ერთი საეკლესიო შეკრება მოწვეულ იქნა ქალაქ ანისში, საქართველოს მეფის ბრძ ანებით. სომხეთში დავით აღმაშენებლამდეც არსებობდა ქართული ეკლესიის მრევლი, ეს მრევლი ისეთი მრავალრიცხოვანი და ძლიერი იყო, რომ მათ თავიანთი საეპისკოპოსოებიც ჰქონდ ათ. ეს უკან ასკნელ ნი, ცხადია, შედიოდნენ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში. ჩვენს ძველ საბუთებში შემონახულია სომხეთის ზოგიერთი ქართველი ეპისკოპოსის სახელი სამწყსოს შესაბამისად. ესენია: “მიტროპოლიტი სომხეთისა”, “ანელი”, “კარელი”, “ვალაშკერტელი”, “დადაშნელი”, ამათ გარდა, არსებობდა ჩვენთვის უცნობი საეპისკოპოსოებიც.
როგორ მოხვდა ქართული მოსახლეობა სომხეთში? სომხეთი საერთაშორისო სავაჭრო გზებზე მდებარეობდა. მონღოლების შემოსევამდე ეს სავაჭრო გზები ბიზანტიასა და ევროპას აერთებდა აღმოსავლურ ბაზართან საქართველოსა და სომხეთზე გავლით. მხოლოდ მონღოლების დროს, ჩრდილოეთის “ოქროს ურდოსაგან” დაცვის მიზნით, სამხრეთის ურდოს ეს გზები ჯერ ჩაუკეტავს, შემდგომ კი უფრო სამხრეთით გადაუწევია. სომხეთი მონღოლებამდე ზემოაღნიშნულ და სხვა მიზეზთა გამო ეკონომიკურად ძლიერ, აყვავებულ ქვეყან ას წარმოადგენდა. მის სავაჭრო და ადმინისტრაციულ ცენტრებში ქართველებიც ცხოვრობდნენ. ჩრდილო სომხეთის პერიფერიებში კი ქართველები მკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენდნენ. საქმე ის იყო, რომ IX-X სს-ში გაძლიერდა და აღდგა სომხეთის ერთიანი სამეფო, რომელმაც შეძლო იმ დროისათვის დაშლილი საქართველოს მრავალი მხარის თავის შემადგენლობაში შეყვანა, ცხადია, ქართული მოსახლეობით. მაგალითად, ყარსის, ანუ კარის, დადაშნისა და ვალაშკერტის ქართული საეპისკოპოსოები ქართული მოსახლეობით დასახლებულ მიწებზე მდებარეობდნენ. ეს ქართული მოსახლეობა VI-X სს-ში ჯერ სპარსთა, შე მდგომ ბიზანტიელთა და არაბთა მიერ სომხური ეკლესიის უზომოდ გაძლიერების გამო გადაიქცა მრევლად სომხური ეკლესიისა. ეს პროცესი ქართულ ეკლესიას უყურადღებოდ არ დაუტოვებია, შესაფერისი მომენტის დადგომისთანავე დააარსა ამ მხარეში ქართული საეპისკოპოსოები, რითაც მკვიდრი ქართული მოსახლეობის ნაწილი გადაარჩინა გასომხების აშკარა საფრთხეს. ამიტო მაც უნდა ითქვას, რომ სამ ხრეთ საქართველოში არა სომხური მოსახლეობა “ქართველდებოდა” ქალკედონიტობის მიღებით და ქართული ეკლესიის მრევლად გადაქცევით, არამედ ძველქართული მოსახლეობა, იქამდე ნაწილობრივ არმენიზებული სომხური ეკლესიის მრევლად გადაქცევის გამო, პოლიტიკური კლიმატის შეცვლისთან ავე დაუბრუნდა მშობლიურ ქართული ეკლესიის წიაღს.
ანისშიც მრავალრიცხოვანი ქართველი მოსახლეობა ცხოვრობდა თავისი ქართული ეკლესიებითა და საეპისკოპოსოთი. მრავალ ახალ ეკლესიასაც აშენებდნენ XIII ს-ის დასაწყისში. ამ ახალი ეკლესიების საკურთხებლად და ანისელი მორწმუნეების საქმეთა შესასწავლად მცხეთიდან სომხეთის ყოფილ დედაქალაქში ჩასულა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი ეტიფანე. მას 1218 წელს განუხილავს ანისის სამღვდელოთა და მრევლს შორის წამოჭრილი სადავო საკითხი. რადგან აც ეს საკითხი საეკლესიო იყო და უშუალოდ ეხე – ბოდა სასულიერო პირებს, უნდა ვიფიქროთ, რომ შედგა საგანგებო კრება სამღვდელოებისა, რომელშიც პატრიარქთან ერთად მისი თანმხლები და ადგილობრივი, აგრეთვე სხვა სასულიერო პირები, მონ აწილეობდნენ, ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ 1218 წელს ანისში ჩატარდა საეკლესიო შეკრება, რომლის განაჩენი თავის ხელმოწერით დაამტკიცა საქართველოს პატრიარქმა და თავის სახელით საჯაროდ გამოაქვეყნა იგი, ამოაკვეთინა ერთ -ერთი ქართული ეკლესიის კედელზე.
