უფრო გვიან, კერძოდ “ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე”, ანუ I-II სს-ში.
მეორე თვალსაზრისი უფრო ადრე გამოთქვა არქეოლოგმა ო. ჯაფარიძემ, რომლის მიხედვით, ქართულ-ზანური ერთობა არსებობდა უფრო ადრე თრიალეთურ და არა კოლხური კულტურის არსებობის ხანაში (1969).
ამ თვალსაზრისის შესატყვისია თ. მიქელაძის ვარაუდი, რომ ქართულ-ზანური ერთობის დაშლა ძვ.წ. II ათასწლეულით უნდა დათარიღდეს, ის კოლხურ კულტურას მეგრულჭანურ ეთნიკურ სამყაროს უკავშირებს (1974).
ჩემი თვალსაზრისი, როგორც აღინიშნა, ეთანადება ივ. ჯავახიშვილის, აკად. გ. მელიქიშვილის, აკად. თ. გამყრელიძისა და გ. მაჭავარიანის თეორიას, რომელთა მიხედვითაც ზანურ-ქართულმა ენობრივმა ერთობამ მოაღწია აზონ-ფარნავაზის ეპოქამდე, ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებამდე, ძვ.წ. IV-III სს-მდე და მან უფრო გვიან დაიწყო დიალექტურ დონეზე დაშლა. უფრო მეტიც, იმ ენობრივი რეფორმების შედეგად, რომელიც გაატარა მეფე ფარნავაზმა ზანურ-ქართული ენა, ანუ ჩემი თვალსაზრისით იგივე ძველი ქართული ენა, გადაიქცა სახელმწიფო სავალდებულო ენად მათ შორის დას. საქართველოშიც. ამასთანავე ეს ენა დაფიქსირდა ვითარცა ერთადერთი საღვთისმსახურო და კულტურის ენა. ასეთი მზაობა და ვითარება დახვდა მოციქულებსა და პირველმქადაგებლებს, რომელთაც ეს უფრო ფორმირებული ენა გადააქციეს ქართულ წმიდა წერილის ენად. მაშასადამე ქართული ქრისტიანული კულტურის ფორმირების პროცესში ეგრისისა და სვანეთის მოსახლეობის მონაწილეობა, გამოწვეული იყო ბუნებრივი ვითარებით, ქართული ქრისტიანული კულტურის ენა მისი მშენებლობის დროს მათი მშობლიური ენა იყო.
ასეთი ვითარება არაა გამონაკლისი, მე ხშირად მომყავს სლავების მაგალითი. მართალია წმ. კირილემ და მეთოდემ ბულგარელებისათვის, ბულგარელთა ენაზე თარგმნეს წმ. წერილი, მაგრამ მალე გაირკვა, რომ ეს ენა ესმოდათ დიდ სივრცეზე ბულგარეთის გარეთ მცხოვრებ სლავებსაც, რადგანაც სლავური ენის დიფერენციაცია IX-X სს-ში ჯერ კიდევ არ იყო დაწყებული, ამიტომაც სლავური ქრისტიანული კულტურის მშენებლობაში თანაბრად მონაწილეობდნენ ქვეყნის სხვადასხვა მხარეში მცხოვრებნი სლავები, ენობრივი დიფერენციაციის (ე.ი. XIV-XV სს-ის) შემდეგ მათ ეწოდათ ზოგიერთს სერბები, ჩეხები, უკრაინელები, რუსები და ა.შ. მაგრამ მათ ყველას თანაბარი პრეტენზია აქვთ სლავურ კულტურაზე – სლავური წმიდა წერილი ყველა მათგანის საკუთრებაა. ასევე ქართული წმ. წერილი საკუთრებაა ყველა ქართული ტომისა. ქართიზაციის თეორია, დიახაც რუსული იმპერიის მიერ არის თავსმოხვეული.
როგორც ითქვა ჩემი ეს მოსაზრება 1988 წლიდან დღემდე თითქმის უწყვეტად იბეჭდება მრავალ ორგანოში. 1999 წელს ჩემი თვალსაზრისი საგანგებოდ გავაცანი ამ დარგის სპეციალისტს ბატონ ტ. ფუტკარაძეს, ბატონი ტარიელი დაეთანხმა ჩემს თვალსაზრისს, მან შემდგომ ის განავრცო და ფაქტიურად მოგვცა სრულიად ახალი მოსაზრება “რამდენიმე ქართული ენის შესახებ”, რომლის მიხედვითაც მეგრული და სვანური არა თუ ქართული კულტურის ფორმირების ეპოქაში (ე.ი. IV-X სს-ში) იყვნენ დიალექტები (ესაა ჩემი თვალსაზრისი), არამედ ისინი ამჟამადაც დიალექტები არიან (ესაა ბატონ ტ. ფუტკარაძის თვალსაზრისი). ამ საენათმეცნიერო თვალსაზრისს მე ვერ შევეხები, მისი განსჯა თქვენ უფრო შეგეფერებათ, მე ვფიქრობ მას ადვოკატობა არც ესაჭიროება, მაგრამ მაინც ვიტყვი, რომ ბ. ჯორბენაძის შრომებზე დაყრდნობით მე ჩემი მოსაზრება 2007 წელს გამოვაქვეყნე გაზეთში “საქართველოს რესპუბლიკა”.
ენობრივ-ლინგვისტური სხვაობის მიუხედავად, გერმანელებს აქვთ ერთი ენა, ხოლო სხვადასხვა გერმანული ენაკავები დიალექტებად მიიჩნევა და არა დამოუკიდებელ ენებად. ცნობილ მეცნიერს ბ. ჯორბენაძეს მოჰყავს მაგალითი ერთი გერმანელი ენათმეცნიერისა, რომელიც წერს: “მე ვერ ვუგებ ბადენელს, ბავარიელსა და ზემო გერმანელს, როცა ისინი თავიანთ დიალექტებზე ლაპარაკობენ” (ბ. ჯორბენაძე, ქართული დიალექტოლოგია, 1989წ. გვ.35), მაშასადამე არა თუ უბრალო გერმანელ მოქალაქეს, არამედ ენათმეცნიერსაც კი არ ესმის კუთხური მეტყველება ბავარიელისა, ზემო გერმანელისა და ბადენელისა, ამის მიუხედავად არავინ ცდილობს მაგალითად გოეთეს “თარგმნას” ბადენურ ან ბავარიულ “ენებზე”.
ენათმეცნიერი წერს: “ბავარიულ, შვაბურ და ჰესენურ კილოებს შორის სხვაობა არანაკლებ ღრმაა ვიდრე ზოგიერთ ენებს, მაგალითად პოლონურსა და ჩეხურს, ან სერბიულსა და ბულგარულს შორის”.
მაშასადამე შვაბური და ჰესენური ისევე განსხვავდება ერთმანეთისაგან, როგორც ვთქვათ პოლონური და ჩეხური, ანდა როგორც სერბიული და ბულგარული, მიუხედავად ამისა გერმანიაში არავინ უწოდებს შვაბურ, ჰესენურ და ბავარიულ კილოებს – “ენებს”, არავინ ფიქრობს ლუთერის ბიბლია “თარგმნოს” შვაბურად ან ჰესენურად და შეიტანოს ეს თარგმანი ეკლესიაში. ვფიქრობ ამას არ დაუშვებენ თვითონ ამ რეგიონების მცხოვრებნი, რადგანაც კარგად იციან, რომ ლუთერი იყო არა რომელიმე კუთხის შვილი, არამედ ერთიანი გერმანელი ნაციისა. გერმანული ბიბლიის ენა იქცა გერმანელი ერის ერთიანობის ნიშანსვეტად. კარგად იციან რომ ბავარიულად, ჰესენურად, შვაბურად, ბადენურად თუ ზემო გერმანულად ბიბლიის თარგმნით დაარღვევენ გერმანელი ერის ყველაზე წმიდათაწმიდას, გერმანელთა კულტურულ მთლიანობას, ეს კი უფრო მეტი და უარესი იქნება ვიდრე გერმანელთა დამარცხება I და II მსოფლიო ომებში.
საერთოდ, როცა რომელიმე ხალხს აქვს ერთი საზოგადო, საეკლესიო, სალიტერატურო, სახელმწიფო ენა ეს არის უდიდესი ეროვნული მიღწევა. ამისთვის სს-ის მანძილზე იღწვიან ერის საუკეთესო შვილები. მაგალითად XIX ს-ის ბოლოს და XX ს-ის დასაწყისში სხვადასხვა ქვეყნებიდან პალესტინაში ჩასულმა ებრაელებმა (იმჟამად ისინი სხვადასხვა ენებზე მეტყველებდნენ) დიდი ძალისხმევით შეძლეს ერთანი ებრაული ენის ჩამოყალიბება: მათ გააცოცხლეს ფაქტიურად უკვე 2000 წლის წინ მკვდარი ენა ბიბლიისა და დღეს ისრაელის ბავშვები ამ ენაზე მეტყველებენ.
კულტურული სიდიადის მიუხედავად, თანამედროვე საბერძნეთში ამჟამადაც კი მიმდინარეობს ერთიანი სალიტერატურო-სახალხო ენის შექმნის პროცესი. საბერძნეთში რამდენიმე ენა გამოიყენება სხვადასხვა სფეროში: სხვა არის ხალხური ენა (ე.წ. “დიმოტიკი”), სხვა არის უმაღლესი ინტელიგენციის ენა (“კათარევსა” – წმ. ენა) და სხვა არის საეკლესიო ენა. გარდა ამისა არსებობენ აგრეთვე ადგილობრივი დიალექტები.
ენობრივი საკითხი რთული იყო სომხებისთვისაც, რადგანაც სომხური კილოები ძალზე დიდად განსხვავდება ერთმანეთისგან. მაგალითად ის მეტყველება, რომლითაც კილიკიაში საუბრობენ აბსოლიტურად განსხვავდება ვთქვათ ბულგარეთის სომხების ენისაგან. მიუხედავად ამისა სკოლებში შეისწავლება სალიტერატურო სომხური ენა, დიდად განსხვავებული იმ ენისაგან, რომელზეც ოჯახებში მეტყველებენ.
ცხადია წმ. წერილის ყოველ ენაზე თარგმნა კურთხეული საქმეა, მაგრამ ერთი ერის მრავალ ტომებად დანაკუწებისათვის მისი გამოყენება არასწორია. თვით წმ. მოციქულების ეპოქაში წმ. წერილი არ უთარგმნიათ კორინთულ, დორიულ ან ვთქვათ იონურ “ენებზე”, თუმცა კი ბერძნული ენის სხვადასხვა დიალექტებზე შესაბამისი, ძალზე განვითარებული ლიტერატურა არსებობდა. წმ. მოციქულების ეპოქაში, მოციქულების ნებით, მე კი ვიტყოდი სული წმიდის ნებით წმ. წერილი ითარგმნა ბერძენთა საერთო ენაზე ანუ ბერძნულ კოინეზე, რომელიც შედარებით განუვითარებელი იყო, მაგრამ გასაგები ყველა ბერძნული ტომისათვის. ასევე IV-V სს-ში ის ენა, რომლითაც ქართველთათვის ითარგმნა წმ. წერილი, უთუოდ გასაგები იყო ყველა ქართული ტომისათვის. ასე რომ არ ყოფილიყო ლაზეთ-ეგრისიდან იმდენი და ისეთი დიდი საეკლესიო მოღვაწეები მოევლინენ წმ. ეკლესიას (იოანე ლაზიდან – ჭყონდიდელების ჩათვლით), ისინი შეძლებდნენ და უთუოდ თარგმნიდნენ წმ. წერილს თავიანთი მრევლის საჭიროებისათვის, მაგრამ მათ ვფიქრობ ჩვენზე უკეთ იცოდნენ რომელია საერთო სახალხო სალიტერატურო საეკლესიო ენა და რომელი არის კუთხური დიალექტი.
აღნიშნული საკითხი ღრმაა და მოითხოვს დიდ ყურადღებას, XIX ს-ის ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისში, როცა რუსეთის იმპერიის მოხელეები ქართველი ერის მთლიანობის დარღვევის მიზნით ცდილობდნენ კუთხურ დიალექტებზე ეთარგმნათ ქართული წმ. წერილი, მთელი საზოგადოება მათ შორის ნიკო დადიანი, დიმიტრი ყიფიანი, ეპისკოპოსი გრიგოლ დადიანი, წმ. ამბროსი ხელაია, წმ. ალექსი შუშანია, ილია, აკაკი, იაკობი და სხვანი პრესაში აქვეყნებდნენ მძაფრ წერილებს ამის აღსაკვეთად.
საეკლესიო წესია, ყველა ენაზე უნდა იყოს წმიდა წერილი. სულიწმიდის ნება იყო, როდესაც წმიდა მოციქულები ამეტყველდნენ სხვადასხვა ენაზე. რომ ყოფილიყო მეგრული ენა ჭყონდიდელების დროს ან სვანური ენა, მაშინ იქნებოდა ნათარგმნი წმიდა წერილი ამ ენებზე.
ენათმეცნიერული კვლევა შეიძლება თავიდან დაიწყოს…
ჩემი მისია ის იყო, რომ თქვენი აზრი დამეფიქსირებინა.
გამოვიდა რუსული ენციკლოპედია, სადაც წერია, რომ ქართული ენა იყო ქართლის მეტყველება და შემდეგ გავრცელდა სხვაგან. ჩვენ ეს თვალსაზრისი ძალიან ცუდად მოგვიბრუნდა.
კარგი იქნება თუ დავგეგმავთ კონფერენციას თემაზე: “ძველი ქართული ენა და კულტურა”.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე