კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არასოდეს განუცხადებია პრეტენზია დასავლეთ საქართველოში თავისი ძველი იურისდიქციის შესახებ.
საქართველოს ეკლესიის მიმართ კონსტანტინეპოლს მსგავსი პრეტენზია რომ ჰქონოდა გამოთქვამდა როგორც წარსულში, ისე მეოცე საუკუნეში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის პროცესის დროს.
ცნობილი ბერძენი კანანისტი სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმე თავის წიგნში “საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია” (ათენი, 1966) კონსტანტინეპოლის არავითარ პრეტენზიას არ გამოთქვამს საქართველოს ეკლესიის მიმართ.
ეს თვალსაზრისი კიდევ უფრო ადრე გამოთქვა ცნობილმა კვლევარმა მიხეილ თარხნიშვილმა. ის წერს- “ბიზანტიას არც პატრიარქობის დროს არც სხვა რომელიმე ხანაში არავითარი პრეტენზია არ განუცხადებია საქართველოს ეკლესიის შესახებ” (მიქელ თარხნიშვილი, წერილები 1994, გვ. 463).
აღნიშნული მოსაზრების თვალსაჩინო მაგალითია კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილები აფხაზთა მეფეების მიმართ (იქვე, გვ. 436-438).
ბიზანტიის გამოჩენილმა იერარქმა ნიკოლოზ მისტიკოსმა, რომელიც წმ. ფოტის მოწაფე იყო, მრავალი პრინციპული მნიშვნელობის წერილი მიწერა თავისი ეპოქის მნიშვნელოვან სახელმწიფო და საეკლესიო პირებს. მათ შორის ის წერდა აფხაზთა მეფეებსაც. მ. თარხნიშვილის გამოკვლევით მას 902 წელს წერილი მიუწერია აფხაზთა მეფე ბაგრატისათვის, 906-907 წელს კონსტანტინესათვის, 924-925 წლებში მეფე გიორგისათვის.
საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსთაკვლევით ნიკოლოზ მისტიკოსის ეპოქა, მეცხე-მეათე საუკუნეები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო “დასავლეთ საქართველოს ეკლესიისათვის”, რადგანაც იქედან თითქოსდა ამ ეპოქაში განდევნილი იქნა ბერძნული საღვთისმსახურო ენა, განდევნილი იქნენ ბერძენი სასულიერო პირები, გაუქმდა ბერძნული ეპარქიები და საეპისკოპოსო კათედრები. მათი ადგილი კი თითქოსდა დაიჭირა ქართულმა.
როგორც ცნობილია, ზემოთ აღნიშნული აფხაზთა მეფე გიორგის მიერ დასავლეთ საქართველოს ცენტრში დაარსებული იქნა ჭყონდიდის საეპისკოპოსო კათედრა. ცხადია თუ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა, მის ცენტრში ჭყონდიდის ქართული საეპისკოპოსო კათედრისა და ეპარქიის დაარსება შეზღუდავდა კიდეც იქ ბერძნულ ეკლესიას ანუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს კანონიერ უფლება-მოსილებას, ეს კი უნდა ასახულიყო და აისახებოდა კიდეც მეფე გიორგიადმი მიწერილ კონსტანტინოლოლის პატრიარქის მიერ მიწერილ წერილებში, ეპოქის სხვა დოკუმენტებში.
ამ კუთხით სურათის შესასწავლად კარგი საშუალებაა სწორედ ამ ეპოქის კონსტანტინოპოლელი პატრიარქის ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილები.
აფხაზთა სამეფო, როგორც ცნობილია მოიცავდა მთელ დასავლეთ საქართველოს.
902 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი დასავლეთ საქართველოს (აფხაზთა) მეფე ბაგრატს უწოდებს “ღვთის მოყვარესა და ზნე ტკბილ” ადამიანს, რომელიც სიყვარულს ბადებს ნიკოლოზ მისტიკოსის გულში. უფრო მეტიც პატრიარქი მეფეს უწოდებს “ღვთის კაცს”, საკუთარ შვილს, მამობრივი ამბორით ესალმება მას. პატრიარქი მეფეს უწონებს “ღვთივ აღტყინებულ მისწრაფებას” ალანთა ერის სახსნელად. ერთი სიტყვით პატრიარქი ძალზე აქებს და ყოველმხრივ ემადლიერება აფხაზთა მეფეს.
წერილიდან სრულებით არ ჩანს რაიმე კვალი იმისა, რომ დასავლეთ საქართველოში იზღუდებოდა ბერძნული საეკლესიო იურისდიქცია, არ ჩანს რაიმე კვალი იმისა, რომ ამ სამეფოში გააუქმეს ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრები და რომ მისი ბერძენი მღვდელმთავრები იდევნებოდნენ.