1910 წლის ზაფხულში ანისის გათხრების დროს ნიკო მარს უპოვია, ქვებზე ამოჭრილი ქართული ასომთავრული დიდი წარწერა. “მკვიდრნო ამის ქალაქისანო ქართველნო!” – მიმართავს პატრიარქი ანისის ქართულ სამწყსოს, ნ. მარისა და სხვა ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ეს “ქართველები” თურმე სინამდვილეში ქართველები არ ყოფილან, არამედ სომხები, ოღონდ მართლმადიდებლები. როგორც სხვაგანაც მრავალგზის აღინიშნა, ასეთი მიდგომა არათუ არასწორია, არამედ არაეთიკურიცაა, რადგანაც შეურაცხყოფს იმჟამინდელი ანისელი ქართველი ქრისტიანების სულებსა და ხსოვნას. ეს “ქართველები” იყვნენ არა “ქალკედონიტი სომხები”, ანდა “ქალკედონიანი სომხები”, არამედ ნამდვილი ქართველები, როგორც ეთნიკურად, ისე კულტურული თვალსაზრისით. ისინი ქართველები რომ არ ყოფილიყვნენ ეთნიკურად და მხოლოდ კონფესიური კუთვნილების თვალსაზრისით ყოფილიყვნენ ქართული ეკლესიის წევრები, მათ შესახებ აღნიშნ ავდნენ კიდეც, რომ ისინი არიან “სარწმუნოებით ქართველები”, თუმცა კი ასეთი ტერმინი ხელოვნურია და არც გვხვდება ძველ ძეგლებში, მაშინ, როცა ტერმინი “სარწმუნოებით სომეხი” მრავალგზის გვხვდება.
1218 წლამდე ოდნავ ადრე, როგორც ივ. ჯავახიშ ვილმა გ ამოიკვლია, ან ისის ქართველ ხუცესებს გაუდიდებიათ ის მისაცემელი, რაც მათ ეკუთვნოდათ საეკლესიო წესების შესრულების შემდეგ. ისინი გვირგვინის კურთხევისა და მიცვალებულის წესის აგებისათვის 100 დრამას თხოულობდნენ. გაუდიდებიათ სხვა მისაცემელიც. ამას გაუმწვავებია ურთიერთობა სამწყსოსა და სამღვდელოთა შორის. 1218 წელს, როცა ეტიფანე კათალიკოსი ანისში ჩაბრძანებულა, ქართული ეკლესიების საკურთხევლად “საფიქრებელია, რომ პირადად თვით კათალიკოსს ანისში ჩასვლის მიზნ ად იმდენად ახალი ეკლესიების კურთხევა არ ჰქონია, რამდენ ადაც ამ ატეხილი უთანხმოების გარჩევა და მოგვარება”. ეტიფანე კათალიკოსს, როგორც აღინიშნა, გამოუკვლევია საკითხი და განჩინებაც მიუღია: “იტყვის ხმაი საღმრთოი: უსასყიდლოდ მიგიღებიეს, უსასყიდლოთ მისცე მდით”, მიმართავს იგი ანელ ხუცესებს. “არა გეტყვით უკვდავი ღმერთი: რა მომეცით მე იმ მადლის საფასურად, რაც ჩე მგან მიიღეთ? თუ ჩემგან უსასყიდლოთ მიიღეთ, არც თქვენ უნდა გაყიდოთ ლოცვა ერის მიმართ”.
“აწ, სასონო ჩემნო ანელნო ხუცესნო, ნუ იქნებით დასაბრკოლებელ სიტყუათ და ნუცა გარდახდებით მოციქულთ მცენებასა, ცუდისა და წარმავალისათვის” – დაარიგა პატრირქმა ერთი მხარე – სამღვდელოება, მაგრამ იქვე მიმართა მეორე მხარეს – მრევლს: “მკუიდრნო ამის ქალაქისანო ქართველნო, რომელიცა … იგი პირველად დიდად პატივცემდით, მღვდელთაგან გიხმს ლოცვაი და წირვაი, ნუ გეწყინების მათთვის ძალისაებრი მისაცემელი. უფროსად მხიარულებით მისცე მდით, თვინიერ დაჭირვებისა, “რამეთუ მხიარულებით მისაცემელი უყვარს უფალსა” და თქვენ გიყვარდენ ვითარცა მამანი სულიერნი და მათ უყვარდით ვითარცა შვილნი სულიერნი. ლოცვასა ნურც თქვენ დააკლდებით და ნუცა თქვენ, ყოველსა ზედა უფროსად საღმრთოი იგი სიყვარული ერთმანეთისაი მოიგეთ, და ამით მიეცით სასურვო საღმრთოთა მცნებათა”.
ეტიფანე კათალიკოსს და მასთან ერთად საეკლესიო კრებასაც დაუდგენიათ მისაცემელის ოდენობის სამჯერ შემცირება. ეს 33 ტფილურ დრამაზე ცოტა მეტი ყოფილა. გარდაცვლილის ოჯახიდან ხუცესს შეეძლო კიდევ წაეღო ერთი შოლტი ძროხის ტყავი. ეს მისაცემელი მთელ საქართველოში წესად ყოფილა დადგენილი.
ეტიფანე ნეტარ კათალიკოსს ანისელ ქართველთა საქმე კეთილად მოუგვარებია და, ცხადია, ახალ ქართულ ეკლესიათა კურთხევით საღმრთო მადლს გადასცემდა ქართულ სავანეებს სომხეთში.
[დაწერილი ეტიფანე კათალიკოზისა ანელ ხუცესთა სარგოს განწესების შესახებ] [1218 წ.]
[სრული ტექსტი]
იტყუის ჴმაჲ საღმრთოჲ: “უსასყიდლოდ მიგიღიეს, უსასყიდლოდ მისცემდით”. ესე იგი არს, გეტყუს ღმერთი უკვდავი: ჩემდა რაჲმე გიცემიეს მადლისა მისთუის, რომელი ჩემგან მიიღეთ/ თქუენცა ჰყიდდით დიდსა მადლსა ჩემგან უსყიდულსა უკეთუ მე უსასყიდლოდ მომიცემიეს, არცა თქუენგან ჯერ-არს სყიდაჲ ლოცვათა ერისა მიმართ.
აწ, სასონო ჩემო ანელნო ხუცესნო, ნუ იქნებით დასაბრკოლებელ სიტყუათ და ნუცა გარდაჴდებით მოციქულთ მცნებასა, ცუდისა და წარმავალისათუ[ი]ს.
ყოვლად უწყს[ო] არს აღებაჲ თქუენგანცა გუ[ი]რგუ[ი]ნთა კურთხევისათუ[ი]ს ასისა დრამისა… [ა]რსთ ძალი ედვას, პური აჭამოს.
ეგრეთვე მკუდრისათუ[ი]ს, რომელი ჭირს… უფრო შესჭირდების მისისა სულისაჲ. ეგდენივე ასისსა ტფილურისა მიეცეს და… პური აჭამოს და სხუაჲ წაღებაჲ ძალისაებრად. ყოველივე მისაცემელი მღ[დელთა უბრკოლ]ებელი იყვნ თქუენდა მოსაცემელად.
მკუ[ი]დრნო ამის ქალაქისანო ქართველნო, რ…ცა… [იგი] პირველად დიდად პატივ-ცემდით, მღდელთაგან გიჴმს ლოცვაჲ და წირვაჲ. ნუ გეწყინების მათთუ[ი]ს ძა[ლი]საებრი მისაცემელი. უფროსად მხიარულებით მისცემდით, თუინიერ დაჭირებისა, რამეთუ “მხია[რ]ულებით მისაცემელი უყ[უ]არს უფალსა”.
და თქუენ გიყუარდენ ვითარცა მამანი სულიერნი და მათ უყუარდით ვ[ითარცა] შვილნი სულიერნი.
ლოცვასა ნუცა თქუენ დააკლდებით და ნუცა თქუენ. ყოველსა ზედა უფროსად საღმრთოჲ [იგი] სიყუარული ერთმენეთისაჲ მოიგეთ და ამით მიეცით სასურვო საღმრთოთა მცნებათაჲ.
ესე მე, ეტიფანეს კათოლიკოზსა ჩემითა ჴელითა დამიწერია, ოდეს ანის[ს] ეკლესიანი ვაკურთხენ.
ტფილური ასი დრამა იგი იყოს: დანგი ერთი გ მიეცეს და ზროხის ტყავი, რომელ ერთობ წაგიღია აქამდის, აწ საწირავადვე მისცემდით თუ[ი]თო შოლტს.
და ჩუენ საეკლესიოთა წესთაგან რად შევიცვალებით/ ვინცა ესე ჩემი გა[გე]ბული შეცვალოს, არ… ბრძანებაჲ ღმრთისაგან და მისთა წმიდათაგან ქორონიკონსა ჳლჰ.