წმიდა მაქსიმე აღმსარებლისადმი მიძღვნილი მეორე საერთაშორისო კონფერენცია საპატრიარქოში
10 ოქტომბერი, 2007 წელი
დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციის შესახებ წყაროთა ნაკლებობაა. მიუხედავად ამისა საქართველოს წმიდა ეკლესიის მამათა მიერ საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბებული იყო ეჭვმიუტანელი თვალსაზრისი, რომ დასავლეთ საქართველო იმთავითვე, გაქრისტიანების თანავე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა. ამ თვალსაზრისმა განსაკუთრებული მხარდაჭერა მოიპოვა რუის-ურბნისის კრებაზე, რაც ასახა მისმა ძეგლისწერამ.
მეორე თვალსაზრისი დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციის შესახებ ჩამოყალიბდა საქართველოს დაშალა-დანაწევრების კვალდაკვალ და თავისი განსაკუთრებული გამოხატულება მიიღო XX ს-ში, როცა ქართულ ისტორიოგრაფიაში მტკიცედ დამკვიდრდა თვალსაზრისი, რომ დასავლეთ საქართველო გაქრისტიანების შემდეგ საუკუნეთა მანძილზე იყო კონსტანტინოპოლის ბერძნული საპატრიარქოს იურისდიქციაში და მხოლოდ IX-X სს-დან შევიდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, შესაბამისად მხოლოდ ამ საუკუნეებიდან გავრცელდა დასავლეთ საქართველოში ქართული ენა და კულტურა.
მაშასადამე, ჩვენში ისტორიულად ორი თვალსაზრისი ჩამოყალიბდა დასავლეთ საქართველოს იურისდიქციის შესახებ. პირველის მიხედვით დასავლეთ საქართველო IV ს-დანვე უწყვეტად საქარტველოს ეკლესიის წიაღში იმყოფებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ასახა რუის-ურბნისის კრებამ, ამჟამად ეს თვალსაზრისი უარყოფილია და საყოველთაოდაა არიარებული მეორე თვალსაზრისი, რომ IX-X სს-მდე დასავლეთ საქართველო ბერძნული ეკლესიის წიაღში იმყოფებოდა.
ვფიქრობ საჭიროა გაგრძელდეს კვლევები ამ მიმართულებით, უკვე ტრადიციული კონფერენციები მიძღვნილი წმიდა მაქსიმე აღმსარებელისადმი, გვაძლევს ამ კვლევა-ძიების კარგ საშუალებას. რისთვისაც ვლოცავ და მადლობას მოვახსენებ კონფერენციის ორგანიზატორებს.
წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრების აღწერა, ვითარცა ერთ-ერთი წყარო, კარგი საშუალებაა დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციის დასადგენად, მასზე დაყრდნობით ჩვენ პირველ კონფერენციაზე კიდევაც წარმოვადგინეთ შესაბამისი მოხსენება, რომელშიც ძველქართული საეკლესიო თვალსაზრისი იყო განვითარებული, სამწუხაროდ, ახლახან, 2007 წელს, გამოცემული “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომში ერთადერთ ეწვმიუტანელ ჭეშმარიტებადაა გამოცხადებული მეორე თვალსაზრისი, რომ დასავლეთ საქართველო IX-X სს-ში ბერძნული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, შესაბამისად უარყოფილია ძველი ქართული საეკლესიო თვალსაზრისი. აღნიშნული ენციკლოპედიის მე-13 ტომში წმიდა ნინო მხოლოდ ქართლის, ამ ავტორის სიტყვით მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს განმანათლებლადაა წარმოდგენილი და მიწოდებულია მკითხველისადმი, თითქოსდა ის ერთადერთი თვალსაზრისი იყოს, მაშინ როცა ივანე ჯავახიშვილის სიტყვით: “ქართველებს იმთავითვე წმიდა ნინო ერთიანი ქვეყნის, ერთიანი საქართველოს განმანათლებლად მიუჩნევიათ. და არა მისი ერთი რომელიმე ნაწილისა”. მართალია “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომის ავტორები მიუთითებენ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციის წყაროთა სიმწირის შესახებ, მაგრამ ძალზე სამწუხაროა, რომ დუმან და ოდნავ მინიშნებასაც კი არ აკეთებენ იმის შესახებ, რომ ამ საკითხს თავისი განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია რუის-ურბნისის კრებამ და მიიღო შესაბამისი განსაზღვრება, როგორც ჩანს რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს ავტორებს არ მიაჩნიათ წყაროდ დასავლეთ საქართველოს იურისდიქციის კვლევის საქმეში.