თუ კი პატრიარქ ნიკოლოზ მისტიკოსის დროს შეიცვალა ისეთი ცნობილი ბერძნული საეკლესიო კათედრების სტატუსი ,როგორებიც იყვნენ ფასისის, როდოპოლისის, ზიგანას, საისინისა და პეტრას კათედრები, იმდენად,რომ ისინი ჩამოაცალეს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და შეიყვანეს ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, ცხადია ეს ადგილობრივი მთავრობის ნებართვით მოხდებოდა.
ადგილობრივ მეფეებს კი იმ დროისას – ბაგრატს, კონსტანტინესა და გიორგის თბილ წერილებს წერდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი.
შეუძლებელია ამ დიდმნიშვნელოვანი ეპარქიების დაკარგვით კონსტანტინოპოლი Aაღშფოთებული რომ არ Yყოფილიყო, მით Uუმეტეს დასავლეთ საქართველოს მთავრობის მიმართ.
როგორც ითქვა,აღნიშნულ თბილ წერილიბში საერთოდ არ იხსენიება “გაუქმებული” დიდმნიშვნელოვანი კათედრები და იქ მხოლოდ ახალქრისტიან ალანებზეა საუბარი.
ცხადია თუკი კონსტანტინოპოლის პატრიარქი დიდ მზრუნველობას იჩენდა აფხაზეთში სტუმრად მყოფი ალანიის ეპისკოპოსის მიმართ და თხოვდა აფხაზთა მეფეებს ყოველმხრივ, ყოველი საშუალებით დახმარებოდა ალანიის ეპისკოპოსს, მითუმეტეს გაცილებით უფრო დაეხმარებოდა ბერძენ სასულიერო პირებს თუ ისინი დასავლეთ საქართველოში უკათედრებოდ დარჩნენ და იდევნებოდნენ.
აღნიშნული წერილების განხილვა უფლებას გვაძლევს გამოვთქვათ აზრი რომ IX-X საუკუნეებში აფხაზთა სამეფოში მსგავს დევნას ადგილი არ ჰქონია.
ნიკოლოზ მისტიკოსის ყველა წერილი აფხაზთა მეფეების მიმართ გულითადი და გულთბილია.
კერძოთ 906-907 წლებში პატრიარქი აფხაზთა ახალ მეფეს კონსტანტინესაც წერს წერილს. მას უწოდებს “ბრწყინვალე საყვარელ შვილს”, ხოლო მის გარდაცვლილ მამას ბაგრატს კი უწოდებს ნეტარს, რომლის გარდაცვალება კონსტანტინოპოლმა ჯეროვნად იგლოვა.
პატრიარქი ღმერთს ჰმადლობს იმის გამო, რომ გარდაცვლილის ნაცვლად ტახტზე ავიდა მამის სათნოების მქონე ახალი ხელმწიფე, გონიერი და ბრძენი. ახალ მეფესაც პატრიარქი სთხოვს დაეხმაროს ალანიის ეპისკოპოსს და გააუმჯობესოს მისი საცხოვრებელი პირობები.
თითქმის 20 წლის შემდეგ კონსტანტინოპოლის პატრიარქი წერილს წერს მეფე გიორგის. უწოდებს მას კეთილშობილს, რომელიც ღმერთმა დაადგინა, და შემკობილია სულიერი შარავანდედით. პატრიარქი გამოთქვამს დიდ სიხარულს, რომ მეფე ბრწყინვალე მაგალითს იძლევა თავისი კეთილშობილი ქცევებით.
წერილიდან ჩანს, რომ მეფეს და პატრიარქს იქამდეც ჰქონიათ წერილობითი ურთიერთობა. მეფეს დაინტერესება გამოუთქვამს გაეგო ბულგარეთის ამბები. პატრიარქი პასუხობს მას და თხოვს როგორც შეშვენის მის მეფურ დიდებასა და ბრწყინვალებას ძველებურად დაიცვას პატრიარქთან გულწრფელი მეგობრობა. პატრიარქი ამ წერილში მეფეს მეგობარს უწოდებს სამჯერ.
მ. თარხნიშვილის მიერ თარგმნილი ამ წერილებიდან კარგად ჩანს, რომ 902-925 წლებში დასავლეთ საქართველოში ადგილი არ ჰქონია ბერძნული ეკლესიის დევნას და არც წინა ეპოქაში წინა მეფეების დროს.
მაშასადამე მეცხრე-მეათე საუკუნეებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო არ გამოთქვამდა პრეტენზიას ქართული ეკლესიის მიმართ.
ისმის კითხვა მეცხრე-მეათე საუკუნეებში ქართული ეკლესია თუკი შეიჭრა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში,ამ ეპოქის კონსტანტინოპოლელი პატრიარქები (მაგალითად ნიკოლოზ მისტიკოსი) რატომ არ გამოთქვამდნენ პრეტენზიებს ქართული ეკლესიის მიმართ?
პასუხი ასეთია: სინამდვილეში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები ლაზიკაში განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის ახლო მთიანეთში, რომელსაც წყაროებში “სოფელი მეგრელთა” ერქვა. აქ იყვნენ განლაგებულნი ფაზისის სამიტროპოლიტოს პეტრას, ზიგანას, როდოპოლისისა და საისინის ეპარქიები.
აქედან გამომდინარე დასავლეთ საქართველო არ შედიოდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში.
ბუნებრივია არარსებული ბერძუნლი საეპისკოპოსოების გაუქმება შეუძლებელი იყო, და ამიტომაც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არასდროს გააჩნდა პრეტენზიები საქართველოს ეკლესიის მიმართ. H 838
აფხაზეთის საკათალიკოსო, ისტორიულად ყოველთვის ზოგად ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, ქართული ეკლესიის მეორე ნაწილი იყო ქართლის საკათალიკოსო.
ზოგად ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთო სჯულისკანონით, საერთო ქართული საღვთისმსახურო ენით, საერთო ტრადიციებითა და საქართველოს პატრიარქის საერთო მეთაურობით.ამ ორ პირველიერარქს შორის ერთს უხუცესი,ხოლო მეორეს უმრწემესი ეწოდებოდა.
ერთიან ქართულ ეკლესიაში წოდება “კათალიკოსი” შეესაბამებოდა ბერძნული საპატრიარქოების “მიტროპოლიტის” წოდებას.
როგორც ბერძნული საპატრიარქოს მიტროპოლიტს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ თავისი ეპისკოპოსები,ასევე ქართლის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსს დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო ორივე ეს საკათალიკოსო ერთიანი ქართული ეკლესიის საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეულები(სამიტროპოლიტო ოლქები) იყვნენ.
როგოც ითქვა, მათი ზემდგომი საეკლესიო ინსტიტუტი იყო საერთო სჯულისკანონის და საეკლესიო სამართლის შემმუშავებელი ადგილობრივი საეკლესიო კრებები.
ეს საკათალიკოსოები აღიარებდნენ ასევე უპირატესი პირველიერარქის ავტორიტეტს. მას “უხუცეს პატრიარქს” უწოდებდნენ. მისი მოვალეობა იყო უზუნველეყო სრულიად საქართველოს ეკლესიაში(ე.ი.ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებში) საერთო სჯულისკანონის დაცვა, საჭიროების შემთხვევაში ახალი საერთო კანონების შემუშავება(მაგ.XVI ს.-ის “სამართალი კათალიკოსთა”).
აღსანიშნავია, რომ საეკლესიო კრების მიერ აფხაზეთისა და ქართლის კათალიკოსთა მონაწილეობით გამოცემულ კანონებს მთელს საქართველოში (ცხადია აფხაზეთშიც) სავალდდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა სამოქალაქო სამართლის სფეროშიც.
ზოგიერთ საელესიო-საკანონმდებლო კრებას მიღებული აქვთ კანონები, რომელნიც უფრო საერო-სამოქალაქო სამართლის სფეროს განეკუთვნებიან, ასეთებია მაგალითად სასჯელთა ჩამონათვალი ქურდობისათვის, ყაჩაღობისათვის და სხვა მსგავსი. როგორც აღინიშნა ამ კანონებს სავალდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა.
“უხუცეს” პირველიერარქად ანუ “საქართველოს პატრიარქად”,როგორც წესი ,ირჩევდნენ მცხეთელ კათალიკოსს, მაგრამ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ბიჭვინთელ ანუ აფხაზთა კათლიკოსს გადაეცემოდა ეს ტიტული (“საქართველოს პარტიარქი”).
მაგალითად შაჰ-აბასის შემოსევების შემდეგ (XVII საუკუნესა და XVIII ს.I ნახევარში) აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოებმა დაკარგეს სუვერენიტეტი (მუსულმანური მმართველობის ქვეშ მოექცნენ), ხოლო დასავლეთ საქართველო ძველებურად მართლმადიდებელ მეფე -მთავართა მიერ იმართებოდა.
ამ ფაქტმა გაზარდა დასავლეთ საქართველოს მმართველთა(მეფეთა და კათალიკოსთა) ავტორიტეტი,რაც მათ ტიტულატურაშიც აისახა, მაგალითად აფხაზეთის კათალოკოსთა ტიტულატურაში გამოჩნდა ტიტული “საქართველოს პატრიარქი”, უცხოური წყაროების დანახმად ამ ეპოქაში აფხაზეთის კათალიკოსი სრულიად საქართველოს(იბერიის) უხუცეს(უპირატეს) პირველიარარქად ითვლებოდა, მაგალითად ანტიოქია-იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოსი(XVII ს.) ამის შესახებ წერდა-
“იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო Iბერია, რომელსაც ძველად კოლხეთსა და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში… ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი… ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივითუფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე… იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი, იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მეფეთა-მეფედ”(სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალა “თეოლოგია”,ათენი,1966 წ.გვ.48, თარგმანი ბერძნულიდან რუსულად,1981).
XVIII საუკუნის II ნახევარში აღსდგა აღმოსავლეთ საქართველოში სახელწიფოებრივი სუვერენიტეტი და სამეფო ტახტი კვლავ მართლმადიდებელმა ხელმწიფეებმა დაიჭირეს, ამ ფაქტა ძველი ავტორიტეტი დაუბრუნა მცხეთელ კათალიკოსს,და ის ძველებურად “უხუცეს” პირველპატრიარქად იქცა ქართულ საეკლესიო სამყაროში,რაც ცხადია საეკლესიო სამართლის სფეროშიც აისახა,მაგალითად აფხაზ კათალიკოსთა ტახტზე მჯდომი წმ.დოსითეოს ქუთათელის დროს ანტონ კათალიკოსის დიკასტერიის(საეკლესიო სასამართლო) სამართალის სფეროში შედიოდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოც (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე,საქართველოს საეკლესიო კრებები, ტ. ).
XIX ს-ში მთელი ეს სისტემა მოიშალა, რადგანაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლებამ.
1917 წლის რუსეთის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთის სახელმწიფომ დაუბრუნა საქართველოს ეკლესიას ავტოკეფალია, რომელიც იქამდე 1917 წლის 25 მარტის აქტის საფუძველზე აღდგენილად გამოაცხადა საქართველოს ეკლესიის მღდელმთავრებმა და მრევლმა.
რუსეთის იმჟამინდელმა მთავრობამ ცნო საქართველოს ეკლესიის შინაგანი სტრუქტურა, კერძოდ ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ საეკლესიო კრებამ ეკლესიის პირველიერარქს მიანიჭა სრულიად საქართველის კათალიკოს პარტიარქის ტიტული, მაშასადამე ის აერთიანებდა უკვე საუკუნის მანძილზე არ არსებული(გაუქმებული) ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსო კათედრებს. მას უკვე უშუალოდ ექვემდებარებოდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები. ამის შემდეგ ტიტული მიტროპოლიტი აღნიშავდა მხოლოდ პატივს ეპისკოპოსისა და არა იერარქიულ თანამმდებობას. ეს ტიტული მხოლოდ საეპისკოპოსო ჯილდოს წარმოადგენს.
შესაბამისად ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველის თანამდებობრივი ტიტული არის ეპისკოპოსი და მას ღვაწლისათის შესაძლოა ჯილდოს სახით ებოძოს მთავარეპისკოპოსის ანდა მიტროპოლიტის წოდება.
საქართველოს პატრიარქს მიენიჭა უფლება მუდმივად ან დროებით მართავდეს რომელიმე ეპარქიასაც. 1917-18 წლების კრებებმა მას სამართავად გადასცა მცხეთა-თბილისის ეპარქია, 2010 წლის კრებამ(წმ.სინოდმა) ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია,სხვადასხვა წლებში საქართველოს პატრიარქები სხვა ეპარქიებსაც მართავდნენ, მაგ. მანგლისისა, ქუთაისისა და სხვა.
აფხაზეთის საკათალიკოსო, ვითარცა ქართული ეკლესიის ერთერთი ადმინისტრაციული ერთეული (ბერძნული სამიტროპოლიტოს ფარდი) დააარსა საქართველოს საეკლესიო მმართველობამ, რაც ხელმწიფის კარის მიერაც იქნა დადასტურებული (“ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოზი აფხაზეთს” – გვამცნობს ქართლის ცხოვრება), დასავლეთ საქართველო იმთავითვე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა (IV ს-დანვე), აფხაზთა სამეფოს ჩამოყალიბებამ წარმოქმნა საფუძველი ქართული ეკლესიის აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებისა. ამიტომაც არაა სწორი ნ. ლომოური, რომელიც აცხადებს რომ VIII ს-ში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს გამოეყო დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) ეკლესიაც (ლომოური 2009, გვ. 40-46).
ივანე მინჩხი – “ქართველი”
ძველ ქართველ მოღვაწეებს სახელებს უწოდებდნენ არა რეგიონული წარმომავლობის, არამედ ზოგად-ეროვნული იდენტობის შესაბამისად.
მაგალითად წმიდა ილარიონს, მიუხედავად იმისა, რომ ის იყო კახეთიდან, რაც მის ბიოგრაფიაშიცაა ასახული, უწოდებდნენ “ქართველს”.
არგვეთის ერისთავებსაც წმ. დავითსა და კონსტანტინეს “ქართველნი” ერქვათ, თუ არას ვიტყვით ტაოელი იოანე მთაწმიდელისა თუ ჯავახელი გიორგი მთაწმიდელის შესახებ, რომელთაც წყაროებში ასევე “ქართველნი” ერქვათ. გამონაკლისი არაა აფხაზთა სამეფოს მოღვაწენიც, კერძოდ, მაგალითად ჭყონდიდის სანახებში მცხოვრებ პოეტსა და კომპოზიტორს ივანე მინჩხს “ქართველი” ერქვა მთელი ქართული სამყაროს მოღვაწეთა მსგავსად [თუმცა, არის ერთი გამონაკლისი აბო თბილელის მიმართ, რომელსაც საგალობლების დასათაურებებში “ქართველს” უწოდებდნენ. ჩვენ გამოკვლეული გვაქვს, რომ აბო თბილელის “ქართველის” წოდება გამოხატავდა იმას, რომ აბო თბილელი იყო ქართული ეკლესიის წმიდანი და არა სომხურისა, ამ განმარტების დართვა საჭირო გახდა, ჩანს, იმის გამო, რომ აბოს ეპოქაში თბილისის ამირებმა უფრო მეტი ყურადღება მიაპყრეს სომხურ ეკლესიას იმდენად, რომ თბილისის მხარე ქვემო ქართლი (სამშვილდე-ტაშირ-ძორაგერტი) სომხური ეკლესიის წევრ კვირიკიანთა სამეფო ოჯახს გადასცეს, თვით ბილისში(საამიროს ცენტრში) მართლმადიდებლურ(ბიზანტიური) Aაღმსარებლობის დევნის გამო მონოფიზიტური მრევლი გაიზარდა.
