ქალკედონის IV მსოფლიო კრების მე-17 და სხვა კანონების თანახმად, ეკლესიის იურისდიქციის საზღვარი უნდა ემთხვეოდეს სახელმწიფო-ადმინისტრაციულს, ანუ ყოველი სახელმწიფოს შიგნით შეიძლება არსებობდეს თავისუფალი ეკლესია თავისი იურისდიქციის საზღვრებით.
აფხაზეთის სამეფოს – დამოუკიდებელი სახელმწიფოს დაარსებამ საფუძველი დაუდო აფხაზეთის სამეფოში თავისუფალი ქართული საეკლესიო ერთეულის – აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებას. VII ს-დან შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო, დასავლეთ საქართველოს მრევლი სხვადასხვა საეკლესიო ცენტრებს ექვემდებარებოდა, ზღვის პირას არსებობდა ლაზიკის – ფოთის სამიტროპოლიტო. მისი იურისდიქციის საზღვრები აღმოსავლეთით იყო სკანდა-შორაპნის ხაზი, ჩრდილოეთით კი – მდინარე კლისურა. ამ მდინარის მარჯვენა სანაპირო, ვიდრე ჯიქეთამდე, აბაზგიის საარქიეპისკოპოსოში შედიოდა, სკანდა-შორაპნის ხაზის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორია შედიოდა მცხეთის საკათალიკოსოში, ფოთის სამიტროპოლიტოსა და აბაზგიის ეკლესიები შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში. აფხაზეთის სამეფომ ამ ეკლესიების ტერიტორიები მოიცვა, ამიტომ, საჭირო გახდა ამ სამეფოში ერთიანი ეკლესიის დაარსება და დაარსდა კიდეც აფხაზეთის ქართული საკათალიკოსო. ის დაარსებისთანავე 750-იან წლებში ცნო ანტიოქიის საპატრიარქომ და კონსტანტინოპოლზე მისი დამოკიდებულება გააუქმა, ავტოკეფალია მიანიჭა მას. მცხეთის საკათალიკოსომ ის მოგვიანებით, IX საუკუნეში ცნო, რადგანაც მცხეთას მთელი დასავლეთი საქართველო თავის სამწყსოდ მიაჩნდა. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოც, ალბათ, იძულებული გახდა ეცნო ახალი ეკლესია X საუკუნის ბოლოს. VIII საუკუნის მეორე ნახევარში შექმნილ „აფხაზთა სამეფოში“ შევიდა და მისი ძირითადი ნაწილი გახდა იბერიის სამეფოს ყოფილი ტერიტორიები დასავლეთ საქართველოში – ეგრისი, გურია, თაკვერი, არგვეთი, სვანეთი, ამიტომაც აფხაზთა სამეფოს VIII-X საუკუნეებში „ქვემო იბერიას“ უწოდებდნენ. არსებობდა ორი იბერია: ზემო იბერია – ანუ აღმოსავლეთი საქართველო და „ქვემო იბერია“ – ანუ დასავლეთი საქართველო.
XVII საუკუნის იერუსალიმელი პატრიარქი დოსითეოსი წერს – „იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერია, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში. ეს ეპარქიები ექვემდებარებოდნენ კონსტანტინოპოლის საყდარს ფასიდის მიტროპოლიტის საშუალებით… ასე რომ, ერეკლეს შემდეგ – ლევ ისავროსამდე ქვემო იბერია უკვე იყო ავტოკეფალური საარქიეპისკოპოსო, მაგრამ ჩვენ არ ვიცით, რომელი იმპერატორის დროს და რომელ კრებაზე მიანიჭეს მას ავტოკეფალია… ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი, რომელიც კავკასიის მთებში იწყება, ქართულად ქულფარგი ეწოდება, ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე, რადგანაც ის უკვე ისავროსის დროს, 720 წელს, კათალიკოსი იყო ქვემო იბერიისა … იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთა-მეფედ“.