ჩვენი თვითმიზანი არ არის “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ში გამოთქმული თვალსაზრისის კრიტიკული განხილვა, ჩვენ ამ საკითხით საერთოდ არც დავინტერესდებოდით, ის რომ არ ეხებოდეს საქართველოს ეკლესიის და საერთოდ ქართველი ერის მთლიანობის საკითხსს. საბედნიეროდ, ჩვენზე გაცილებით ადრე ივ. ჯავახიშვილი შეეხო სწორედ ამ თემას, გამოწვლილვით განიხილა და მოგვცა დიდებული დასკვნა, მიკვირს “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს ავტორებმა რატომ არ გაითვალისწინეს ივ. ჯავახიშვილის ეს დასკვა და შეფასება.
XV ს-ში საქართველოს დაშლა-დანაკუწების ჟამს ჩამოვიდა ანტიოქიის პატრიარქი მიხეილი, რომელმაც ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით “შეთხზა თეორია საქართველოს ეკლესიის მთლიანობის დასარღვევად, ქართველი ერის საუკეთესო შვილთა საუკუნოვანი ბრძოლით მიღწეული მონაპოვრის, საქართველოს ეკლესიის თავისუფლების მოსასპობად, მისი მთლიანობის დასარღვევად” (ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, ტ. III, 1982, გვ. 340).
მაინც რა თეორია შეთხზა უცხოელმა იერარქმა? ეს თეორია რომელიც თითქოსდა ხელახლა გაცოცხლდა აღნიშნული ენციკლოპედიის ფურცლებზე შემდეგში მდგომარეობს – ანდრია მოციქული არაა განმანათლებელი სრულიად საქართველოსი, ასევე წმიდა ნინო მხოლოდ აღმოსავლეთ ნაწილის განმანათლებელია – ივ. ჯავახიშვილი წერდა: “გიორგი მთაწმიდელი და განსაკუთრებით ეფრემ მცირე, რუის-ურბნისის 1103 წლის საეკლესიო კრების ყველა სულისჩამდგმელი და ნიკოლოზ კათალიკოსი ამტკიცებენ , რომ ანდრია მოციქულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველო”სასა”, ხოლო შემდგომ ქრისტიანობა კვლავ აღადგინა წმიდა ნინომ, რომლის სასწაულთმოქმედებამ და ქადაგებამ “მიიზიდა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, ნიკოლოზ კათალიკოსიც, წმიდა ნინოს საერთო მოციქულად და განმანათლებლად სთვლიდა “ჩვენ ქართველთა”სა” (“სასწაულნი სვეტიცხოვლისა”). ერთი სიტყვით ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი. საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღწოდნენ. ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქი მიხეილი, სწორედ ამ ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ შექმნილსა და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებულ შემეცნებას სპობდა” (ივ. ჯავახიშვილი, ტ. III, გვ. 340).
სამწუხაროა, რომ ძველ ქართულ “სახელოვან მეცნიერთა” მიერ ბოძებულ შემეცნებას სპობს ზოგიერთი ახალი ქართველი მეცნიერი, თანაც ისეთი უმაღლესი საერთაშორისო საეკლესიო ორგანოდან როგორიცაა “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”.
მაგალითად, წინააღმდეგ ძველი ქართული წყაროებისა “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომის ავტორები (გვ. 200) ნოტიციებზე – ბიზანტიურ კათედრათა ნუსხებზე დაყრდნობით მიიჩნევენ, რომ დასავლეთ საქართველოში VI-IX სს-ში არსებული საეპისკოპოსოები კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდნენ. თითქოსდა “ეგრისის სამეფოში I ნოტიციის მიხედვით არსებობდა ლაზიკის ეპარქია, რომლის ცენტრი იყო ფაზისის (ფოთის) სამიტროპოლიტო ოთხი საეპისკოპოსო კათედრით – როდოპოლისი (ვარციხე), საისინი (ცაიში), პეტრა (ციხისძირი), ზიგანა (ზიგანისი, გუდავა), და აბაზგიის ეპარქიის სებასტოპოლის (ცხუმის) ავტოკეფალური საეპისკოპოსო კათედრა (გვ.200). თითქოსდა შემდგომ ისინი ქართულმა ეკლესიამ კონსტანტინოპოლს ჩამოაშორა, ამასთანავე თვით “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომის ავტორის სიტყვით: “დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში არსებობდა სეპარატისტული ტენდენციები, რის გამოც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო იმისათვის რათა პრესტიჟი შეენარჩუნებინა იძულებული გახდა ტრაპეზუნტი ექცია ფაზისის მიტროპოლიის ალტერნატიულ საეკლესიო ცენტრად” (გვ. 202).
ჩვენი თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისით IX-X სს-ში იქამდე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში მყოფ დასავლეთ საქართველოში “შეიჭრა მცხეთა და იქ გაბატონდა” (ქსე, ტომი “საქართველო”, 1981, გვ. 61). თ. პაპუაშვილი წერს – “მცხეთის საკათალიკოსოს მხრივ ეს იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წინააღმდეგ მიმართული ბრძოლა ლიხთ-იმერეთის ეკლესიაზე ორგანიზაციული გაბატონების მიზნით” (თ. პაპუაშვილი, ნარკვევი II, გვ.586). სხვა ცნობილი ისტორიკოსის აზრით ეს იყო ქართული ეკლესიის პროზელიტიზმის გამოხატვა ანუ შეჭრა სხვა ეკლესიის იურისციქციაში (დ. მუსხელიშვილი, “ქართული ეკლესია შუა საუკუნეებში” II საერთაშორისო სიმპოზიუმი, 2005, გვ. 33).
ეს მოსაზრებები, მათ შორის “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს შესაბამისი სტატიები დაუდო საფუძვლად თანამედროვე აფხაზური საეკლესიო სეპარატიზმის ერთერთმა იდეოლოგმა მღვდელმონაზონმა დოროთე დბარმა თავის წიგნს (2005 წელს) რუსულ ენაზე – “აფხაზეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მოკლე ისტორია” (ახალი ათონი). ეს ავტორი, ისევე როგორც ჩვენი ქართველი ისტორიკოსები, ეჭვმიუტანელ ფაქტად მიიჩნევს თვალსაზრისს, რომ ისტორიულად დასავლეთი საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, რომ ქართველთა საეკლესიო სეპარატიზმი და ქართული ეკლესიის პროზელიტიზმი იყო არაკანონიკური ქმედება მიმართული კონსტანტინოპოლის წინააღმდეგ. ამიტომაც ისტორიული სამართლიანობის აღდგენაა აფხაზეთის ეკლესიის საქართველოს ეკლესიისაგან გამოყოფა. ის ასევე მიიჩნევს, რომ დასავლეთ საქართველოში ქართული ენის გავრცელებამდე წირვა-ლოცვა აფხაზურ და ბერძნულ ენებზე აღესრულებოდა. როგორც ვთქვი მას წყაროდ და ლიტერატურად ძირითადად ქართველი მეცნიერების ნაშრომები აქვს გამოყენებული.
