რამდენიმე ჩემს წერილში გამოვთქვი ფრთხილი მოსაზრება, რომ ფაზისი შესაძლოა მდებარეობდა არა თანამედროვე ფოთის ადგილას, არამედ მომიჯნავე რეგიონში. ფასისელმა აკადემიკოსებმა ეს ვარაუდი მეცნიერული კვლევებით განამტკიცეს.
“ფასისის საერო აკადემიამ” გამოსცა აღნიშნული მეცნიერების ნაკვლევი, რომლიდანაც აღმოჩნდა, რომ ის ადგილი, სადაც ამჟამად ქალაქი ფოთი მდებარეობს, 2000 წლის წინ, სტრაბონის დროს, უეჭველად ზღვით იყო დაფარული, ანუ თანამედროვე ფოთის ადგილი წყლის ქვეშ ყოფილა მოქცეული. ამის მიზეზს შემდეგნაირად აღწერს რამდენიმე ფაზისელი აკადემიკოსი: მდინარე რიონს თურმე ზღვაში ყოველწლიურად შეაქვს 10-12 მილიონი ტონა სილა, რაც სანაპიროსთან დალექვის შემდგომ იწვევს მიწის მატებას, ანუ რიონის შესართავთან იზრდება ხმელეთი და ეს მატება ხმელეთისა 2000 წლის მანძილზე გვაძლევს მრავალ ათეულ კილომეტროვან ახალ სანაპირო ზოლს. ს. გვასალია წერს: “თუ უკვე ხსენებულ რიცხობრივ მონაცემებს დავუბრუნდებით და ხმელეთის მატებას წელიწადში საშუალოდ 4 მეტრს ვივარაუდებთ 2500 წლის მანძილზე ზღვის სანაპირო რიონის შესართავთან 10 კმ-ით მაინც უნდა ყოფილიყო გაზიდული, აღმოსავლეთით, დღევანდელი სანაპიროს ხაზიდან. შესაბამისად მთელი ტერიტორია, რომელზეც დღეს ქალაქი ფოთია გაშენებული და პირველ რიგში კი კუნძულის უბანი, გვიანდელ წარმონაქმნად უნდა ჩაითვალოს” (ს. გვასალია “ანტიკური ხანის კოლხეთი”, კრებულში “ცოტნეიდელი”, 2008, გვ. 57).
უღრმესად მადლობელი ვარ ღვაწლმოსილი მეცნიერისა, რომელმაც ჩემი მოსაზრება გამოთვლებით დაადასტურა. მართლაც, ქ. ფოთი არ შეიძლება იყოს ქ. ფაზისი, რადგანაც ს. გვასალიას მონაცემებით მისი მდებარეობის ადგილი 2500 წლის წინ ზღვის სიღრმეში იყო ჩაძირული მაშინდელი სანაპირო ზოლიდან 10 კმ-ის იქით. ცხადია ზღვაში და თანაც წყლის ქვეშ ქალაქის აშენება შეუძლებელია. ასევე ვმადლობ ს. ზაქარაიას, რომელმაც მსგავსი კვლევებით დაადასტურა ეს აზრი. ს. ზაქარია წერს: “ქ. ფოთის პორტის სტატისტიკური მონაცემებით 1804, 1870, 1892 წლებში ხმელეთმა შესაბამისად წელიწადში 9 მეტრი მოიმატა!” (იქვე, გვ. 69).
თუკი წინა მეცნიერის ანგარიშით ერთ წელიწადში ხმელეთის 4 მეტრი მატება 2500 წლის მანძილზე თანამედროვე ფოთის მდებარეობის ადგილს საზღვრავდა ზღვის სიღრმეში 10 კმ-ით, 9 მეტრით მატების შემთხვევაში ის 2-ჯერ უფრო მეტი უნდა ყოფილიყო, მაშასადამე დაახლოებით 20-22 კმ-ით დაშორებული თანამედროვე სანაპიროდან ზღვის სიღრმეში. ე.ი. დღევანდელი ფოთის ადგილსამყოფელი ანტიკურ ხანაში ზღვაში იყო ჩაძირული და დაშორებული სანაპიროდან 20-ზე მეტი კმ-ით. შესაბამისად იქ არც ქალაქი იქნებოდა. რამდენად რეალურია ასეთი ანგარიში აღნიშნულ სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, იქნებ მეცნიერები ცდებიან? არა, მათი აზრი დასტურდება ნიკო ნიკოლაძის პირადი დაკვირვებით და მისი გაზომვებით. კერძოდ, ს. ზაქარაია მკითხველს აწვდის ასეთ ცნობას – “მ. ბერძენიშვილს მოჰყავს ნიკო ნიკოლაძის მონაცემებიდან ფაქტი, რომ 1860-იან წლებში ზედ ზღვის სანაპიროზე აგებული შუქურა ჩვენი საუკუნის დასაწყისში, დაახლოებით 1910-15 წლებში, ნაპირს 2 ვერსზე მეტით აღმოჩნდა დაშორებული” (იქვე, გვ. 70). ამ ცნობას თან ერთვის ნახაზი რომელზედაც ავტორის მიერ მინიშნებულია, რომ 55 წლის განმავლობაში ხმელეთმა მოიმატა 2000 მეტრით (იქვე, გვ. 71). ანუ უხეშად რომ ვთქვათ, ნახევარ საუკუნეში ხმელეთს 2 კმ-ით მოუმატია, ცხადია ერთ საუკუნეში მოიმატებდა 4 კმ-ით, რაც 25 საუკუნის მანძილზე გვაძლევს 100 კმ-ს!
ახლა უკვე აღარ მიკვირს წმიდა ალექსი შუშანიას მონასტერში არსებული (და ჩაწერილი) თქმულება-ამბავი, რომ ერთ დროს მენჯი _ სენაკის “მთავარანგელოზთა კუნძულის” წინ რიონის ვაკე ზღვის წყლით იყო დაფარული და მის წინ გემები მიმოდიოდნენ!
მიუხედავად მეცნიერული კვლევისა, პირადად მე, მაინც ვერ განვაზოგადებ მათ შედეგებს, სინამდვილეში რიონის სილა-შლამით იფარებოდა არა მთელი სანაპიროს პერიმეტრი, არამედ მხოლოდ რიონის შესართავის მიმდებარე ტერიტორია. ამას მიუთითებს იქვე ს. ზაქარაიას მიერ მოცემული კიდევ ერთი სტატისტიკური ცნობა. კერძოდ, “თურქმა მურად III-მ გენერალსიმუსმა 1578 წელს ქ. ფაზისთან, უშუალოდ ზღვის სანაპიროზე, ააგო ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ, 1858 წელს, ზღვის ნაპირიდან 1,8 კმ-ით იყო დაშორებული. საქმის რეალობა იმაშია, რომ რიონი მსოფლიოში გამოირჩევა, როგორც ნაშალი მასალის (სილა, შლამი და სხვ.) დიდი რაოდენობის ზღვაში შემტანი. მეცნიერთა მიერ არაერთგზის დადგენილია, რომ ყოველწლიურად მდ. რიონს ზღვაში შეაქვს 8-12 მილიონი ტონა ნაშალი მასალა, რისი დიდი ნაწილი ზღვის სანაპიროს შორიახლო ილექება და იწვევს ხმელეთის მატებას ზღვის ხარჯზე” (იქვე, გვ. 70). მაშასადამე, მურად III-ს რიონის შესართავის სიახლოვეს აუგია ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ ზღვას უკვე დაშორებული იყო 1,8 კმ-ით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხმელეთის მატება ამ ადგილას უფრო ნაკლები იყო ვიდრე შუქურას პირზე, რატომ? საქმე ისაა, როგორც ს. ზაქარაიას ნახაზიდან ჩანს, შუქურა უფრო ახლო ყოფილა მდ. რიონის შესართავთან, ხოლო ფოთის ციხე უფრო მოშორებით მდგარა. მაშასადამე, 9 მეტრი მატება ხმელეთისა ყოფილა არა შავი ზღვის მთელ სანაპიროზე, არამედ უშუალოდ მდ. რიონის შესართავთან. თუმცა არც ფოთის ციხესთან ყოფილა მცირე. ერთი სიტყვით, მდ. რიონის შესართავთან გაშენებული ქალაქი ხმელეთის მატების გამო, 2500 წლის შემდეგ, ზღვის სანაპიროდან რამდენიმე ათეული კმ-ით იქნებოდა დაშორებული. სხვა სიტყვით რომ ვთქვათ, ქალაქი მდ. რიონის შესართავთან, ამ მდინარის შლამიანობის გამო, რამდენიმე ათეულ წელიწადში ზღვას დაშორდებოდა და უვარგისი გახდებოდა ნაოსნობისათვის. იმ ეპოქაში არც სილის სატუმბი მანქანები გააჩნდათ და არც რკინა-ბეტონის ჯებირებს აგებდნენ. მაშ სად ააგეს ქ. ფაზისი?
სამწუხაროდ ეს საუკუნოვანი კითხვა პასუხგაუცემელი დარჩა. თუმცა კი, პირადად მე მაინტერესებს არა ანტიკური ქალაქი ფაზისის ადგილსამყოფელი, არამედ შუა საუკუნეებში არსებული ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრისა, კერძოდ, IV-VII საუკუნეთა ვითარება. არქეოლოგების ერთი ნაწილის აზრით სწორედ ამ ეპოქაში მკვეთრად აიწია შავი ზღვის დონემ, თანამედროვესთან შედარებით 3-4 მეტრით. ამ კლიმატურ ეპოქას უწოდებენ ჰოლოცენს ანუ ზღვა თანდათანობით მაღლდებოდა თითქმის XI საუკუნემდე, შემდგომ კი ისევ დაიწია და თანამედროვე ნულოვან დონეზე დადგა (1. Cereteli D. V. Pleqstocen Gruzii, Izd. <>, 1966; 2. Fedorov P. V. Pleqstocen Ponto-Kaspi\\. Izd. <>. M. 1978; 3. Neqwtadt M. N. Golocen. Vvedenie. Izd. <>. M. 1969; 4. Cereteli D. V. Maqsuradze G. M. k paleogeografii verxnego pleqstocena Gruzii. Izd. <>. M. 1980; 5. Djanelidze H. P. Izmeneni\\ Fiziko-geografiheskix uloviq Gruzii v golocene. Avtoreferat kand. dis. Tbilisi. 1971).
რიონის შესართავთან, ამ ვითარების გამო, როგორც ჩანს, ნამდვილი ტროპიკული წარღვნა იყო. ერთი მხრივ მდინარეს შემოჰქონდა 10-12 მილიონი ტონა შლამი, ამავე დროს ზღვის დონე მაღლა იწევდა, რასაც თან ერთვოდა დასავლეთის ქარების გამო გაშლილ ვაკეზე მდინარის შეგუბება. ჭაობი და ფაფისებური ნიადაგი, არათუ რიონის სანაპიროებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს ვაკის დიდ ნაწილსაც მოიცავდა. აღნიშნული კლიმატური პირობების გამო, იძულებული ვარ, და ამვე დროს ჩემი მოვალეობაც არის, დავეთანხმო VIII საუკუნის ტრაპეზუნტელ მიტროპოლიტს, რომელმაც 3-ჯერ მოაწერა ხელი VII მსოფლიო კრების მასალებს და 3-ჯერვე აღნიშნა, რომ ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრი იმჟამად ტრაპეზუნტში მდებარეობდა.
ფოთის არქეოლოგია ასეთია:
ფოთის აღმოსავლეთით 15-20 კმ-ის იქით, მდინარეებს რიონსა და ხობს შორის, აღმოჩნდა გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქის ადამიანთა ნამოსახლარები (ნამარნუ, ძიგური, ნოსირი, საკირე, ცივა, ანაკლია, ეკი, სენაკი, ერგეტა, ურეკი და სხვა). გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქაში მეცნიერ-გეოგრაფია მონაცემებით, შავი ზღვის დონე თანამედროვესთან შედარებით დაწეული იყო რამდენიმე მეტრით (ზღვის რეგრესია). ამ ეპოქაში, ზღვის დონის დადაბლების შედეგად დაშრა რიონის დაბლობი ჭაობები და ლაგუნები, რის გამოც შედარებით ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა ადამიანის ცხოვრებისათვის, ამის შედეგად წარმოიქმნა ალბათ აღნიშნული ეპოქის, ანუ გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ნამოსახლარები. აღსანიშნავია, რომ აღმოჩნდა უცხოური კერამიკის ფრაგმენტებიც ზღვისპირზე ურეკსა და ყულევის შუა ძვ.წ. VI და შემდგომი საუკუნეებისა.