ამის გამო, ზოგადად თბილისელთა სარწმუნოებრივი მართლმადიდებლური ორიენტაცია საეჭვო გახდა, ამიტომ დაჭირდა განმარტებითი წარწერა “ქართველი” აბო თბილელის საგალობელს, რაც განმარტავდა, რომ ის იყო წმიდანი ქართული ეკლესიისა და არა სომხურისა. სხვა ვითარება იყო, მაგალითად, მთაწმიდაზე, სადაც ქართველი ბერები ხაზგასმით აღნიშნავდნენ, რომ ისინი არა მხოლოდ ეკლესიურად, არამედ “ნათესავითაც” ქართველები იყვნენ].
ივანე მინჩხს, ისევე, როგორც ქართული სამყაროს სხვა მოღვაწეებს, “ქართველს”უწოდებდნენ. ის იყო ქართული ლექსის დიდოსტატი, იმდენად სახელოვანი პოეტი და მუსიკოსი, რომ მისი საგალობლები X ს-ში მთელ ქართულ სამყაროში გავრცელდა. ის არა მარტო წერდა ტექსტებს (თანამედროვე სიტყვებით რომ ვთქვათ), არამედ მათ ურთავდა მუსიკალურ კომპოზიციებს. უფრო მეტიც. მას შემოუღია ქართული გალობის ახალი ფორმა, ე.წ. “სპადუქნი” და “მორთულნი”. “სახელდობრ, ეს გალობანი მოიცავს არა ცხრა სალექსო საზომის მონაცვლეობას ცხრა მუსიკალურ კომპოზიციასთან ერთად, არამედ აქ ხუთი სალექსო საზომი შეწყობილია ცხრა მუსიკალურ კომპოზიციასთან” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 672).
მის საგალობელთა შესახებ აღნიშნულია: “თქმულნი ნეტარისა მინჩხისა ქართველისანი” (იქვე, გვ. 671).
ივანე მინჩხი წარმოშობით ჭყონდიდის სანახებიდან – ინჩხიდან (ინჩხური) ყოფილა. ამიტომაც მას “მინჩხს” ეძახდნენ.
მისი წარმოშობის ადგილი განუდიდებია აფხაზთა მეფე გიორგი II-ს, რომელსაც ძლიერ უყვარდა და პატივს სცემდა ივანე მინჩხს, იმითაც, რომ ჭყონდიდში საეპისკოპოსო კათედრა განუწესებია.
ივანე მინჩხი X საუკუნის 70-იან წლებში გარდაცვლილა (იქვე, გვ. 670). ის იყო რუსთაველის ერთ-ერთი წინამორბედი.
კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ნიკოლოზ I-ის (გარდ. 925წ.) ადრესატი მეფე გიორგი II – “დიდი და კარგი”
წმიდა პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი, როგორც ცნობილია, წერილებს წერდა აფხაზთა მეფე გიორგი II-ს, საბჭოთა ეპოქის მკვლევარების სიტყვით, სწორედ მის ეპოქაში (X-ის დასაწყისში) თითქოსდა ქართულმა ეკლესიამ კონსტანტინოპოლს ჩამოართვა კათედრები აფხაზეთში (დასავლეთ საქართველოში) და მათზე თავისი უფლება განახორციელა. მიიჩნევა, რომ ცნობილი საეპისკოპოსოების (ფაზისისი, როდოპოლისის, საისინის, პეტრას, ზიგანას) დაკარგვით კონსტანტინოპოლმა დაკარგა თავისი იურისდიქცია მთელ დასავლეთ საქართველოზე (აფხაზეთზე). აისახა თუ არა ასეთი უმწვავესი მომენტი ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილებში აფხაზთა მეფის მიმართ? არავითარი ოდნავ მინიშნებას, ან ნაკვალევს წერილები ამისას არ შეიცავს. პირიქით, არსებობს საბუთი, საიდანაც კარგად ჩანს, რომ არავითარი ტერიტორიული პრეტენზია არ არსებობდა კონსტანტინოპოლისა და (დას.საქართველოს) აფხაზეთის მეფეთა შორის, აღსანიშნავია, რომ სომეხთა პატრიარქისადმი წერილში იგივე ნიკოლოზ მისტიკოსი წერს ასეთ რაიმეს: “კავკასიის და აფხაზეთის მიწები შენს “იურისდიქციაში იგულე”. მას სადავო საკითხები რომ ჰქონოდა დასავლეთ საქართველოს მიმართ, სომეხ პატრიარქს მიწერდა კიდეც ამის შესეხებ და იტყოდა, რომ მიწები აფხაზეთში შედიოდნენ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში. ამასვე მიწერდა აფხაზთა მეფეს გიორგი II-ს.
დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ, ჭყონდიდში X საუკუნეში შექმნილ საგალობელს აქვს ზედწერილი “ეს გალობანი მას კარგსა გიორგი მეფესა, დიდსა, დიდითა ვედრებითა აღუწერვებიან მინჩხისადა”.ესაა ის აფხაზთა მეფე გიორგი II (922-957), რომელსაც წერილებს წერდა პატრიარქი კონსტანტინოპოლისა, იგი იყო ქართული ენისა და კულტურის უდიდესი მოყვარული, იმდენად, რომ ის ევედრებოდა, “დიდი ვედრებით” მიმართავდა თავისი სამეფოს პოეტსა და კომპოზიტორს ივანე მინჩხს,რომ მას დაეწერა ახალი ქართული საგალობლები.
მეორე მხრივ, ნიკოლოზ მისტიკოსიც ევედრებოდა, როგორც წერილებიდან კარგად ჩანს, აფხაზთა მეფეს გიორგი II-ს თავისი მფარველობა არ მოეკლო ალანიის ეპარქიისადმი. მიუხედავად ხვეწნა-მუდარისა და შესაბამისი მიმართვისა, ჩანს, გიორგი მეფეს იმდენად დიდი ყურადღება არ მიუპყრია უცხო პატრიარქის სათხოვრისადმი. სამაგიეროდ, მისი ყურადღება მშობლიურისადმია მიპყრობილი. მისი “ვედრების” შედეგად ივანე მინჩხს, ვითარცა კომპოზიტორს და პოეტს, შემოუღია დამოუკიდებელი სალექსო საზომები ე.წ. “სპადუქნი” და “მორთულნი”, ცხადია, თავისი შესაბამისი მუსიკით (მუსიკალური კომპოზიციით), რომელსაც აღტაცებით შეხვედრია მთელი ქართული სამყარო X საუკუნეში, რის გამოც აფხაზეთის გარეთაც ის ძლიერ გავრცელებულა (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 672).
სინურ ხელნაწერში დაცულ საგალობელს ივანე მინჩხის მიერ დართული აქვს შემდეგი კიდურწერილი: “წმიდაო გიორგი, შეეწიე გიორგი მეფესა წინაშე მეუფეთა მეუფისა და ადიდე” (იქვე, გვ. 670).
აბაზგიის ავტოკეფალია – ს. ყაუხჩიშვილის შეცდომა
ს. ყაუხჩიშვილის (“გეორგიკა”, IV, ნაწილი2) ნოტიციების ცხრილებში კონსტანტინოპოლის ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა შორის რამდენჯერმე გვხვდება “აბაზგიის” ეპარქია, კერძოდ, ნოტიცია I-ში, ნოტიცია VI-ში, ნოტოცია VII-ში და ნოტიცია VIII-ში, მაგრამ აქ ყველაზე საინტერესო ის მომენტია, რომ თვით ს. ყაუხჩიშვილის განმარტებით, ზოგიერთი ნოტიციის ბერძნულ დედანში, სინამდვილეში წერია არა “აბაზგია”, არამედ “ამასია”, ხოლო ს. ყაუხჩიშვილმა ჩათვალა, რომ დედანში დაშვებულია შეცდომა და “ამასიის” ნაცვლად ყველგან ჩაწერა “აბაზგია”. თანაც “ამასიის” ნაცვლად თავის მიერვე დაბეჭდილ ბერძნულ ტექსტებში შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით” და ასევე დაბეჭდა.
ს.ყაუხჩიშვილის ამ თამამმა ქმედებამ, როცა მან ბერძნულ ტექსტში რამდენიმე ადგილზე შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით” და ასეთი შეცვლილი სახით დაბეჭდა (გამოსცა), ამან მკვლევართა თაობებს შეუქმნა შთაბეჭდილება თითქოსდა ბერძნულ დედანში დაწერილია “აბაზგიის ავტოკეფალია”, სინამდვილეში კი წერია “ამასიის ავტოკეფალია”.
“ამასია” იყო ტრაპეზუნტთან ახლოს ცნობილი სავაჭრო-ეკონომიკური ცენტრი და ამ ქალაქის ეპისკოპოსს დიდი გავლენა ჰქონდა. თვით ს. ყაუხჩიშვილის ცნობით, ნოტიცია VI-ს დედანში “ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა” ნუსხაში წერია – “35. ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის არქიეპისკოპოსი” (გეორგიკა IV, ნაწილი 2, 1952, გვ. 139).
ს. ყაუხჩიშვილმა დედნის ამ ჩანაწერს დაურთო შენიშვნა – “აშკარა შეცდომაა, უნდა იყოს “აბაზგიას” (გეორგიკა, IV, 2, გვ. 139, შენიშვნა 2).
ამის შემდგომ წიგნზე თანდართულ ოფიციალურ განზოგადებულ ნოტიციათა ცხრილში ს. ყაუხჩიშვილმა “ამასიის” ადგილას ჩაწერა “აბაზგია” (იხ. გვ. 192-თან ჩართული სქემა). სინამდვილეში კი ქალაქი სებასტოპოლი სწორედ ქალაქ ამასიას რეგიონში მდებარეობდა, თუმცა სებასტოპოლი შესაძლოა ცხუმსაც ერქვა(ს. ყაუხჩიშვილმა ჩანს ამ სახელის “სებასტოპოლის გამო” მიიჩნია ამასია აბაზგიად).
ნოტიცია VIII-ში ასევე “ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა ნუსხაში წერია – “ეპარქია ამასიისა – სებასტიუპოლის არქიეპისკოპოსი” (გეორგიკა, IV, 2, გვ. 141). აქაც დედანს ს. ყაუხჩიშვილმა დაურთო შენიშვნა – “უნდა იყოს “აბასგიისა” (იქვე, გვ. 141) და შემდგომ ყველგან ნოტიცია VIII-ში დედნის “ამასია” ს. ყაუხჩიშვილის მიერ შეცვლილი იქნა “აბასგიით” და მკითხველისთვის მიწოდებული იქნა ბერძნული შრიფტით. მკითხველს ექმნება შთაბეჭდილება,რომ ამ თითქოსდა დედანში სინამდვილეში წერია “აბასგია”. რაც ასე არ არის.
ასე რომ, “აბასგია” ავტოკეფალურ საეპისკოპოსოთა რიცხვში სინამდვილეში არ ყოფილა მოხსენიებული ნოტიცია VI-სა და ნოტიცია VII-ში, მაშასადამე, დარჩა ნოტიცია I და ნოტიცია VIII. ამ ნოტიციებში ნამდვილად არის მოხსენიებული სახელი “აბასგია”? მე პირადად ძალზე ვეჭვობ, თუმცა ეს საინტერესო საკვლევი საკითხია. მიზეზი ისაა,რომ იმ ტერიტორიას სადაც ქართული წყაროებით მდებარეობდა “აფხაზეთის საერისთავო”, (ე.ი. ტერიტორია მდ კლისურას იქით) ბერძნულ წყაროებში ეწოდება “ალანია”. ამიტომაც თუ ამ ტერიტორიაზე საარქიეპისკოპოსო მდებარეობდა ბერძნულ წყაროებში მისი სახელი იქნებოდა “ალანიის საარქიეპისკოპოსო” და არა აბაზგიისა.
აფხაზეთის საეკლესიო მიწები
აფხაზეთი ისტორიულად ერქვა ტერიტორიას მდ. კლისურას მარჯვენა სანაპიროს იქით ნიკოფსიის მიმართულებით.
კლისურას მარცხენა სანაპიროს აქეთ მცხეთისაკენ შავი ზღვისპირეთი და მთელი დასავლეთი საქართველო იბერიად, ანუ ქართლად განიხილებოდა შესაბამისი მცხეთური საეკლესიო იურისდიქციით.
მეფე მირის გარდაცვალების შემდეგ მისი ანდერძის თანახმად დასავლეთ საქართველო, ვითარცა საუხუცესო ტერიტორია, ერგო მეფის ძმას არჩილ II-ს, ამასთანავე განსაკუთრებული უფლებები აფხაზეთში მოიპოვა აფხაზთა ერისთავმა ლეონ I-მა, რომელიც პოლიტიკურად გათავისუფლდა ბერძნებისაგან. ამის შემდეგ მან გადაწყვიტა ქცეულიყო “ქართლის ერისთავად” ანუ მიეღო “ქართლის ერითავის” ტიტული. რისთისაც თავისი სამართავი ტერიტორია შეიყვანა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში იმ პირობით,რომ შერთავდნენ მეფის ქალიშვილ გურანდუხტს. Pპირობის აღსრულების შემდეგ ლეონ I აღმოჩნდა იმ “სიძეთა” სიაში, რომლებსაც შეეძლოთ ლეგიტიმური უფლება განეცხადებინათ ქართლის (იბერიის) სამეფო ტახტზე. ამ უფლების დამადასტურებელი ერთ-ერთი ნიშანი, კერძოდ, “სამეფო გვირგვინი” მიიღო კიდეც სამეფო ოჯახიდან. მალევე, დასავლეთ საქართველო, ვითარცა საუფლისწულო ტერიტორია, გადაეცა გურანდუხტს, ლეონ I-ის მეუღლეს. მათ ოჯახს ამის შემდეგ უკვე ეკუთვნოდა მიწა-წყალი მდ. კლისურადან ლიხის ქედამდე, რომელსაც ლეგიტიმური სამეფო დინასტია მართავდა. სამეფო ლეგიტიმაცია აფხაზ მეფეთა ოჯახში გურანდუხტმა მიიტანა. გურანდუხტის ვაჟმა ლეონ მეორემ აფხაზთა მეფის ტიტული მიიღო,მაგრამ მას სრული უფლება ჰქონდა საქართველოს (ქართლის) სამეფო ტახტზეც დედის მხრიდან.აფხატთა მეფეები ხოსროიან-გორგასლიანი მეფეების პოლიტიკური მემკვიდრეები გახდნენ. მათი სამეფო ამავე დროს “საქართველო” იყო.