სამწუხარო ისაა, და ჩვენ მხოლოდ იმ ფაქტს ვაქცევთ ყურადღებას, რომ “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომის ავტორები აღნიშნულ თვალსაზრის მიიჩნევენ ერთადერთად და მკითხველს უმალავენ იმ ფაქტს, რომ აღნიშნულის გარდა ძველთაგანვე არსებობდა სხვა თვალსაზრისი, არა მხოლოდ ქართული საეკლესიო, არამედ მსოფლიო მეცნიერების გამოჩენილი კორიფეებისა, რომელნიც სწორად ნოტიციებზე დაყრდნობით მიიჩნევდნენ, რომ ბერძნული საეპისკოპოსოები დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ ეგრისში არ არსებობდა.
როგორც მოგეხსენებათ, ნიკოლოზ გიორგის ძე ადონცი 1942 წლამდე იყო ბრიუსელის უნივერსიტეტის პროფესორი, იქამდე პეტროგრადის უნივერსიტეტის ქართული და სომხური სიტყვიერების პროფესორი, მას მსოფლიო დიდება მოუხვეჭა მისმა ყველაზე მნიშვნელოვანმა სამეცნიერო ნაშრომმა “სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში”, რომელშიც საგანგებოდ იკვლევდა კავკასია-ბიზანტიურ ურთიერთობებს ჩვენთვის საინტერესო ეპოქაში, ამასთანავე წყაროთა უხვ მონაცემებზე დაყრდნობით ადგენდა საეპისკოპოსოთა საზღვრებსა და მათი ცენტრების ლოკალიზაციას. ის წერდა, რომ ნოტიციებში ნახსენები “ფაზისის სამიტროპოლიტოს” ქვეშ იგულისხმებოდა არა ფოთის, არამედ ტრაპეზუნტის საეკლესიო ცენტრი. ამასთანავე ლაზიკა საეპისკოპოსოები მდებარეობდნენ არა ეგრისში, არამედ ტრაპეზუნტის სანახებში, რომელსაც ბერძნები “ლაზიკას”, ხოლო ქართველები “მეგრელთა სოფელს” უწოდებდნენ. იქ და არა დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდა ზიგანას, როდოპოლისისა და საისინის საეპისკოპოსოები, ის მაგალითად წერს – “არდასის ჩრდილოეთით მდებარეობს ზიგანა, ამავე სახელის ქედის ძირში, ტრაპეზუნტის მთავარ გზაზე. ზიგანა ძველ დროს იყო ძალზე მნიშვნელოვანი პუნქტი და იქ იყო რეზიდენცია იმ ხუთი საეპისკოპოსოდან ერთერთისა, რომელნიც ლაზიკის ეპარქიაში შედიოდნენ, საეკლესიო თვალსაზრისით ჭანიკე ლაზიკას მიეკუთვნებოდა” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана» СПВ, 1908, с.65).
მაშასადამე არა მხოლოდ ძველი ქართული იტორიოგრაფია, არამედ მსოფლიო დონის მეცნიერი ნიკოლოზ ადონციც მიიჩნევდა, რომ ფაზისის სამიტროპოლიტო იმთავითვე ტრაპეზუნტში იყო, იქვე იყო სხვა მისი საეპისკოპოსოები და არა ეგრისში (დასავლეთ საქართველოში), მაშასადამე მისი აზრით როდოპოლისი არ იყო ვარციხე, საისინი – არ იყო ცაიში და არც ზიგანა იყო გუდავა. თუ აღნიშნული საეპისკოპოსოები არ იმყოფებოდნენ დასავლეთ საქართველოში, მაშინ არც კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იურისდიქცია ვრცელდებოდა იქ, შესაბამისად ქართულ ეკლესისაც ეხსნება მძიმე ბრალდება “საეკლესიო სეპარატიზმისა” და აგრეთვე “პროზელიტიზმში”. შესაბამისად არც ამჟამინდელ აფხაზ საეკლესიო სეპარატისტებს ეძლევათ საშუალება თავიანთი სეპარატიზმის გამართლებისა.