მეორე იერუსალიმელი პატრიარქი ხრისამფი ამბობს: „…საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს და არა არქიეპისკოპოსებს. ასე მათ მარტო ქართველები უწოდებენ. ამათგან ერთი, ე.ი. არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა, იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, ანუ მარტივად, სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე. ხოლო მეორე, ე.ი. ზემო იმერეთისა, იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთის და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად… რომელი იმპერატორის დროს, ან რომელ კრებაზე გახდა ის საარქიეპისკოპოსო, ჩვენ ზუსტად ვერ დავადგინეთ, მაგრამ 26 ივნისის სვინაქსარში ვპოულობთ, რომ იოანე, გოთეთის ეპისკოპოსი, ხელდასხმული იქნა იბერიის კათალიკოსის მიერ (გულისხმობს არა მცხეთის, არამედ „ქვემო იბერიის“ კათალიკოსს, ე.პ. ან.), რადგანაც რომაულ ქვეყნებში ბატონობდა ხატმებრძოლთა ერესი, ასე რომ, როგორც ჩანს, ერეკლეს შემდეგ ისავრამდე ქვემო იბერია საარქიეპისკოპოსო გახდა…“.
ეს იერუსალიმელი პატრიარქები XVII საუკუნეში ცხოვრობდნენ. ფასისის სამიტროპოლიტო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შევიდა VII საუკუნის 30-იანი წლებიდან ჰერაკლე კეისრის შემდეგ. მანამდე ის შედიოდა იბერიის ეკლესიის იურისდიქციაში. ჰერაკლე კეისარმა რაღაც მიზეზის გამო დასაჯა იბერიის სამეფო და მას მატიანეთა თანახმად, ჩამოაჭრა ზღვისპირა მიწები. ეს ჩამორთმეული ტერიტორიები უშუალოდ იმპერიაში შეიყვანა. ამის გამო, ამ ტერიტორიებზე იურისდიქცია VII საუკუნიდან განახორციელა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ. ფასისის სამიტროპოლიტოში შედიოდა ოთხი საეპისკოპოსო.
ამ მიტაცებულ მიწებზე, რომელიც იმპერიაში შევიდა, თავისი იურისდიქცია განახორციელა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ VII საუკუნის 30-იანი წლებიდან. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ ამ დროს თავისი იურისდიქცია განახორციელა არა მთელ დასავლეთ საქართველოზე, არამედ „ზღვის პირზე“, ანუ საკუთრივ ეგრისზე, რომელიც ჯერ კიდევ ძველ დროს ვრცელდებოდა „სკანდა-შორაპნის ხაზამდე“, მართალია, იბერია ეწოდებოდა მთელ დასავლეთ საქართველოს (კლისურამდე) აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად, მაგრამ „საკუთრივ იბერია“ ეწოდებოდა მიწებს სკანდა-შორაპნის აღმოსავლეთით, სადაც ეს ციხეები იდგა. ასევე ეგრისი ვრცელდებოდა ლიხის ქედამდე, მაგრამ საკუთრივ ეგრისი სკანდა-შორაპნის ხაზის დასავლეთით მდებარეობდა. იბერიის იმ ტერიტორიაზე, რომელიც დასავლეთ საქართველოში სკანდა-შორაპნის ხაზის აღმოსავლეთით მდებარეობდა, თავის იურისდიქციას VII საუკუნის შემდეგაც ძველებურადვე ახორციელებდა იბერიის (მცხეთის) საკათალიკოსო. აქ წირვა-ლოცვის ენა ძველთაგანვე, V საუკუნიდან ქართული იყო.
ასე რომ, აფხაზეთის სამეფოს შექმნის დროისათვის მის ტერიტორიაზე აღმოჩნდა სამი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ეკლესია – აფხაზეთის (აბაზგიის) საარქიეპისკოპოსო, მდინარე კლისურას ჩრდილოეთით, ფასისის სამიტროპოლიტო, სკანდა-შორაპნის ხაზამდე და არგვეთ-ეგრისის ეკლესია (ამ ხაზიდან ლიხის ქედამდე), აქედან ორი ბიზანტიის ეკლესიაში შედიოდა, მესამე კი, არგვეთის საეპისკოპოსო – იბერიის საკათალიკოსოში.
ვახუშტი აფხაზეთის საკათალიკოსოს შესახებ წერს: „…. არა საჩინოდ უწყებული ცხოვრებიდამ თუ როდის განთავისუფლდა, არამედ მწერალი იტყვის ცხოვრებისაგანვე: ოდეს განდგა ლეონ და იწოდა აფხაზთა მეფედ, მაშინ მოუძლურებულ იყვნენ ბერძენნიცა და ამ ლევანის მიერ, ანუ შემდგომთა მისთაგან, განთავისუფლდა თხოვნითა ბერძენთაგანვე“.
ვახუშტის თანახმად, აფხაზეთის ავტოკეფალური ეკლესია შეიქმნა არა არაკანონიკურად, არამედ ამ ეკლესიას ავტოკეფალია მიანიჭა „ბერძნულმა“ საპატრიარქომ. ისმის კითხვა: რომელმა საპატრიარქომ მიანიჭა აფხაზეთის, ანუ „ქვემო იბერიის“ ეკლესიას ავტოკეფალია – ანტიოქიის თუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ?
საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ 720 წლისათვის (ამ თარიღს უთითებს, როგორც ქართული, ისე უცხოური წყაროები) აფხაზეთის მთავარ ლეონ I-ის დროს, როცა ის თანამმართველი იყო დასავლეთ საქართველოში არჩილ მეფისა, კონსტანტინოპოლში ლევ ისავროსის ზეობისას (717-741) მძვინვარებდა ხატმებრძოლობა. ჯერ კიდევ 713 წელს თავისი ჩამოგდების წინ იმპერატორი ფილიპიკე ვარდანე აპირებდა გამოეცა კანონი ხატების თაყვანისცემის აკრძალვისა, 726 წელს იმპერატორმა ლევმა აშკარად გამოთქვა თავისი უარყოფითი აზრი ხატების შესახებ.7 ხოლო იბერიაში (ეგრის-აფხაზეთში) ხატების თაყვანისცემა ძალზე იყო მიღებული. გარდა კონსტანტინოპოლთან სარწმუნოებრივი უთანხმოებისა, აფხაზეთის მთავარი საერთოდ მტრულად იყო განწყობილი ბიზანტიის (კონსტანტინოპოლის) მიმართ.
750-იან წლებში გაერთიანებული ქვემო იბერიის, ანუ ეგრის-აბაზგიის ეკლესიიდან ანტიოქიის საპატრიარქოში გაგზავნილ იქნა სამღვდელოება. ანტიოქიის საპატრიარქომ, როგორც მთელი აღმოსავლეთის დედაეკლესიამ, ცნო ახალშექმნილი ეკლესია, მიანიჭა მას ავტოკეფალია და აკურთხა მისი პირველი კათალიკოსი. ეს ეკლესია თავის იურისდიქციას ჯერ კიდევ არ ახორციელებდა სკანდა-შორაპნის ხაზს იქით – არგვეთში, მაგრამ 830 წელს, მატიანის თანახმად, აღმოსავლეთ (ზემო) იბერიის სამეფომ ცნო ეგრის-აფხაზეთის საკათალიკოსო და მის იურისდიქციაში გადასცა არგვეთის ეკლესია. ამის შემდეგ 830 წლიდან აფხაზეთის საკათალიკოსო თავის იურისდიქციას მთელ დასავლეთ საქართველოზე ახორციელებდა. როგორც აღინიშნა, 720-იანი წლებიდანვე ახალშექმნილ ეკლესიას უცხოელები უწოდებდნენ „ქვემო იბერიის“, ანდა უბრალოდ „იბერიის“ ეკლესიას. სწორედ ამითაა გამოწვეული ის, რომ ცნობები ამ ორი ეკლესიის (ე.ი. ქვემო და ზემო იბერიის) შესახებ ერთმანეთშია არეული და ხშირად ის ცნობა, რაც შეეხება ქვემო იბერიის ეკლესიას, მიიჩნევა როგორც ზემო იბერიის (მცხეთის) ეკლესიის შესახებ ცნობად. ამგვარ შეცდომას ვერ ასცდა ცნობილი მოღვაწე ეფრემ მცირე. მან ქვემო იბერიის ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ ცნობა მიიჩნია ზემო იბერიის (მცხეთის) ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მინიჭების ცნობად.
ცნობები ეფრემ მცირეს XI საუკუნის 50-იან წლებში ამოუღია „ხრონოგრაფსა შინა ანტიოქიას აღწერილსა“.
„ანტიოქიურ ქრონოგრაფს“ ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ რადგანაც ეფრემის თანამედროვესა და თანამოღვაწეს ნიკონ შავმთელს თავის „პანდექტებში“ ქართული ეკლესიის შესახებ იგივე მასალა აქვს გადმოცემული, რაც ეფრემს, ფიქრობენ, რომ ორივე ავტორს შავ მთაზე არსებული ერთი და იმავე წყაროთი უნდა ესარგებლა. მკვლევართა თანახმად, „ანტიოქიური ქრონოგრაფის“ უძველესი ვარიანტის არსებობაზე „ისიც მიუთითებს, რომ მისით ჯერ კიდევ VI საუკუნის ბიზანტიელ ისტორიკოსს იოანე მალალას უსარგებლია“, – წერს ვ. გოილაძე.