მდ. კლისურა უკვე აღარ იყო საზღვარი ბიზანტიასა და საქართველოს შორის. საზღვარმა გადაიწია უფრო ჩრდილოეთით. აფხაზეთის გაფართოების შემდეგ ბიჭვინთა იქცა საეკლესიო ცენტრად მთელი დასავლეთ საქართველოსი. აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქცია განივრცო აფხაზეთის სამეფოზე.
როგორც ითქვა, ამ გაერთიანებამდე აფხაზთა საერისთავო მოიცავდა ტერიტორიას მდ. კლისურამდე, ხოლო შემდეგ მისი საზღვარი გადმოიწია ლიხის ქედამდე. აფხაზეთის ეკლესიამ მცხეთიდან მიიღო მიწები კლისურადან ვიდრე ლიხამდე. პ. ინგოროყვას თანახმად, მან მიიღო მხოლოდ არგვეთის მიწები, ჩემი აზრით კი მიწა-წყალი მდ. კლისურიდან ლიხამდე, სადაც იქამდე ხორციელდებოდა არა ბერძნების იურისდიქცია, არამედ მცხეთისა, წირვა-ლოცვის ქართული ენით.
ჭყონდიდი
რა არის ჭყონი?
ჩვენში გავრცელებული აზრით, ჭყონი მუხაა, ეტიმოლოგიური ძიება კი სხვა სურათს აჩვენებს.
ჭყონი, ჩანს, ერქვა ურთხლის ხეს ან ძელქვას.
მარტვილში, ჭყონდიდის ტაძრის ეზოში ძველი ძელქვებია, მაგრამ არაა ძველი მუხა (სულ ახლახან დარგეს მუხის ნორჩი ნერგი).
ვფიქრობ, ნიშანი ჭყონდიდისა ძელქვა ანუ ურთხელ-უთხოვრის ხეა.
თანხმოვანთა ჯგუფი “ჭყ” ხშირად ურთიერთმონაცვლეობს თხ, ტყ, ჯღ ჯგუფთან (მაგალითად: თხაპნის-ტყაპნის-ჯღაბნის), შესაბამისად, “ჭყ-ონი” იგივეა, რაც “თხ-ონი”.
“თხო” ფუძე აქვს ხე “უთხოვარს” – მისი თავდაპირველი ფორმა უნდა ყოფილიყო თხო-რი.
ძელქვას ასევე ეწოდება – უთხოვარი (უთხუარი), რომელიც “თხ” ფუძიდან აგებული სიტყვაა.
სიტყვა ჭყონი გვაძლევს თხონ-უთხმელას (ურთხმელი, უთხოვარი) და არა სიტყვას -მუხა.
ჭყონი უნდა იყოს ადგილობრივი სახელი ძელქვისა, ანუ უთხოვარისა (ურთხმელისა).
თხ ————ჭყ
თხ-ონი = ჭყ-ონი
უ-თხ-ოვარი
აღსანიშნავია, რომ ამ ფუძიდანვე უნდა იყოს ნაწარმოები ასევე მეორე სახეობის მცენარის სახელი – თხმელა (თხონი=თხომი=თხომელა=თხმ-ელა)
ხემცენარე მურყვამს დასავლეთ საქართველოში, “თხმელა” ჰქვია. სიტყვები თხმელა და უთხოვარი, ჩანს, ერთი ფუძიდან ამოდიან.
სიტყვა მურყვამს შესაძლოა იგივე ფუძე აქვს –
მურყვამი – მუ-რ-ყვა-მი
ყვამი (თუ “მუ”-სა და “რ”-ს წინსართავებად მივიჩნევთ).
(ჭ)ყვამი (თუ “ჭ”-ს თანხმოვანთკომპლექს “ჭყ”-ს დაკარგულ ნაწილად მივიჩნევთ და მას აღვადგენთ).
ჭყვამი
ჭყონი (“მ” და “ნ” ზოგჯერ ერთმანეთს ენაცვლება).
აქედან ჩანს, რომ სახელები მურყვამი (ყვამი) და ჭყონი ერთი ფუძისა შეიძლება ყოფილიყვნენ. ასევე ალბათ შესაძლებელია –
მურყვამი-მურყომი-მურყონი-მურჭყონი-ჭყონი.
მაშასადამე, ჭყონდიდი ნიშნავს დიდ უთხოვრის ხეს.