სამწუხარო ისაა, რომ მიუხედავად ადონცის, ასევე სხვა მეცნიერების ქართულ და რუსულ ენებზე გამოცემული ნაშრომებისა, “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”-ს მე-13 ტომის ავტორებმა არ განაცხადეს, რომ მათ მიერ გამოთქმულის გარდა არსებობდა კიდევ სხვა თვალსაზრისი დასავლეთ საქართველოს იურისდიქციის შესახებ.
საინტერესოა ის, რომ თვით ბერძნულ წყაროებშივე ეწოდება ტრაპეზუნტს ფაზისი (და არა ფოთს). მაგალითად VIII ს-ში 787 წელს ნიკეაში შემდგარი VII მსოფლიო საეკლესიო კრების მონაწილე ფაზისის მიტროპოლიტმა ქრისტეფორემ სამჯერ მოაწერა ხელი კრების აქტებს, სადაც სამივეჯერ განმარტა, რომ ფაზისი იგივე ტრაპეზუნტია, რომ ტრაპეზუნტის საეკლესიო სახელია ფაზისი: მიტროპოლიტი ქრისტეფორე პირველად ხელს აწერს შემდეგი განმარტებით “ეპისკოპოსი ფაზისისა” (სია ABE), მეორეჯერ – “ეპისკოპოსი ფაზისისა ე.ი. ტრაპეზუნტისა” (D) და მესამეჯერ “ეპისკოპოსი ტრაპეზუნტისა” (F). (იხ. “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”, მე-13, გვ.200).
მაშასადამე, ახალი ქართული თეორიის მიხედვით დასავლეთ საქართველოში – ეგრისში, ძველთაგანვე არსებობდა ბერძნული საეპისკოპოსოები, რომლებიც ქართულით შეიცვალა X ს-სათვის, ასე რომ ყოფილიყო ეს ფაქტი, უთუოდ აისახებოდა ცნობილი ბერძენი კანონისტის, საეკლესიო კანონების სახელგანთქმული კომენტატო-რის, ჩვენი თანამედროვის მიტროპოლიტ მაქსიმე სარდელის წიგნში “საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია”, რომელიც 1966 წელს ათენში დაიბეჭდა, ხოლო მისი სრული თარგმანი 80-იან წლებში მიიღო ჩვენმა საპატრიარქომ. პირადად მე თითქმის ერთი წლის მანძილზე ვეცნობოდი ბერძენი მღვდელმთავრის ამ წიგნს და უნდა განვაცხადო, რომ მასში არ არის ოდნავი მინიშნებაც კი იმისა, რომ რიონის ხეობაში, ეგრისში ოდესმე ბერძნული საეპისკოპოსოები არსებობდა. ბერძნული საეპისკოპოსოები ქართულით რომ შეცვლილიყო, მითუმეტეს როგორც აცხადებდნენ, მისი “პროზელიტიზმისა” და “უცხო ეკლესიის სამრევლოში შეჭრის” გზით, ქართულ-ბერძნული ათასწლოვანი საეკლესიო ურთიერთობის დროს ამის შესახებ ერთხელ მაინც გამოითქმებოდა თუნდაც მცირე შენიშვნა. საქმე ის არის, რომ კონსტანტინო-პოლის იურისდიქციაში მყოფი ლაზიკის ეპარქია, ფაზისის სამიტროპოლიტო და მისი ოთხი საეპისკოპოსო სინამდვილეში, როგორ ითქვა არასოდეს მდებარეობდნენ რიონის ხეობაში – ეგრისში, არამედ ტრაპეზუნტის ოლქში, რომელსაც ერქვა ასევე “ლაზიკა”. ხოლო ეგრისი სხვა რეგიონში, რიონის ხეობაში მდებარეობდა, უფრო ჩრდილოეთით. მაშასადამე ბერძნული “ლაზიკა” ჭოროხის ხეობის მიმდებარე მხარეებს ერქვა. მაქსიმე ბერძნიშვილის კვლევის თანახმად ბერძნულ მწერლობაში ქსენეფრანტედან პროკოფი კესარიელამდე მდ. ჭოროხი – ფაზისთან იყო გაიგივებული (მ. ბერძნიშვილი ქ. ფაზისის ისტორიისათვის, 1969, გვ.88). ეგრისი ეკლესიურად კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში რომ ყოფილიყო X ს-მდე, კონსტანტინოპოლის პატრიარქი X ს-სა ნიკოლოზ მისტიკოსი თავის წერილებში, აფხზთა მეფე გიორგი II-ისადმი, ამის შესახებ მიანიშნებდა კიდეც. როგორც ცნობილია ჩვენამდე მოღწეული პატრიარქ ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილები გიორგი II-ისადმი ძალზე თბილი და მეგობრული შინაარისაა. მის ეპოქაში, ე.