ჩანს, „ანტიოქიურ ქრონოგრაფში“ ეწერა „იბერიის“ ეკლესიამ როგორ მიიღო ავტოკეფალია VIII საუკუნეში, მაგრამ არ იყო მითითებული, რომ ეს იყო „ქვემო“, და არა „ზემო“ იბერიის ეკლესია.
ეფრემ მცირეს პირდაპირ აქვს გადმოწერილი ქრონოგრაფიიდან: – „დღეთა კონსტანტინე სკორის (741-775) მოსახელისათა, ანტიოქიას პატრიარქობასა ნეტარისა თეოფილაქტესსა (744-751) მოვიდნენ ქართლით (იბერიიდან) მოციქულად მონაზონნი ორნი და მოუთხრეს ნეტარსა თეოფილაქტეს, ვითარმედ დიდსა ჭირსა არიან ქრისტიანენი მკვიდრნი ქართველთა (იბერიელთა) სოფლებისანი, რამეთუ დღითგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელმოწამისა ანტიოქიელ პატრიარქისა (561-599) არა კურთხეულ არს მათდა კათალიკოსი – მთვარეპისკოპოსი სიძნელისათვის გზისა, რამეთუ აგარიანთაგან ვერავინ იკადრებს სვლად. ხოლო მან ბჭობითა კრებისათა – მთავარეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთა თვისთა მისცა ქართველთა პროტრეპტიკონი, რომელ არს განხსნითი, რაითა თვით მათისა საზღვრისა ეპისკოპოსთაგან ხელნი დაესხმოდინ ჟამად-ჟამადსა კათალიკოსსა ქართლისასა, რაიცა საღმრთომან მადლმან უჩვენოს მათ და რომელი გამოირჩიონ მოყვასთა მის ეკლესიისათა თანადგომითა და წამებითა ეპისკოპოსთაითა წესთაებრ საეკლესიოთა. და შეუქმნა მათ აღწერით მოსახსენებელი თავისა თვისისათვის და მუნ შემოკრებულისა კრებისათვის და ხელთ-დასხმულ ყო ერთი ორთა მათ მისსა მოვლინებულთა. მონაზონთაგანი სახელით იოანე მის ჟამისა კათალიკოსად მათდა“.
ამ ცნობის თანახმად, იბერიიდან (დას. საქართველოდან) ანტიოქიაში ჩასული იოანე იბერიის (იგულისხმება ქვემო იბერია) კათალიკოსად ხატმებრძოლი იმპერატორის, კონსტანტინე კოპრონიმის თანამედროვე თეოფილაქტე ანტიოქელმა აკურთხა. ამ ცნობიდან გამომდინარე, იოანეს კათალიკოსობის დასაწყისი 744 წლის შემდეგ ივარაუდება. ეს კი ის დროა, როცა ბიზანტიის ვასალი ლეონ აფხაზთა ერისთავი ჯერ აერთიანებს ეგრის-აფხაზეთს, შემდეგ კი თავს ითავისუფლებს ბიზანტიის ვასალობისაგან და „სამეფოდ ყალიბდება“.9 უძველესი დროიდან ანტიოქიის საპატრიარქოს კუთვნილი დასავლეთ საქართველოს ეკლესია… და პოლიტიკური დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი ლეონ I, რა თქმა უნდა, შეეცდებოდა პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოპოვების პარალელურად თავისი ქვეყნისთვის საეკლესიო თავისუფლებაც მოეპოვებინა“.
„აფხაზთა ერისთავის ლეონ I-ის ზეობას 720/30-740-იანი წლებით, ხოლო მისი მემკვიდრის (ძმისწულის) ლეონ II-ის (753/58-798) წლებით ვარაუდობენ. როგორც ვხედავთ, ლეონ I-ს პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან ერთად ქვეყნისათვის ეკლესიური დამოუკიდებლობის მოპოვებაც უცდია. როგორც ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობს, ასეთი ნაბიჯისათვის მას დროც შესაფერისი შეურჩევია. საქმე ის იყო, რომ იმპერატორი ლევ III (719-740) 726 წელს ხატთაყვანისმცემელთა წინააღმდეგ გამოვიდა, ხოლო 730 წლის ედიქტით ხატთაყვანისმცემლობა აკრძალა მთელი იმპერიის მასშტაბით. დაიწყო მონასტრების დახურვა, საეკლესიო მიწების გაყიდვა და ეკლესიის საგანძურის კონფისკაცია. ხატთაყვანისმცემელთა წინააღმდეგ განსაკუთრებით კონსტანტინოპოლში იბრძოდნენ, ამიტომ იმ დროისათვის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალ დასავლურ-ქართულ ეკლესიას მართლაც შეიძლებოდა თავისი ეკლესიის უმაღლესი საჭეთმპყრობლის ხელდასასხმელად ძველი სიუზერენის – ანტიოქიის საპატრიარქო კათედრისათვის მიემართა. გარდა იმისა, რომ ანტიოქიის ეკლესია დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ძველ სიუზერენად ითვლებოდა. ამ დროისათვის ანტიოქიიდან გაისმოდა დამასკელი მოძღვრის, იოანე დამასკელის (გარდ. 753) ხმა ხატთაყვანისმცემელთა დასაცავად. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მიუხედავად იმისა, რომ იმხანად დასავლეთ საქართველოს ეკლესია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეკლესიის ეპარქიას წარმოადგენდა, დასაშვებია, თეოფილაქტეს ამ ქვეყანაზე ანტიოქიის საპატრიარქოს ძველი ძალაუფლების და რაც მთავარია, კონსტანტინოპოლში არსებული ხატმებრძოლობის გამო, მართლაც, ეკურთხებინა იოანე აფხაზეთის დამოუკიდებელ კათალიკოსად. ასე რომ, 744 წლის შემდგომ ხანაში ქართლის კათალიკოსთა შორის, რადგანაც იოანეს სახელის მქონე პიროვნება არ ჩანს, თეოფილქატე ანტიოქელის მიერ 744-750 წლებში საქარათველოს (იბერიის) კათალიკოსად ხელდასხმული იოანე დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) პირველ ავტოკეფალურ კათალიკოსად უნდა იქნას მიჩნეული. მისი მოღვაწეობა 744 წლის შემდგომ ხანაზე მოვა“.
ვ. გოილაძის მოსაზრებას, ანტიოქიის ეკლესიის მიერ ქვემო იბერიის კათალიკოსის კურთხევის შესახებ, ადასტურებს XVII საუკუნის ანტიოქელი პატრიარქი მაკარიოსი და ამავე საუკუნის იერუსალიმელი პატრიარქები დისითეოსი და ხრისანფი. მაკარიოსი წერს, რომ ანტიოქელ პატრიარქ თეოფილაქტეს დროს აფხაზეთის მეფემ დავითმა ანტიოქიაში ეპისკოპოსად ხელდასასხმელად გაგზავნა მრავალი პიროვნება – „აფხაზეთიდან ანტიოქიაში გაგზავნილებს, გზაზე ყაჩაღები დახვდნენ და დახოცეს. ორი მათგანი გადარჩა… თეოფილაქტემ მოიწვია კრება, რომელზედაც გადაწყდა აფხაზეთისთვის დაენიშნათ დამოუკიდებელი კათალიკოსი, რომელიც აფხაზეთისათვის აკურთხებდა მღვდელმთავრებს, მაგრამ იმ პირობით, რომ იგი მოიხსენიებდა ანტიოქიის პატრიარქებს… ერთი მათგანი, იოანე, პატრიარქმა კათალიკოსად აკურთხა. მას მუდმივად უნდა ეცხოვრა აფხაზეთში. მეორე აფხაზი პატრიარქმა ეპისკოპოსად აკურთხა და ორივე სახლში, აფხაზეთში გამოისტუმრა“. გოილაძე წერს: – ეს ამბავი ქართლის (ზემო იბერიის, მცხეთის) ეკლესიას რომ შეეხებოდეს, მაშინ იოანე ქართლისათვის, რა თქმა უნდა, პირველი კათალიკოსი არ იქნებოდა.12 მაკარიოსი იოანეს შესახებ წერდა, რომ იოანე იყო პირველი კათალიკოსი თავისი ეკლესიისო.
ეფრემ მცირე, მაკარიოსი, ნიკონ შავმთელი ერთსა და იმავე ამბავს მოგვითხრობენ. გოილაძის აზრით, მაკარიოსის ცნობები დასავლეთ საქართველოს რომ ეხება, იქიდანაც ჩანს, რომ მაკარიოსს იქვე მოჰყავს VI საუკუნის ისტორიკოსის, ევაგრე სქოლასტიკოსის ცნობა იმპერატორ იუსტინიანეს მიერ აფხაზეთში ტაძრის აშენებისა და აფხაზეთიდან კონსტანტინოპოლში ბავშვების ჩამოყვანის შესახებ იუსტინიანეს დროს.
მაკარეოსის ცნობებს იოანეს დასავლეთ საქართველოს პირველ კათალიკოსად კურთხევის შესახებ მხარს უჭერს: . IX საუკუნის ბოლოს შედგენილი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა ნუსხებში „აფხაზეთის ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსის“ მოხსენიება. 2. იოანე გუთელის საქართველოში ხელდასხმის ცნობა“.
744-750 წლებში თეოფილაქტე ანტიოქელის მიერ დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსად იოანეს ხელდასხმის შესახებ ცნობა, ჩანს, „ანტიოქიურ ქრონოგრაფიაში“ შევიდა და, როცა XI საუკუნეში მას ეფრემ მცირემ მიაკვლია, მთელი საქართველოს ეკლესიაზე გავრცელდა. ნამდვილად კი, როგორც მაკარიოსის თხზულებიდან ჩანს, ეს ცნობა ქვემო იბერიის ეკლესიას ეხებოდა და არა ზემო იბერიის ან მთლიანი იბერიის ეკლესიას. ეს კარგად გაუგიათ იერუსალიმელ პატრიარქებს დოსითეოსსა და ხრისანფს, რომელთა ცნობებიც ზემოთაა ციტირებული.
დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს უცვნია და უღიარებია X საუკუნის დამდეგს.
მატიანე წერს – „ხოლო ამან ბაგრატ გააჩინა და განაწესა კათალიკოსი აფხაზეთს ქრისტეს აქეთ 830 წელს“.
ბაგრატ კურაპალატი მმართველი იყო ზემო იბერიისა და იჯდა ხოსროიანთა (ერთიანი იბერიის მმართველი დინასტია, გორგასალი ამ დინასტიას ეკუთვნოდა) ტახტზე. ამდენად, შესაბამის წრეებში მიაჩნდათ, რომ მას უფლებები გააჩნდა მთელს იბერიაზე, მათ შორის „ქვემო იბერიაზე“, ანუ აფხაზეთზე.
ბაგრატ კურაპალატის დროს საქართველოს ეკლესიის მნათობმა გრიგოლ ხანძთელმა ინება აფხაზეთის ეკლესიის მოხილვა. აფხაზეთის მეფემ, დემეტრემ, დიდი პატივით მიიღო ის. გრიგოლი დარწმუნდა, რომ აფხაზეთში წირვა-ლოცვის ენა, კვლავ, ძველებურადვე ქართულია, ხოლო „ქართლად ფრიადი ქვეყანა აღირიცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვა ყოველი აღესრულების“. იმის შემდეგ, რაც „აქა გამოჩნდა კათალიკოზი აფხაზეთისა, ჟამსა მას ლეონ ისავროსისასა, ქრისტეს აქეთ 720 წელს“, აღმოჩნდა, რომ ქართველ ერს თავისი სამშობლოს სხვადასხვა კუთხეში ჰქონდა ორი ავტოკეფალური ეკლესია, ერთმანეთზე ადმინისტრაციულად დამოუკიდებელი, მაგრამ სულიერად ერთიანი, ამაში გასაკვირი არაფერია. ბერძნებს ოთხი საპატრიარქო და რამდენიმე დამოუკიდებელი საარქიეპისკოპოსო ჰქონდათ, ასევე სხვა ერებს.
ბაგრატ კურაპალატის მიერ 830 წელს აფხაზეთის კათალიკოსის „გაჩენა“ უნდა გავიგოთ იმ მნიშვნელობით, რომ ფაქტობრივად, 720 წლიდან აფხაზეთის საკათალიკოსოს არსებობა 830 წელს აღიარა და ცნო ქართლის საკათალიკოსომ. ჩანს, ამ ფაქტში გარკვეული ღვაწლი მიუძღოდა გრიგოლ ხანძთელს, ხოლო მისი მოწაფის ეფრემ მაწყვერელის ღვაწლით განწესდა, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო მირონს მიიღებდა ქართლის (მცხეთის) საკათალიკოსოდან, როგორც „უმრწმესი“ – „უხუცესისაგან“. აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოქმნით, ფაქტობრივად, აღსდგა ქართული ეკლესიის მთლიანობა, რადგან დასავლეთ საქართველოს ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი გათავისუფლდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციისაგან და იქ აღდგენილი იქნა ქართულენოვანი ღვთისმსახურება.