არქეოლოგ გ. გამყრელიძის სიტყვით, რომელიც საგანგებოდ სწავლობდა ქ. ფაზისის ადგილმდებარეობის საკითხს _ სამწუხაროდ, არ აღმოჩნდა რაიმე ანტიკური ქალაქის ნამოსახლარი (ზღვის პირას). მდ. რიონის შესართავთან და მომიჯნავე მხარეებში _ “კლასიკური და ელინისტური ხანის ქალაქი არქეოლოგიურად არ არის დადასტურებული” (გ. გამყრელიძე, “ქალაქ ფასისის ადგილმდებარეობისა და დეფინიციის საკითხისათვის” იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).
უფრო მეტიც, არა თუ კლასიკური და ელინისტური ხანის რაიმე ნაქალაქარის არსებობა, არამედ ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენაც კი არ ჩანს მოსახლეობის ყოფაში. გ. გამყრელიძე წერს _ “მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ძვ.წ. VIII-VI და გნებავთ IV სს-მდე ფოთის მიდამოებში და მთელ კოლხეთში რაიმე დიდი ცვლილება არქეოლოგიურ კულტურაში (კერამიკულ და მეტალურგიულ წარმოებაში, არქიტექტურაში, იდეოლოგიაში თუ დაკრძალვის წესში არ შეიმჩნევა. ხსენებულ ტერიტორიაზე ადგილობრივი სოციუმი როგორც ცხოვრობდა ისე ცხოვრობს, არ ჩანს ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენა მოსახლეობის ყოფაში” (გ. გამყრელიძე, დასახ. ნაშრ, გვ. 172).
გ. გამყრელიძე, რომელმაც საგანგებოდ შეისწავლა ყველა არქეოლოგიური მონაცემები ქ. ფოთის მიმდებარე ტერიტორიაზე, შეისწავლა ყველა წყარო ქ. ფაზისის შესახებ. ასკვნის, რომ თუ ფოთი ფაზისია, მაშინ “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია ძვ.წ. VIII-VII საუკუნეებში არ შეხებია ქ. ფაზისს” (იქვე, გვ. 172). გ. გამყრელიძე გულისხმობს, რომ არქეოლოგიური მასალების მიხედვით ქ. ფოთს არ შეხებია “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია”, ცხადია, ქ. ფაზისი მილეტელთა დაარსებული იყო და ფაზისი თვით იყო დიდი ბერძნული კოლონიზაციის შედეგი. მაგრამ, რადგანაც ქ. ფოთთან არ აღმოჩნდა ამ კოლონიზაციის რაიმე კვალი, ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ ქ. ფოთთან არ უნდა ეძიონ ქ. ფაზისი, არამედ სხვა რეგიონში, იქნებ ჭოროხის შესართავთან, ანდა უფრო სამხრეთით. გ. გამყრელიძე განაგრძობს _ ქ. ფოთსა და მის შემოგარენში “უცხოური ნაწარმი კოლონიზაციის ეპოქაში არ ჩანს, ხოლო ძვ.წ. VI-V საუკუნეთა იმპორტული ნაწარმი მცირეა და სულ დაახლოებით 100 ერთეულით (კერამიკის ნატეხები) განისაზღვრება. ამიტომ აქ რაღაც ინტენსიურ ბერძნულ საკოლონიზაციო მოქმედებებზე საუბარი ჯერჯერობით სრულიად უსაფუძვლოა” (გ. გამყრელიძე, ქ. ფასისის ადგილმდებარეობის და დეფინიციის საკითხისათვის, იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).
აღსანიშნავია, რომ ის მწირი არქეოლოგიური მასალა, რომელიც მიკვლეულია, აღმოჩნდა მიწის ქვეშ 6 მეტრის სიღრმეზე, ან პალიასტომის ტბის ფსკერზე ან ზღვაში. “დღევანდელი ფოთის ტერიტორიაზე ყველაზე ძველი არქეოლოგიური მონაცემები ადგილ ნატეხებთან პალიასტომის ტბის დასავლეთ ნაწილში თიხა-ტორფიან ფენებში დადასტურდა. აქ აღმოჩნდა ძვ.წ. IV ს-ის ანტიკური შავლაკიანი ჭურჭლის ქუსლი და ამფორის ძირი (ძვ.წ. III ს.). ქ. ფოთის მიდამოებში აღმოჩნდა ძვ.წ. V ს-ის კოლხური თეთრის 2 ცალი დიდრაქმა. ქ. ფოთში, პირველი მაისის ქუჩაზე, გეოლოგიური ბურღვის შედეგად, 6 მეტრ სიღრმეზე აღმოჩნდა სინოპურის მსგავსი ძვ.წ. II-I სს-თა კერამიკის ნაშთები (იქვე, გვ. 174).