ი. IX-X სს-ში, რიონის ხეობისა და მიმდებარე მხარეების ბერძნული საეპისკოპოსოები ქართულით რომ შეცვლილიყო, ანუ მის ეპოქაში რომ დაეკარგა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს თავისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ეპარქიები, სამიტროპოლიტოები და საარქიეპისკოპოსოები ძალზე დიდი მრევლით, ამვე ეპოქის მეფე გიორგი II-ისა და მისი მამის კონსტანტინე III-ის დროს, მაშინ მათ დიდი სითბოთი და სიყვარულით კი არ მოიხსენიებდა პატრი-არქი თავის წერილებში, არამედ რაიმე საყვედურნარევ მინიშნებას მაინც ინებებდა მისთვის ამ მძიმე ფაქტის შესახებ, მაგრამ პირიქით, სწორედ აღნიშნულ ეპოქაში, როცა ჩვენი მეცნიერების თქმით, “ბრძოლა იყო გაჩაღებული კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წინააღმდეგ” კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი, თბილ და მეგობრულ წერილებს უგზავნიდა ქართველ მეფეებს.
ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრება. დასავლეთ საქართველოში წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის დროს ბერძნული საეპისკოპოსოები რომ ყოფილიყვნენ, მათ შესახებ იქნებოდა კიდეც რაიმე მინიშნება მის ცხოვრებაში, გარდა ამისა ამ ცხოვრებაში ნათქვამია, რომ ხალხი და ხელისუფლება დასავლეთ საქართველოში იყვნენ არა მონოთელიტები არამედ მართლმადიდებლები, ცნობილია რომ წმიდა მაქსიმეს დროს ბიზანტიის იმპერიის თითქმის ყველა საეპისკოპოსო მონოთელიტური იდეების ცენტრებად იქცა, დასავლეთ საქართველოში კი წმიდა მაქსიმესა და მის მოწაფეებს სხვა ვითარება დახვდათ, ისინი ქართულ მხარეებს – “ქრისტეს მოყვარე აბაზგების ქვეყანას” (გეორგიკა, IV, 2, გვ. 48), ან “ქრისტესმოყვარე ლაზთა ქვეყანას” (იქვე, გვ. 41), ამ ქვეყანათა მეთაურებს კი “ღვთისმოყვარე მთავრებს” (იქვე, გვ. 45), ანდა “იბერიის ღირსაქებ პატრიკიოსსა და პრეტორს” უწოდებდნენ (იქვე, გვ. 48). VII-VIII სს-ში, როცა კონსტანტინოპოლურ მრავალ საეპისკოპოსოებში მონოთელიტობამ იმძლავრა, დასავლეთ საქართველო მტკიცედ იცავდა მართლმადიდებლობას, რადგანაც ქართული ეკლესიის სამწყსოს წაროადგენდა, ბიზანტიაში და მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ საეპისკოპოსოებში კი როგორც წმიდა მაქსიმე აღმსარებელის ცხოვრებიდან ჩანს სამწუხაროდ მონოთელიტობა ბატონობდა.
ერთი სიტყვით, არც ნოტიციები და არც სხვა წყაროები არ ადასტურებენ თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისს თითქოსდა დასავლეთ საქართველო – ეგრისი თავდაპირველად კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, რაც ერთადერთ თეორეადაა გამოცხადებული “პრავასლავნაია ენციკლოპედიის” მე-13 ტომში.
ჩვენ კარგად გვესმის ის რაც ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე ინერგებოდა ქართულ ისტორიოგრაფიაში, ერთი საკონფერენციო თემით არ ამოიწურება და არც გვაქვს ამის პრეტენზია. ვიცით რომ ამჟამად აღიარებული თვალსაზრისი ძლიერია, მაგრამ გვმხნევებს ის აზრი, რომ XIX-XX ს-მდე არსებობდა სხვა ათასწლოვანი საეკლესიო თვალსაზრისი, რომლის სიმართლეში მომავალი თაობა უთუოდ დარწმუნდება.
ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იესო ქრისტე ბრძანებს: “თუ სამეფო თავისივე თავის წინააღმდეგ დაიყოფა, ის სამეფო ვეღარ გაძლებს” (მარკ. 3, 24).
ეს შეეხება ჩვენს საეკლესიო მთლიანობასაც, თუ ამჟამად, როცა საეკლესიო სეპარატიზმი აფხაზეთში, და არა მარტო იქ, გამალებით ეძებს თეორიებს საეთაშორისო ასპარეზზე გადასატანად, რათა გაამართლოს თავისი არაკანონიკური ქმედებები და ამავე დროს, ჩვენი შესაბამისი მეცნიერები ეკლესიის მთლიანობისათვის საშიშ შეხედულებებს “აკადემიურობის” მომიზეზებით საერთაშორისოვე ორგანოებში გამოაქვეყნებენ ვითარცა ერთადერთსა და ეჭვმიუტანელს, ეს ალბათ ხელს არ შეუწყობს საეკლესიო მთლიანობას, ანუ ვერ გაძლებს ის სამეფო, რომელიც დაიყოფა თავისი თავის წინააღმდეგ. როგორც ითქვა, აქ გამოსავალი არის ყურისგდება და დაჯერება იმ ძველი და თანაც ღრმა სამეცნიერო თვალსაზრისისა, რომელიც ეკლესიის მამები, შესანიშნავი მეცნიერები და ისტორიკოსები გამოთქვამდნენ საუკუნეთა წინ და რომელიც ასახულია ადგილობრივ კრებათა განსაზღვრებებშიც. ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ ძველი მამების ის “შემეცნება”, რომელზეც მიუთითებდა ივ. ჯავახიშვილი, უთუოდ აისახება მომავალ “ქართულ საეკლესიო ენციკლოპედიის” სტატიებში. ეს ენციკლოპედია, რომელიც მისი უწმიდესობისა და უნეტარესობის სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქ ილია II-ის კურთხევით მზადდება, მართლაც უდიდესი შენაძენი იქნება საქარტველოს წმიდა ეკლესიისათვის.
საზოგადოდ, “პრავასლავნაია ენციკლოპედიის” მე-13 ტომის ის ნაწილი, რომელიც შეეხება საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, არის ძალზე მნიშვნელოვანი და ყოვლისმომცველი სტატიების სერია ქართული ეკლესიის ისტორიის, თანამედროვე მდგომარეობის, ღვთისმსახურების ისტორიის, სალიტერატურო-საღვთისმეტყველო სკოლების, კანონიკური, აგიოგრაფიული, დოგმატური ლიტერატურის, საეკლესიო ხელოვნების, არქიტექტურის, ფერწერის, ხატწერის, გალობისა და სხვათა შესახებ. საზოგადოდ, ცხადია, ეს ტომი არის უდიდესი შენაძენი საქართველოს ეკლესიისათვის, დიდი მონაპოვარი, შექმნილი მისი ავტორების ბეჯითი შრომითა და სიყვარულით, ჩვენ მხოლოდ მის ერთ მცირე მონაკვეთს ვეხებით – IV-X სს-ს, იმ ეპოქას, რომელშიც მოღვაწეობდა წმიდა მაქსიმე აღმსარებელი.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე