(საქართველოს ეკლესიის ისტორიის არასწორი ასახვა)
საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიისა და რელიგიის შესწავლის სამეცნიერო ცენტრმა, გამოსცა საქართველოს ისტორიის ოთხტომეული (სარედაქციო კოლეგია: მ. ლორთქიფანიძე, დ. მუსხელიშვილი, რ. მეტრეველი, თბილისი 2012).
მასში მოცემული მტკიცებებით დასავლეთ საქართველო და ასევე კახეთის დიდი ნაწილი IX-X საუკუნემდე (ე.ი. გაქრისტიანების დროიდან, თითქმის 600 წლის მანძილზე) შედიოდა არა საქართველოს წმიდა ეკლესიის იურისდიქციაში, არამედ კონსტანტინოპოლის ბერძნული საპატრიარქოსა და ასევე ალბანეთის იურისდიქციაში.
კონსტანტინოპოლთან დაკავშირებით საქართველოს ისტორიის 2012 წლის გამოცემის ავტორი წერს:
“კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში დასავლეთ საქართველოს ოთხი დიდი ეპარქია შედიოდა:
1. ფაზისის სამიტროპოლიტო, საკუთრივ ეგრისი, ოთხი საეპისკოპოსო კათედრით, ძიგანევის (გუდავის), პეტრას, როდოპოლისის (ვარციხე), საისენის (ცაიშის),
2. ბიჭვინთის საარქიეპისკოპოსო, რომელიც მოიცავდა საკუთრივ აფხაზეთს (აბაზგიას).
3. ნიკოფსიის საარქიეპისკოპოსო, რომელშიც შედიოდა ჯიქეთი და
4. სებასტოპოლის (ცხუმის) კათედრა~ (, გვ. 199).
ავტორი წერს თითქოსდა- კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრები მცხეთამ გააუქმა თანდათანობით:
“თანდათან გაუქმდა ფაზისის სამიტროპოლიტო და მასში შემავალი საეპისკოპოსოები, მათ მაგიერ დაარსდა ახალი საეპისკოპოსოები: მოქვი, დრანდა, ბედია, ქუთაისი და სხვა~ (საქართველოს ისტორია, 2012, ტ. II, გვ. 201).
რაც შეეხება საეკლესიო კულტურასა და ენას, ამ წიგნში მიიჩნევა, რომ დასავლეთ საქართველოში საეკლესიო ენა X საუკუნემდე იყო ბერძნული ენა და მხოლოდ ამის შემდგომ გავრცელდა ქართული ენა, და იქ ნათქვამია:
“IX საუკუნის დასაწყისიდან, ის ეპარქიები უკვე აღარ შედიოდნენ კონსტანტინოპოლის სამწყსოში, სადაც წირვა-ლოცვა ბერძნულად მიმდინარეობდა, ახლა კი დანარჩენი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის დარად აქ საეკლესიო მსახურება უკვე ქართულად ტარდებოდა~ (იქვე გვ. 200).
მაშასადამე საქართველოს ისტორიის 2012 წლის გამოცემაში გამეორებულია საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიაში ჩამოყალიბებული თვალსაზრისი, რომელიც მთლიანად ეწინააღმდეგება ძველ ქართულ წყაროებსა და რუის-ურბნისის ძეგლისწერას, რომ ანდრია პირველწოდებულისა და წმიდა ნინოს მიერ დაფუძნებული საქარტველოს წმიდა ეკლესია იმთავითვე მოიცავდა სრულიად საქართველოს მიწა-წყალს და ის მწყსიდა მთელ ქართველ ერს (ამიტომაც მიუთითებდა რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა- წმიდა ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა~, ხოლო ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა.
“პირველწოდებული ანდრია, ძმა თავისა მოციქულთასა პეტრესი, ვიდრე ჩუენდამდეცა მოიწია და ქადაგა საცხორებელი ქადაგება სახარებისა ყოველსა ქუეყანასა საქართველოისასა და ურიცხუნი სიმრავლენი ერთანი განაშორა საცთურისაგან….~ (დიდი სჯულისკანონი, 1975, გვ. 545);
აქედან ნათლად ჩანს, რომ რუის-ურბნისის კრების დადგენილების შესაბამისად ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოში, არამედ “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოAსასა~, ე.ი. სრულიად საქართველოში, მსგავსადვე წმიდა ნინომ რუის-ურბნისის კრების თანახმად “სარწმუნოებასა მიმართ თვისისა მიიზიდა ყოველი სავსებაA ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა.( იქვე, გვ. 546). ე.ი. ამ კრებას მიაჩნია, რომ წმიდა ნინომ მთელი ქართველი ერი (“ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა~) გააქრისტიანა.
ყველა ძველი ქართული წყარო ( მოქცევაი ქართლისაი, ქართლის ცხოვრება, ძეგლისწერა და სხვა) მიიჩნევს რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველო გაქრისტიანებისთანავე ერთ პოლიტიკურ და ეკლესიურ მთლიანობას ჭარმოადგენდა გაქრისტიანებისთანავე. ქართულ წყაროთა ეს მტკიცებანი საქართველოს ისტორიის 2012 წლის გამოცემაში უგულებელყოფილია.
საქართველოს ისტორიის 2012 წლის გამოცემაში ასევე უგულებელყოფილია ბერძნული და სომხური წყაროები იმის შესახებ, რომ, ანდრია პირველწოდებულისა და წმიდა ნინოს მიერ დაფუძნებული საქართველოს წმიდა ეკლესია იმთავითვე მოიცავდა სრულიად საქართველოს მიწა-წყალს და ის მწყსიდა მთელ ქართველ ერს.
კერძოდ კი უგულებელყოფილია IV საუკუნის ავტორის გელასი კესარიელის ცნობა, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები”,
ეს ძვირფასი ცნობა მთლიანად ეთანადება ძველ ქართულ წყაროებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, ე.ი. იბერები და ლაზები.
ამასვე იმეორებს V საუკუნის ავტორი ეპისკოპოსი გელასი კვიზიკელი.
ასევე უგულებელყოფილის შესაბამისი სომხური წყაროებიც იმის შესახებ, რომ ანდრია პირველწოდებულისა და წმიდა ნინოს მიერ დაფუძნებული საქართველოს წმიდა ეკლესია იმთავითვე მოიცავდა სრულიად საქართველოს მიწა-წყალს და ის მწყსიდა მთელ ქართველ ერს, ამ შემთხვევაში ვგულისხმობთ სომეხთა კათალიკს იოანეს ცნობს, რომ VI საუკუნის ბოლოს და VII საუკუნის დასაწყისში მცხეთის კათალიკოსი კირიონი იმავდროულად იყო ეგრისის არქიეპისკოპოსი, ანუ ქართლის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში კირიონის ეპოქაში სრულიად საქართველო შედიოდა. ამასვე მიუთითებს ქართული და უცხოური წერილობითი წყაროები. მაგალითად I ათასწლეულის სომეხი პატრიარქისა და ისტორიკოსის ცნობა, რომ VI ს. ბოლოს მოღვაწე კირიონ ქართლის კათალიკოსი “წინანდელი დროის წესების შესაბამისად იყო არქიეპისკოპოსი ეგრისისა და გუჯარეთისა, ქართლის ეკლესიის მრევლისა” (იოანე დრასხანაკერტცი. 1937. გვ.9. რუს. ენაზე). VI საუკუნის “წინანდელი დრო”, ცხადია, IV და V საუკუნეებია.
ამასვე მიუთითებს საეკლესიო ხელოვნება-არქიტექტურა. მაგალითად ჭყონდიდში VII ს.-ში აგებულ მცხეთის ჯვრის ტიპის ტაძარი, რაც არ იყო შემთხვევითობა და პირიქით წარმოადგენდა მცხეთისა და ჭყონდიდის საეკლესიო-ლიტურგიკული მთლიანობისა და ერთობის ნიშანსვეტს.
დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო მთლიანობის შესახებ მიუთითებდა რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა, რომ ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა” (“დიდი სჯულისკანონი” 1975,გვ.545), ამ წინადადებით კრებამ ხაზგასმით მიუთითა, რომ დაარსების თანავე ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციაში მოიცავდა სრულიად ისტორიულ საქართველოს და არა მის რომელიმე ერთ კუთხეს.
ასეთია ძველ ქართველ წმიდა მამათა მტკიცებანი.
მათთგან განსხვავებით, როგორც აღინიშნა, თანამედროვე საერო საისტორიო სკოლა მიიჩვევს, რომ 500-600 წლის განმავლობაში, ვიდრე IX_X სს.-მდე დასავლეთ საქართველო შედიოდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში და იქ არსებობდნენ ლაზიკის ეპარქიის ბერძნული საეპისკოპოსოები, ხოლო ეკლესიებში წირვა-ლოცვა ბერძნულ ენაზე აღესრულებოდა, ვიდრე ის არ გააუქმა მცხეთის ეკლესიამ.
ამჟამად საყოველთაოდ აღიარებული ამ თეორიის მიხედვით, რომელიც არავითარი წერილობითი წყარო არ ადასტურებს, თითქოსდა IX_X საუკუნეებში ქართული ეკლესია შეიჭრა დასავლეთ საქართველოს კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, გააუქმა იქ ბერძნული კათედრები და ბერძნულენოვნის ნაცვლად შემოიღო ქართულენოვანი მსახურება და ამით კი მოახდინა “ქართიზაცია-გაქართველება” იქაური მოსახლეობისა.
“სამეცნიერო ლიტერატურაში ე.წ. “ქართიზაცია” განიმარტება ასე:
“ქართიზაცია” – “ქართის ტომების შეღწევა _ ინფილტრაცია _ არაქართულ ან არაქართველურ ტომებში…სადაც შეაღწევდა ქართლის ელემენტი, ვრცელდებოდა ქართული ენა და აღმ. ქართული კულტურა. ასეთი ვითარება შეიქმნა არა მარტო აღმოსავლეთით ჰერეთის (ალბანეთი) ტერიტორიაზე, არამედ დასავლეთ საქართველოშიც” (ქსე, ტ. X, გვ. 459-160. სტატია “ქართველები”),
ოფიციალური ისტორიოგრაფიის ამ განსაზღვრებით თითქოსდა დასავლეთ საქართველო დასახლებული იყო “არაქართული და არაქართველური ტომებით” და “ქართიზაციის შედეგად” მათში “შეაღწია ქართულმა ენამ” და კულტურამ, ამით თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიური ეკლესიის სამწყსოს, მცხეთა დაეპატრონა_ გააუქმა იქ არსებული ძველთაგანვე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში მყოფი ფასისის (ფოთის), როდოპოლისის (ვარციხის), ზიგანას (“ზიგინევი – გუდაყვას”), საისინისა (ცაიშის) და პეტრას (ციხისძირის) საეპისკოპოსო კათედრები.
მეცნიერულად დადგენილ ფაქტად მიაჩნიათ რომ ლაზიკის ცენტრები მდებარეობდნენ რიონის დაბლობში.
ზემოაღნიშნულის ერთი თვალნათელი მაგალითია ახლახან (2001 წლის დასაწყისში) ნ. ლომოურის მიერ გამოქვეყნებული შრომები, ესენია “ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება” და “საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია”. ავტორი წერს: “როდესაც მოხდა ქრისტიანობის დამკვიდრება საქართველოსა და საერთოდ ამიერკავკასიაში, საქართველო წარმოდგენილი იყო ორი პოლიტიკური ერთეულით: აღმოსავლეთ საქართველო, ე.ი. ქართლის ანუ იბერიის სამეფო და დასავლეთ საქართველო, ე.ი. ეგრისის ანუ ლაზიკის სამეფო. ამ ორ სახელმწიფოებრივ ერთეულში პოლიტიკური, სოციალ-ეკონომიკური და კულტურული ვითარება საკმაოდ განსხვავებული იყო და, შესაბამისად, ქრისტიანობის გავრცელება და საბოლოო დამკვიდრება სხვადასხვა გზით და სხვადასხვა სიტუაციაში ხდებოდა”(საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 2001, გვ. 113).
აქედან ჩანს,რომ ნ.ლომოურს წმ. ნინო დასავლეთ საქართველოს განმანათლებლად არ მიაჩნია, რადგან, მისი სიტყვით, “დასავლეთ საქართველოში სხვა გზით შევიდა ქრისტიანობა”.
ეს დასკვნა ეწინააღმდეგება ქართულ საეკლესიო ისტრიოგრაფიაში მიღებულ საეკლესიო კრებათა, კერძოდ კი რუის-ურბნისის კრების მიერ დადგენილ დებულებას აღნიშნულ საკითხზე და აგრეთვე, საერთოდ ქართველ წმიდა მამათა, ისტორიოგრაფთა და მემატიანეთა მიერ ტრადიციულად განსაზღვრულ თვალსაზრისს.
რუის-ურბნისის კრების ღვთივგანბრძნობილ და წმიდა მამათა თქმით, საქართველო ერთიანი, მთლიანი ქვეყანა იყო, როგორც ანდრია პირველწოდებული მოციქულის, ისე წმიდა ნინოს ქადაგებათა დროს, ამიტომაც, როგორც წმ. ანდრია, ისე წმ. ნინო არიან სრულიად საქართველოს და მთელი ქართველი ერის განმანათლებელნი, აი, აქვე მოვიყვანთ შესაბამის ამონარიდს რუის-ურბნისის ძეგლისწერიდან ჯერ ძველ ქართულ, შემდეგ კი ახალ ქართულ ენაზე, რათა მკითხველი თვითონ დარწმუნდეს:
“პირველწოდებული ანდრია, ძმაБ თავისა მოციქულთაБსა პეტრესი, ვიდრე ჩუენდამდეცა მოიწია და ქადაგა საცხორებელი ქადაგებაБ სახარებისაБ ყოველსა ქუეყანასა საქართველოБსასა და ურიცხუნი სიმრავლენი ერთანი განაშორა საცთურისაგან….” (დიდი სჯულისკანონი, 1975, გვ. 545);
აქედან ნათლად ჩანს, რომ რუის-ურბნისის კრების დადგენილების შესაბამისად ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოში, არამედ “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოAსასა”, ე.ი. სრულიად საქართველოში, მსგავსადვე წმიდა ნინომ რუის-ურბნისის კრების თანახმად “სარწმუნოებასა მიმართ თვისისა მიიზიდა ყოველი სავსებაA ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა.( იქვე, გვ. 546). ე.ი. ამ კრებას მიაჩნია, რომ წმიდა ნინომ მთელი ქართველი ერი (“ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა”) გააქრისტიანა. შეიძლება ვინმემ თქვას, ამ “ყოველთა ქართველთაში” დასავლეთ საქართველო არ იგულისხმება, და ამ კრების მამები სწორედ ვერ საზღვრავდნენ ქართველთა ვინაობასო, რასაც ვერ დავეთანხმებით, რადგანაც ამ კრების ძეგლისწერის ერთ-ერთი მთავარი ხელისმომწერია გიორგი ჭყონდიდელი ეპისკოპოსი და კრება, ცხადია, “ყოველთა ქართველთაში” სამეგრელოს და სრულიად საქართველოს მოსახლეობას გულისხმობდა, სადაც იქადაგა კიდეც ბერძნული წყაროების მიხედვითაც წმიდა ნინომ, რომელსაც ქვემოთ შევეხებით. იგივე რუის-ურბნისის კრება მეფე მირიანთან დაკავშირებით წერს: “ნათელ იღო მან და ყოველმან ერმან ქართლისამან” (იქვე, გვ. 546). “ქართლის ცხოვრების”, კერძოდ კი, ჩვენი უდიდესი საეკლესიო ისტორიკოსის ლეონტი მროველი ეპისკოპოსის თანახმად, მეფე მირიანის სამეფოში აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოც “ეგრისიც” შედიოდა: “მეფობდა ესრეთ მირიან მცხეთით გაღმართ ქართლს, სომხითს, რანს, ჰერეთს, მოვაკანს და ეგრს” (ქ.ც.,1955, I, გვ. 65).
რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერის ახალი ქართული შესაბამისი ტექსტი ასეთია: “მოციქულთაგან ერთი – პირველწოდებული ანდრია, მოციქულთა თავის, პეტრეს ძმა ჩვენამდე მოვიდა, სახარების საცხონებელი ქადაგება მთელ საქართველოში იქადაგა”(საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 1987, გვ. 464); ამ კრების განსაზღვრებით, წმიდა ნინომ “თავისი სარწმუნოების მიმართ მიიზიდა ქართველთა სრული მოდგმა” (საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 1987, გვ. 464); წმიდა მეფე მირიანის დროს “ნათელი იღო მან და მთელმა ქართველმა ერმა” (საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 1987, გვ. 464);
აი, ესაა საეკლესიო ისტორიოგრაფიის მტკიცება, რომ როგორც ანდრია პირველწოდებულის, ისე წმიდა ნინოს დროს ნათელიღო მთელმა ერმა. ეს თვალსაზრისი სავსებით განსხვავდება ბატონ ნოდარ ლომოურის თვალსაზრისისაგან, რომ თითქოსდა აღნიშნულ ეპოქაში დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობა სულ სხვა გზითა და სხვა ვითარებაში დაინერგა. სხვათა შორის, ბატონი ნოდარ ლომოურის თეორია, რომელიც მეცნიერებაში ახალ სიტყვად მიიჩნევა, არა თუ ძალზე ჰგავს, არამედ იმეორებს კიდეც XV საუკუნეში ანტიოქიის პატრიარქ მიხეილის თეორიას.
დიდი ივანე ჯავახიშვილის სიტყვით, საქართველოში ჩამოსულმა ანტიოქიის პატრიარქმა მიხეილმა “შეთხზა თეორია საქართველოს ეკლესიის მთლიანობის დასარღვევად, ქართველი ერის საუკეთესო შვილთა საუკუნოვანი ბრძოლით მიღწეული მონაპოვრის, საქართველოს ეკლესიის თავისუფლების მოსასპობად, მისი ერთიანობის დასარღვევად”(ივ.ჯავახიშვილი, თხზულებანი, ტ. III, 1982, გვ. 340), რათა ადვილად დაემორჩილებინა. ეს თეორია შემდეგში მდგომარეობს _ თითქოსდა ანდრია მოციქული განმანათლებელია არა სრულიად საქართველოსი, არამედ მხოლოდ მისი დასავლეთ ნაწილისა, ასევე წმიდა ნინო განმანათლებელია არა სრულიად საქართველოს, არამედ მხოლოდ მისი აღმოსავლეთ ნაწილისა. ივანე ჯავახიშვილი წერს: “გიორგი მთაწმიდელი და განსაკუთრებით ეფრემ მცირე, რუის-ურბნისის 1103 წლის საეკლესიო კრების ყველა სულისჩამდგმელი და ნიკოლოზ კათალიკოსი ამტკიცებენ, რომ ანდრია მოციქულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”, ხოლო შემდგომ ქრისტიანობა კვლავ აღადგინა წმიდა ნინომ, რომლის სასწაულმოქმედებამ და ქადაგებამ “მიიზიდა ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა”, ნიკოლოზ კათალიკოსიც წმიდა ნინოს საერთო მოციქულად და განმანათლებლად სთვლიდა, “ჩვენ ქართველთაისა” (სასწაულნი სვეტიცხოვლისა, ქრონიკები, გვ. 40-69); ერთი სიტყვით, ანდრია მოციქულიცა და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ. ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქი მიხეილი, სწორედ ამ ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ შექმნილსა და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებულ შემეცნებას სპობდა”(ივ. ჯავახიშვილი, ტ. III, გვ. 340).
სამწუხაროა, რომ ძველ ქართველ “სახელოვან მეცნიერთა” (ივ. ჯავახიშვილის სიტყვებია) მიერ ჩვენდამი ბოძებულ შემეცნებას სპობს ზოგიერთი ახალი ქართველი მეცნიერი. მათგან განსხვავებით, ჯერ კიდევ საუკუნის დასაწყისში გაარკვია ივანე ჯავახიშვილმა, რომ “ქრონოლოგიურადაც ქრისტიანობის გავრცელების დასაწყისი აღმოსავლეთსა და დასავლეთ საქართველოში როგორც ეტყობა, ერთსა და იმავე ხანად უნდა ვიგულისხმოთ, ამ მხრივ განსაკუთრებით ყურადღების ღირსია გელასი კვიზიკელის მოთხრობა. მას იბერთა მოქცევის ამბავში ნათქვამი აქვს: “ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რომელიც მანამდე არ სწამდათ შეიწყნარეს”. გამოდის, რომ აღმოსავლეთსა და დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანობა ერთსა და იმავე დროს მიუღია… გელასი კვიზიკელის დანართი ცნობა, რომ იბერებმა და ლაზებმა ერთსა და იმავე დროს მიიღეს ქრისტიანობა, არსებითად სწორი გამოდის იმ მხრივ, რომ დასავლეთ საქართველოშიც IV ს-ის დამდეგიდან ქრისტიანობას გზა გაკვლეული უნდა ჰქონოდა” (ივ. ჯავახიშვილი, ტ.1, 1979, გვ. 269-271); იბერთა მოქცევის შესახებ IV ს-ში წერდნენ სოკრატე, სოზომენი, თეოდორიტე კვირიკელი, ნიკიფორე კალლისტო და სხვანი. მართალია, ისინი არ ახსენებენ ლაზების გაქრისტიანებას, მაგრამ ამის მიზეზი იყო ის, რომ ლაზებს იბერიელი ხალხის ერთ-ერთ ტომად მიიჩნევდნენ, გელასი კვიზიკელს კი ეს ამბავი უფრო დაუკონკრეტებია
ჩვენი კვლევა უარყოფს ე.წ. “მეორე თეორიის” მიმდევართა მტკიცებებს და საზღვრავს ლაზიკის ეპარქიების რეალურ ადგილმდებარეობას, მრავალ ფაქტსა და წყაროზე დაყრდნობით.
მეორე თეორიის მიმდევარი ზოგიერთი ავტორის აზრით, დასავლეთ საქართველოში IX_X სს.-მდე უკვე ჩამოყალიბებული იყო კოლხური ანუ მეგრულ-ჭანური ეთნოსი და შემდგომ დაიწყო მისი “ქართიზაცია” და ეს პროცესს თითქოსდა წარმართავდა ქართულ ეკლესია, რომელიც, თითქოსდა, იჭრებოდა სხვა უცხო ეკლესიის, ამ შემთხვევაში, დასავლეთ საქართველოს კონსტანტინოპოლის იურისდიქციის საზღვრებში და მის მრევლს ისაკუთვრებდა.
ცხადია, ესაა დადანაშაულება პროზელიტიზმში.
პროზელიტიზმი კი დაგმობილია მოციქულთა დროიდანვე და სხვისი სამწყსოს მისაკუთრება ეკლესიისათვის სათაკილო ქმედებად ითვლებოდა ჯერ კიდევ I მსოფლიო კრებიდან. საქართველოს ეკლესიისათვის ამ სათაკილო ეპითეტით, თანამედროვე ავტორებს, ჩანს, ერის წინაშე ჩვენი ეკლესიის მნიშვნელობის “წარმოჩენა” სურთ, მაგალითად, 2005 წელს, საერთაშორისო კონფერენციაზე, რომელიც საქართველოში ქრისტიანობის ოც საუკუნეს ეძღვნებოდა, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ისტორიის ინსტიტუტის სახელით წარდგენილი იქნა მოხსენება – “ქართული ეკლესია და სახელმწიფო ტერიტორია შუა საუკუნეებში” , სადაც ნათქვამია:
“ქართული ეკლესიის კულტურულ-იდეოლოგიური პროზელიტიზმი წინასწარ ქმნიდა მკვიდრ ნიადაგს პოლიტიკური პროცესების წარმატებით განვითარებისათვის”(დ. მუსხელიშვილი. ქართული ეკლესია და სახელმწიფო ტერიტორია შუა საუკუნეებში. საქართველოს საპატრიარქოს ქრისტიანული კვლევის საერთაშორისო ცენტრი, II საერთაშორისო სიმპოზიუმი, 24-26 ნოემბერი, 2005).
შეუძლებელია, საქართველოს წმიდა ეკლესია პროზელიტური ყოფილიყო იმიტომ, რომ “პროზელიტური” ისეთ ეკლესიას ეწოდება, რომელიც იჭრება სხვა ეკლესიის სამრევლოში მისი მისაკუთრების მიზნით. ასეთი ქმედება კი მსოფლიო საეკლესიო კანონებით მიუღებელი იყო და არის. მაგალითად, მოციქულთა 35-ე კანონი ბრძანებს: “ეპისკოპოსმა არ უნდა გაბედოს ხელდასხმა თავისი სამრევლოს გარეთ, ქალაქებსა და სოფლებში, რომლებიც არ ექვემდებარებიან მის ეკლესიას. ხოლო თუ იგი მხილებული იქნება, უნდა განიკვეთოს ისიც და მის მიერ ხელდასხმულებიც” (“დიდი სჯულის კანონი”, 1974, მოციქულთა კანონები).
მოციქულთა ამ კანონს კიდევ უფრო ამტკიცებს 381 წელს კონსტანტინოპოლში მოწვეული II მსოფლიო კრების მე-2 კანონი: “ეკლესიათა კეთილად განგებისა და მშვიდობისათვის არც ერთ ეპისკოპოსს არა აქვს უფლება, გასცდეს თავისი ეკლესიის საზღვრებს და შეიჭრას სხვა ეკლესიის საზღვრებში, რათა არ მოახდინოს ეკლესიების აღრევა. კანონის თანახმად, ალექსანდრიის ეპისკოპოსი უნდა განაგებდეს მხოლოდ ეგვიპტის ეკლესიებს… პონტოელი ეპისკოპოსნი უნდა მართავდნენ მხოლოდ პონტოს ეკლესიებს, ხოლო თრაკიის ეპისკოპოსნი – მხოლოდ თრაკიის ეკლესიებს. ეპისკოპოსი არ უნდა გავიდეს თავისი სამთავროს ეკლესიის ფარგლებიდან ხელდასხმისათვის” (“დიდი სჯულის კანონი” 1974, მოციქულთა კანონები).
III მსოფლიო კრების მამებმა კიდევ უფრო დაბეჯითებით დამოძღვრეს ეკლესიათა მეთაურები, არ დაემორჩილებინათ სხვისი სამწყსო – “ნურც ერთი ეპისკოპოსი ნუ მიიტაცებს სხვა ეპარქიას, რომელიც თავიდანვე და ძველთაგანვე არ ემორჩილებოდა მას და არ იყო მის წინამორბედ საყდრისმპყრობელთა გამგებლობის ქვეშ, ხოლო თუ ვინმე მიიტაცებს სხვის ეპარქიას იძულებით, განთავისუფლებული უნდა იყოს იგი, რათა არ დაირღვეს მამათა კანონები” (III მსოფლიო კრების მე-8 კანონი). იმავეს წერს და აღნიშნავს სხვა საეკლესიო კანონებიც. თუ ქართული ეკლესია პროზელიტური იყო და მას ძველთაგანვე არ ემორჩილებოდა დასავლეთ საქართველოს, აღმოსავლეთ საქართველოს ერთი ნაწილის, სამხრეთ საქართველოს სამწყსოები, ქართულმა ეკლესიამ კი მიითვისა ისინი, ამით დაურღვევია მსოფლიო საეკლესიო კანონები, კერძოდ, მოციქულთა 35-ე, II მსოფლიო კრების მე-2, III მსოფლიო კრების მე-8, კართაგენის 74-ე და სხვა კანონები, და განა კანონდამრღვევი ეკლესია შეიძლება ყოფილიყო მართალი და მართლმადიდებლური, რომლითაც ამაყობდნენ საქართველოს ეკლესიის წმიდა მამები? ამის თაობაზე შესანიშნავად მიუთითებდა პროკოფი კესარიელი, “რომ ქართველები მართლმადიდებლობის წესებს ყველაზე უკეთ იცავდნენ”. სომეხი იერარქები წერდნენ, რომ ქართველები ამაყობენ თავიანთი სარწმუნოებრივი სიწმიდით და თავიანთი საეკლესიო უპირატესობით.
საქართველოს ეკლესია კი თურმე, “ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის” თანახმად, არღვევდა უმთავრეს საეკლესიო კანონებს და სხვის იურისდიქციაში იჭრებოდა: – “დასავლეთ საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დასავლეთ საქართველოში “ქართიზაციის” პროცესს” ( ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. “საქ. სსრ”, 1981 წ. გვ. 61).
ქართული ეკლესიის “გაბატონებამდე” დასავლეთ საქართველოში, ჩვენი ისტორიკოსების მტკიცებით, თურმე არსებობდა ეგრისისა და აფხაზეთის ეკლესიები, რომლებიც იმყოფებოდნენ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, ისინი შემდგომ გაერთიანებულან კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაშივე, მაგრამ IX ს-ში მცხეთის საკათალიკოსოს თითქოსდა “გაბატონების” შედეგად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაუკარგავს მთელი დასავლეთ საქართველოს მომცველი ეს მნიშვნელოვანი სამიტროპოლიტოები და საეპისკოპოსოები. საბჭოთა ისტორიკოსი წერს: “ეს საეკლესიო გამოყოფა, როგორც ვთქვით, ერთბაშად არ მომხდარა. ჯერ ხორციელდება ეგრის-აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანება, როგორც კონსტანტინოპოლის სამწყსოში შემავალი ეპარქიისა, რომელსაც სათავეში აფხაზთა კათალიკოსი ედგა (VIII ს-ის ბოლო ან IX ს-ის დასაწყისი); შემდგომ IX ს-ის მანძილზე (საფიქრებელია, უფრო მის პირველ ნახევარშივე) დასავლეთ საქართველოს ეკლესია გამოეყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და მცხეთის ტახტს უერთდება, ხოლო აფხაზთა კათალიკოსი სრულიად საქართველოს კათალიკოსს ექვემდებარება. კონსტანტინოპოლიდან გამოყოფის შემდეგ იწყება ბერძნული კათედრების მოშლა და მათ საპირისპიროდ ქართული საეპისკოპოსო ცენტრების დაარსება”. ეს საეკლესიო რეფორმა, ნ. ბერძენიშვილის ვარაუდით, საბოლოოდ X ს-ში სრულდება (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. II, თბ., 1973).
თითქოსდა “პროზელიტური ქართული ეკლესიის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში რეაქციული შეჭრის” შესახებ ჩვენი ოფიციალური ისტორიოგრაფია წერს:
“ქართველები აქედან სდევნიან ბერძნულ ენას, ბერძნულ ვიწრო ეროვნულ კულტურას, შემოაქვთ და ავრცელებენ საკუთარ, ქართულ ენას, ქართულ ღვთისმსახურებას და ქართულ საეკლესიო-სამონასტრო წესებს. ქართულ კულტურას თან მოჰქონდა ქართული პოლიტიკური შეგნება და იდეალი, ასე რომ მცხეთა ჯერ ენობრივად (ეთნიკურ ელემენტებზე დაყრდნობით) შეიჭრა ლიხთ-იმერეთში, ხოლო შემდეგ, როგორც ჩანს, ეს საინტერესო ფორმულა წამოაყენა თავისი ორგანიზაციული გაბატონების დასაფუძნებლად – “ქართლია” იქ, სადაც მღვდელმსახურება ქართულ ენაზეა (მხოლოდ “კვირიელეისონი” შეიძლება ბერძნულად). მირონის კურთხევა “ქართლს” განეწესება. მაშასადამე, ქართლს ნაკურთხი მირონი სავალდებულოა ყველა იმ ეკლესიისათვის, სადაც მღვდელმსახურება ქართულ ენაზეა. ცხადია, მცხეთის საკათალიკოსოს მხრივ ეს არის კანონიკური საფუძვლების დაცვით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წინააღმდეგ მიმართული ბრძოლა ლიხთ-იმერეთის ეკლესიაზე ორგანიზაციულად გაბატონების მიზნით”( თ. პაპუაშვილი – ადრეფეოდალური ხანის ქართული ლიტერატურა და საისტორიო მწერლობა, წიგნში: “საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. II, თბ., 1973).
საბჭოთა კავშირის საზღვრების ჩაკეტილობის გამო ბერძნულ სამყაროში და, მათ შორის, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოშიც XX საუკუნის ბოლოსაც არ იცნობდნენ იქამდე სრულიად ახალ საბჭოთა “საისტორიო თეორიას” ქართული ეკლესიის პროზელიტიზმისა და “მისი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წინააღმდეგ მიმართული ბრძოლის შესახებ” (საბჭოთა ისტორიკოსების სიტყვებია). ცნობილი ბერძენი კანონისტის – მიტროპოლიტ მაქსიმეს 1966 წელს გამოცემული წიგნი “საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია”,არ შეიცავს ცნობებს აღნიშნულთან დაკავშირებით. შეიძლება დაისვას კითხვა, რა პრობლემები შეექმნება საქართველოს ეკლესიას სამომავლოდ, თუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ან უცხოეთის რომელიმე ეკლესია ოფიციალურად აღიარებს აღნიშნულ თეორიას, ქართული ეკლესიის შეჭრის შესახებ იქამდე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში მყოფ დასავლეთ საქართველოში, ეს თეორია ხომ არ შეუქმნით მათ მყარ სამართლებრივ საფუძველს, რათა სცნონ და აღიარონ სეპარატისტული ეკლესიები აფხაზეთსა და დასავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეებში. მეორე მხრივ, ეს თეორია იძლევა კარგ საშუალებას და მასზე დაყრდნობით უკვე აქეზებენ ამ კუთხეთა სეპარატისტ მოაზროვნეებს, რათა დედაეკლესიად აღიარონ არა საქართველოს წმიდა ეკლესია, არამედ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო. აღნიშნული “საეკლესიო თეორია” ყველაზე უფრო მეტად გაიტანა და გაავრცელა რუსულმა “პრავოსლავნაია ენციკლოპედიამ”.
არასოდეს, არც ერთ საუკუნეში, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არ გამოუთქვამს არავითარი თვალსაზრისი ან შენიშვნაც კი დასავლეთ საქართველოს მის ეპარქიებში ქართული ეკლესიის შეჭრის შესახებ. ეს რომ ასე ყოფილიყო, ქართულ-ბერძნული ათასწლოვანი საეკლესიო ურთიერთობების დროს ამის შესახებ ერთხელ მაინც გამოითქმებოდა თუნდაც მცირე შენიშვნა. საქმე ის არის, რომ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში მყოფი ფაზისის სამიტროპოლიტო და მისი ოთხი საეპისკოპოსო, რომლებიც თითქოსდა ქართული ეკლესიის მიერ იყვნენ გაუქმებულნი, სინამდვილეში მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველი ერის უძველეს ქვეყანაში, რომელსაც ტრაპიზონის ოლქი ეწოდა. იქამდე კი მას ერქვა “ქალდეა”, “სოფელი მეგრელთა”. იქ ტრაპეზონის ოლქში მდებარე ჭოროხის ანუ ფასისის მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობდნენ ფასისის სამიტროპოლიტო და მისი საეპისკოპოსოებ