ფოთის მიდამოებში ცხოვრება ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ გაგრძელდებოდა ჩვეული გზით, ანუ ადგილობრივი მოსახლეობის ყოფა ისეთივე იყო, როგორც მთელ დანარჩენ ისტორიულ დასავლეთ საქართველოში, სადაც უკვე IV ს-დან ეკლესიათა მშენებლობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ასევე ყოფილა თანამედროვე ფოთის მახლობლად პალიასტომის ტბის ადგილას ერთერთ სოფელში, სადაც იდგა ეკლესია (ჩანს IV-VIII სს-სა), რომლის ცნობილმა ხატმა “პალიასტომის ღვთისმშობელმა” და ბარძიმმა დღემდე მოაღწია _ “ფოთიდან, პალიასტომის ტბის მიდამოებიდან არის ქართული (მხედრულწარწერიანი) ბარძიმი, რომელიც ქ. ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ინახება (ინვ. #3788)”. (იქვე, გვ. 176). ბარძიმს აქვს ქართული წარწერა, ასევე ქართულია პალიასტომის ხატის წარწერაც, რაც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ აღნიშნული ტაძარი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა და არა ბერძნულისა. ბერძნულ საეპისკოპოსოებში ქართული წირვა-ლოცვა და წარწერები, როგორც წესი, არ არსებობდა. აქედან გამომდინარე ჩანს, არც ფასისის სამიტროპოლიტო ცენტრი ყოფილა ქ. ფოთში, იქნებ ფასისის სამიტროპოლიტო და მისი ოთხი ბერძნული საეპისკოპოსო არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ იქ იყო, სადაც მათი არსებობის შესახებ მიუთითა სახელგანთქმულმა მეცნიერმა ნ. ადონციმ. ანუ ტრაპეზუნტის ოლქში, ჭოროხის ხეობის დასავლეთ ნაწილში.
მართლაც, პალიასტომის ტბის ფსკერზე არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს სოფლური დასახლება, შეიძლება ითქვას ქართული ტიპისა, რადგანაც მას არ გააჩნია ბრწყინვალება ბერძნული ცივილიზაციისა.
ჰიდრო-არქეოლოგი წერს _ “პალიასტომის ტბის სამხრეთ ნაწილში კაპარჭანას ბოლოში, ადგილ “ნაეკლესიარზე” აღმოჩნდა რიყის ქვებით ნაგები კედლის ნაშთები. ტბის დასავლეთ ნაწილში, მალთაყვასთან, დადასტურდა III-VIII სს-თა ნამოსახლარის ნაშთები. არქეოლოგიური კვლევით გაირკვა, რომ პალიასტომის ტბაში პუნქტ “ნატეხებში” ძველი ნამოსახლარია და მისი ნაშთები 900 კვადრატულ მეტრზე ვრცელდება… პალიასტომის ტბის ფართი 18 კვ.კმ-ია, ზღვისა და ტბის დონე თანაბარია” (იქვე, გვ. 126). გ. მამყრელიძის აზრით სიტყვა პალიასტომი შედგება ორი ბერძნული სიტყვისაგან “პალიას” (ძველი) და “სტომა” (ციხე-სიმაგრე). ე.ი. ძველი ციხე-სიმაგრე.
პალიასტომის ტბაში ადგილ “ნატეხების” ნამოსახლარის კერემიკა (აგური, კრამიტი) ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ნაგებობებისა – “აგურები ზომებით ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს ადრეული შუა საუკუნეების ნაქალაქარებზე – ბიჭვინტა, სოხუმი, ოჩამჩირე, გუდავა, ნოქალაქევი, მთისძირი, ვაშნარი, ქობულეთ-ბიჭვნარი, ციხისძირი და გონიო. პალიასტომის ტბის ნამოსახლარზე არმოჩნდა ბრტყელი გვერდებდაკეტილი კრამიტი… აქ ადგილობრივის გარდა აღმოჩნდა უცხოური ბრტყელი კრამიტის ნატეხებიც… “ნატეხების” ნამოსახლარზე აღმოჩენილი კერამიკული ტარა – ადგილობრივი ამფორები სიახლოვეს იჩენს ნოქალაქევში გათხრილთან და საერთოდ დადასტურებულია დასავლეთ საქართველოს გვიანანტიკური ხანის – ადრეული შუა საუკუნეების ძეგლებზე (განთიადი, ოჩამჩირე, ციხისძირი, ვარციხე, ქობულეთ-ბიჭვნარი)” (იქვე, გვ. 177). ადგილობრივია სამზარეულო კერამიკა ქოთნები, ჯამები, ლუთერიები, დოქები, ასევე სამეურნეო კერამიკა-ქვევრები. ადგილობრივია პალიასტომის ტბის ნასახლარის აღმოჩენილი მასალის 75%, მთელი არქეოლოგიური მასალის 25%-მდეა უცხოური კერამიკა, რაც მიუთითებს საგარეო ურთიერთკავშირს ამ ნასახლარისა. ასე, რომ ფოთის არქეოლოგიური მასალა ადგილობრივია და არ განსხვავდება ზოგად ქართულისაგან იმ ეპოქისათვის. “ამნაირი ჭურჭელი დასავლეთ საქართველოს IV-V სს ფენებში გვხვდება” (იქვე, გვ. 178). ანდა “ასეთი მინის ნატეხები გათხრილია წებელდში, სოხუმში, ნოქალაქევში, და სხვაგან. მსგავსი ფეხიანი სასმისები IV-VIII სს-ით თარიღდება. მინის ფეხიანი სასმისები დადასტურებულია მცხეთაში, ურბნისში, რუსთავში და სხვაგან (იქვე, გვ. 178).
ერთი სიტყვით, ფოთის არქეოლოგიური მასალა მიუთითებს, რომ იქ არსებული “ნატეხების” დასახლება, ჩვეულებრივი, სხვათა მსგავსი ადგილობრივი (ქართული) სოფელი იყო, თავისი ეკლესიით და ანტიკური თუ ბიზანტიური ტიპის ქალაქი არ ყოფილა. “ნატეხები” კი ყველაზე დიდი დასახლება იყო ფოთის რეგიონში.
ისმის კითხვა: რატომ აღმოჩნდა ფოთის (“ნატეხების”) დასახლება პალიასტომის წყლის წიაღში? ამის მიზეზი იყო ჩანს შავი ზღვის დონის აწევა ანუ ტრანსგრესია, რომელიც დაიწყო ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან. შავი ზღვის დონე თანდათანობით იმატებდა საუკუნეთა მანძილზე, იმდენად ამაღლდა, რომ თანამედროვე დონეს 3 მეტრით გადააჭარბა. შავი ზღვის წყლის ზედაპირის ამაღლება 3 მეტრით, კატასტროფული იყო რიონის დაბლობისათვის, რომლის დიდი ნაწილი ზღვის დონეზე – 0-ვან ნიშნეულზე მდებარეობს. მაშასადამე ამ დაბლობის დიდი ნაწილი 3 მეტრი სიმაღლის წყლით თუ არა, ჭაობით მაინც დაიფარა. შავი ზღვის დონის ეს მატება გაგრძელებულია დაახლოებით XI ს-მდე, შემდგომ კი ზღვას უკან დაუხევია და თანამედროვე 0-ვან დონეზე დამდგარა. იქამდე, როგორც ითქვა, ადრერკინის ხანაში შავი ზღვის დონე რეგრესიის გამო უფრო დაბლა იყო 0-ვან ნიშნეულთან შედარებით, ანუ ამჟამინდელ ზღვის დონეზე დაბლა. ამ დროს ხელსაყრელი პირობები შექმნილა ადამიანთა ცხოვრებისათვის, მაგრამ დაახლოებით I ს-დან დაიწყო ზღვის დონის აწევა, ე.ი. ჯერ ზღვა გაუტოლდა 0-ვან ნიშნეულს, ეს ალბათ საუკუნეები გრძელდებოდა. ქრისტიანობის გავრცელების კვალდაკვალ ზღვაც იმატებდა, მაგრამ მატება მაინცდამაინც საგანგაშო არ ყოფილა, რამაც საშუალება მისცა პალიასტომის ტბის ადგილას აეგოთ ეკლესია, ალბათ IV-VII სს-ში, მაგრამ მატება გრძელდებოდა, ზღვამ წინ წაიწია. ამ დროისათვის ალბათ ზღვის მატება უკვე 1-2 მეტრს აჭარბებდა. ეს კი უკვე კატასტროფა იყო. VIII ს-სათვის, ის 3 მეტრს მიუახლოვდა, შენობები თანდათანობით წყლით დაიფარა, ხალხმა მიატოვა საცხოვრისი და მთიან ადგილებში გადასახლდა. ჩანს, უფრო ქუთაისისაკენ, რადგანაც ქუთაისში გადაასვენეს პალიასტომის ეკლესიის ცნობილი ხატი და აგრეთვე, ამ ეკლესიის ბარძიმი. არქეოლოგი კარგად აღწერს კლიმატურ კატასტროფას – “კლასიკურ-ელინისტური ხანის ფასისი მაინც მიკვლეული არ არის. ეს კი იმიტომ ხდება, რომ ხსენებულ მონაკვეთში ურთულესი პალეომორფოლოგიური სიტუაციაა. გეომორფოლოგიური მდგომარეობის მხრივ ყულევ-ფოთი-ურეკის ზღვისპირეთი თითქოს ამოვარდნილია საქართველოს ზღვისპირეთის (330 კმ.) საერთო კონტექსტიდან. აქ ბუნდოვანია გლობალური, შავი ზღვის რეგრესიისა და ტრანსგრესიის ფაქტი ფასისთან მიმართებაში. გაურკვეველია ზღვის სანაპირო შლეფის ლოკალური დინამიკის საკითხიც. ხშირად, გეომორფოლოგები არქეოლოგების მონაცემებს ეყრდნობიან და სანაპიროზე ნამოსახლარების განლაგების მიხედვით გამოაქვთ ზოგადი დასკვნები. ჩვენი აზრით, საკითხი კომპლექსურ შესწავლას მოითხოვს. ოღონდ, სასურველია, რომ ჯერ გეომორფოლოგებმა გაგვცენ პასუხი თუ როგორი იყო სანაპიროს დინამიკა და ძველად სად ერთვოდა რიონი ზღვას. მათ უნდა გაითვალისწინონ გლობალური (ზღვის რეგრესია-ტრანსგრესია) და ლოკალური (მდინარეების გამონატანი ნაშალი მასალა, მდინარეების რიონის, ფიჩორის, ხობის, სუფსის ძველი კალაპოტები, რეგიონის ჭაობიანობა, ტორფიანობა და სხვა) მონაცემები… საყურადღებოა, რომ აქ ერთის მხრივ ხდება რიონის მიერ საუკუნეების განმავლობაში დიდძალი ნაშალი მასალის გამოტანა, რაც ალბათ დელტის ზღვაში გაწევას იწვევდა, ხოლო მეორეს მხრივ ხდებოდა ზღვის დონის აწევა, რასაც სანაპიროს მიტაცება მოყვა” (იქვე, გვ. 179).
გ. გამყრელიძის აზრით, “ფასისი ზღვაში უნდა იყოს დაძირული, ამის დასტურია აგრეთვე მეცნიერ-გეოგრაფების მონაცემები, რომლის მიხედვით შავ ზღვაზე ე.წ. ფანაგორიული რეგრესიის დამთავრების მერე დაიწყო შავი ზღვის ტრანსგრესია (ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე), შედეგად დღევანდელი ზღვის დონემ 3 მეტრამდე აიწია. შესაბამისად ძველი ნამოსახლარები ზღვის ქვეშ უნდა მოქცეულიყვნენ. კერძოდ, ამგვარი პროცესები განვითარდა ჩრდილოეთ და სამხრეთ (მაგ. სინოპი) შავიზღვისპირეთში, სადაც მთელი რიგი ანტიკური ნამოსახლარები მოექცნენ წყალქვეშ (იქვე, გვ. 180).
მეცნიერთა და არქეოლოგთა აღნიშნული კვლევები მიუთითებს, რომ ფაზისი ჩანს, ნამდვილად არ მდებარეობდა ფოთის მიდამოებში.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე