(„გამოსარჩლებითი ისტორიოგრაფიის“ თეორიის კრახი)
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
ივანე ჯავახიშვილი, 1923 წელს, მის მიერ დაარსებული უნივერსიტეტის პაროფესორთა საბჭოსთან ერთად, ძალზე უარყოფითად აფასებდა და დაუფარავად წერდა, რომ თავისი ნაშრომებით ნიკო მარს ქართველთა „პოლიტიკური და კულტურულ-ეროვნული განადგურება ჰქონდა მიზნად დასახული”, ეს მაშინ, როცა 20 წლით ადრე, თავისი ახალგაზრდობის წლებში ის მედგრად შეეწინააღმდეგა იაკობ გოგებაშულს, რომელიც იმასვე ამტკიცებდა ნიკო მარის მიმართ.
1904 წელს ივანე ჯავახიშვილი ნიკო მარს მოიხსენიებდა, ვითარცა მეცნიერს, რომელსაც „კეთილსინდისიერად სურდა საისტორიო სიმართლის დადგენა და არა ადვოკატური გამოსარჩლება ქართველთა წინაპრებისა“.
ახლა, 20 წლის შემდეგ, ივანე ჯავახიშვილი სრულებით დარწმუნდა, რომ ნ.მარის ნაშრომების უმთავრესი მიზანი იყო არა „საისტორიო სიმართლის დადგენა“ არამედ ყოველხრივი ვნება ქართული ეროვნული საქმეებისა.
დიდი მეცნიერი დარწმუნდა, რომ ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი და სხვა მოღვაწეები, არა „ქართველთა წინაპრების გამოსარჩლებისათვის“ აკრიტიკებდნენ ნიკო მარს, არამედ ისტორიული სიმართლის დადგენისათვის იღწოდნენ.
საბჭოთა წლებში და ამჟამადაც, რა უცნაურიც არ უნდა იყოს, ზოგერთმა ისტორიკოსმა, სხვებთან ერთად, ტაბუ დაადო ივანე ჯავახიშვილისა და ნიკო მარის საბოლოო ურთიერთობის წარმოჩენას, არა „ისტორიული სიმართლის დადგენის“ მიზნით, არამედ მათი სულიერი წინამძღოლის (ნიკო მარის) მიმართ პატივისცემისა და მისი „ადვოკატური გამოსარჩლების“ გამო, ახლა უკვე ნ. მარს ესარჩლებიან ადვოკატურად, რადგანაც მისი თეორიებით დღემდეც კი ხელმძღვანელობენ, მაგალითად, ფაქტიურად იმეორებენ ნ. მარის არასწორ თეორიას, რომ ტაო-კლარჯეთი მე-8 საუკუნემდე მხოლოდ სომხებით იყო დასახლებული და თითქოსდა ქართველები აქ მასობრივად ჩამოსახლდნენ მხოლოდ მე-8 საუკუნის შემდეგ.
ასევე, იმეორებენ ნ, მარის არასწორ თეორიას რომ, თითქოდა დასავლეთ საქართველო თავდაპირველად დასახლებული იყო არა ქართველთა, არამედ ადიღეთა წინაპრებით, შესაბამისად, მათ შთამომავალ აფსუებს სრული უფლება აქვთ საქართველოს ამ ნაწილზე, ამიტომცითავისებენ და ისაკუთრებენ აფხაზთა სამეფოს ისტორიას, ასევე აფხაზეთის საკათალიკოსოს შესანიშნავი საეკლესიო არქიტექტურითა და ქართულენოვანი კულტურით, აღნიშნული მეცნიერები მაინცდამაინც არც კი კარგავენ ენერგიას მათი კრიტიკისა და ისტორიული სიმართლის დადგენისათვის.
საბჭოთა ეპოქაში იჩქმალებოდა და, როგორც ითქვა, ამჟამადაც, რატომღაც, ტაბუდადებულია დიდი ივანე ჯავახიშვილის, ჩვენი ერის ყველაზე ნათელი პიროვნებისა და ქართული ისტორიოგრაფიის მამის მოღვაწეობის ზოგიერთი ასპაქტი. მაგალითად, მისი ურთთიერთობის ნამდვილი სურათი ნიკო მართან.
მრავალია ცნობილია ნიკო მარისა და დიდი ივანე ჯავახიშვილის ურთიერთპატივიცემისა და თანამშრომლობის შესახებ მე-20 ს.-დასაწყისში, მაგრამ გაცილებით უცნობია ფაქტები იმისა, რომ სრულიად შეიცვალა მათი ურთიერთდამოკიდებულება 1 მსოფლიო ომისა და საქართველოს სახელმწიფოს ჩამოყალიბების 1914-1918 წლებში. აღმოჩნდა, რომ ნიკო მარი წინააღმდეგი იყო საქართველოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოსა და ქართული უნივერსტეტის დაარსებისა.
ივანე ჯავახიშვილმა გამოიკვლია, რომ ეს წინააღმდეგობა იყო არა პასიური, არამედ ნიკო მარი ყოველივე ქართული საქმის წინააღმდეგ მისთვის დამახასიათებელი გამძაფრებით იბრძოდა თავდაპირველად რუსეთის იმპერიის, შემდეგ კი საბჭოთა უმაღლეს სისტემებში.
ამის შემდეგ, ივანე ჯავახიშვილი ნიკო მარზე ძალზე უარყოფითად წერდა და არ იშურებდა მწვავე ეპითეტებს,უარყოფითად აფასებდა მის მოღვაწეობას წინა წლებსაც.
მაგალითად, 1923 წელს ივანე ჯავახიშვილმა ერთგვარად, ზოგადად შეაჯამა მასი მოღვაწეობა და, როგორც უკვე აღინიშნა, წერდა, რომ ნიკო მარის ნაშრომები ანტიქართული ხასიათისა იყო (ტარიელ ფუტკარაძე,იავაშაკიძე,
https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/315604/1/Qartvelologiis_Ormagi_Dagegmva.pdf).
ასეთი შეფასება ნიკო მარისა ივ. ჯავახიშვილის მიერ მოულოდნელია და უცნაურად გამოიყურება, რადგანაც მან მტკიცედ დაიცავა ნიკო მარი, იაკობ გოგებაშვილთან დავისას.
ასეთი უარყოფითი შეფასება ივანე ჯავახიშვილის მიერ ნიკო მარისა, თითქმის იდენტურია იმ უარყოფითი შეფასებებისა, რომელსაც ნიკო მარს აძლევდნენ ილია მართალი, დიდი აკაკი, იაკობ გოგებაშსვილი და სხვა ქართული აზრის გიგანტები.
არამხოლოდ დიდი ივანე ჯავხიშვილი, არამედ საქართველოს უნივერსიტეტის პროფესორთა კოლეგიაც იმავეს წერდა, რომ ნიკო მარის თხზულებები მიზანმიმართულად იწერებოდა ქართველთა კულტურული მიღწევების დასაკნინებლად და ასევე ეროვნული ცხოვრების საზიანოდ.
ასეთი კატეგორიულად უარყოფითი შეფასება არ ყოფილა დაფარული ნ. მარისათვის, უფრო მეტი, მას ის წერილობითი სახითაც გადასცეს, თუმცა ეს ფაქტები ახლა მიჩქმალულია და ასევე იყო მე-20 საუკუნეშიც.
ამასთან დაკავშირებით, შეიძლება დაისვას კითხვა, რატომ იჩქმალებოდა ასეთი მნიშვნელოვანი შეფასებანი მე-20 საუკუნეში?
საქმე ის იყო, რომ საბჭოთა კავშირის დროს ნიკო მარმა შეძლო მოეპოვებინა დიდი სახელმწიფოებრივი და პატრიული თანამდებობები, აკადემიურ სივრცეში დომინანტობის გამო მისი კრიტიკა 1950 წლამდე, მიიჩნეოდა საბჭოთა სისტემისა და იდეოლოგიის კრიტიკად, რისთვისას მისი მოწინააღმდეგეები მკაცრად ისჯებოდნენ არა მხოლოდ კათედრებიდან გაძევებით, არამედ გადასახლებით და ოჯახის რეპრესიებითაც კი (იხ. ქვემოთ).
მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დაარსებემდე, ნიკო მარი რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიასა და რუსულ წრეებში ანგარიშგასაწევი პიროვნება იყო, მაინც წინააღმდეგობათა მიუხედავად, ივანე ჯავახიშვილისა და საზოგადოების მეცადინეობით დაარსებული იქნა, ქართული უნივერსიტეტი.
მალევე, რუსეთის წითელი არმია შემოიჭრა საქართველოში. ახალი ხელისუფლების მიზანი მალევე გამოჩნდა, უნივერსიტეტი დაშალეს, და დაანაწევრეს სხვდასხვა სასწავლო დაწესებულებბებად. ამ მიზანს ხელისუფლებისა 20-იან წლებში გრძნობდა უნივერსიტეტი, ასეთ დროს ნ. მარმა წერილი გაუგზავნა მის ხელმძღვანელობას, რათა მისთვის უფლება მიეცათ ლექციის წაკითხვისა, რასაც მოჰყვა კიდეც წერილობითი შეფასება მისი მოღვაწეობისა.
ნ. მარს ივ. ჯავახიშვილი წერდა –
„თქვენი წერილის მიღებისთანავე მისი შინაარსი ვაცნობე ჩვენი უნივერსიტეტის პროფესორთა კოლეგიას და შევეკითხე, სასურველია თუ არა ლექცია რომ ყოფილიყო ჩვენს უნივერსიტეტში თქვენს მიერ ქართულად წაკითხული.
თქვენი თხოვნის თანახმად გაცნობებთ კოლეგიის საერთო აზრს და პასუხს.
პროფესორთა კოლეგიას თქვენი სურვილის დაკმაყოფილება სრულებით შეუძლებლად მიაჩნია.
(მიზეზი ამისი შემდეგია) – ჩვენი უნივერსიტეტის დაარსების განზრახვას მთელ რუსეთში არავინ არ შეხვედრია ისე მტრულად, როგორც თქვენ.
1917 წლიდან მოყოლებული არავის თქვენებრ თავგამოდებით არ უწერია და უბრძოლია სათანადო წრეებში ამ წმინდა კულტურული საქმის პოლიტიკურ საკითხად გადასაქცევად, მისი სახელის გასატეხად და ჩასახშობად”.
ამავე წერილში ივ. ჯავახიშვილი შეეხო ასევე ნ. მარის ანტიქართული სულისკვეთებით უკვე გამოქვეყნებულ თხზულებებს. და მიიჩნია, რომ ისინი იყვნენ არა მეცნიერული სიღრმით დაწერილი ნაშრომები, არამედ მიზნად დასახული ჰქონდათ ქართველთა კულტურული და ეროვნული განადგურება.
ამის მიუხედავადო, წერდა დიდი ივანე მარს,მომავალშიც გავეცნობი თქვენს თხზულებებს, რომელნიც არა პუბლიცისტური, არამედ სამეცნიერო ღირებულებისა იქნებიანო –
“მომავალშიაც მრავალგვარ ზემოაღნიშნულ უსიამოვნებისდა მიუხედავად ყოველთვის გულწრფელად მოხარული ვიქნებით თითოეული (თქვენი) თხზულებისათვის, თუ რომ იგი წმინდა მეცნიერული იქნება და არა იმგვარი პუბლიცისტური ხასიათისა, რომელსაც მხოლოდ და მხოლოდ ჩვენი პოლიტიკური და კულტურულ-ეროვნული განადგურება ჰქონდეს მიზნად დასახული. დავშთები მაინც მარად თქვენთვის კეთილის მოსურნე ივ. ჯავახიშვილი (7 დეკემბერი 1923 წ. ქ. ტფილისი)”.
ეს, როგორც ითქვა, ასევე იყო თვალსაზრისი პირველი ქართული უნივერსიტეტის პროფესორთა კოლეგიისა.
დავა ნ. მარსა და ივ. ჯავახიშვილს შორის საარქივო მასალების ზედმიწევნით შესწავლით მიმოიხილა აწ. განსვენებულმა დიდებულმა და ცხონებულმა მეცნიერმა ტარიელ ფუტკარაძემ და შესანიშნავმა მეცნიერმა ია ვაშაკიძემ.
მათ მრავალი მასალა გამოამზეურეს, მაგალითად, გულისტკივილით გამოთქმული განცხადება ივანე ჯავახიშვილისა –
„ნ.მარმა თბილისის უნივერსიტეტის დაარსება გამოაცხადა „ქართული საზოგადოებრივი აზრის ახალ ეროვნულ ავადმყოფობად” და „მწვავე ნაციონალისტურ მიმართულებად“ (სუიცა 471-1, N 25, ფ. 87) და ანტირუსულ ქმედებად(სუიცა 471-1, N 25, ფ. 108)
ივ. ჯავახიშვილინ. მარს უწოდებს „რუსული გულმოდგინებით“ სავსე „უკიდურეს შოვინისტს“.
აქვე, ივ. ჯავახიშვილი წერს: “ძნელი წარმოსადგენელი იყო, რომ აკად. ნ. მარრი, რომელიც 1906-7 წლ. ვოსტორგოვის პროვოკაციას საჯაროდ ებრძოდა და ღირსეულს პასუხს აძლევდა, ათი წლის შემდგომ ისე დაუხლოვდებოდა მას სულიერად, რომ ვოსტორგოვის მსგავსი ენითა და იარაღით დაიწყებდა ჩვენ წინააღმდეგ თავგანწირულს წინამძღოლობას”.
ნ. მარის საპასუხოდ, ივ. ჯავახიშვილი მიუთითებს, რომ „იაფეტურ თეორიასთან“ საერთო არაფერი აქვს ქართულ ენათმეცნიერებასა და დიალექტოლოგიას; მეტიც, იგი ამხელს ნ. მარს, რომელმაც განდევნა რეალურად არსებული ისტორიული ტერმინი „ქართული“ და შემოიღო თავისი „შეთხზული და მოგონილი ტერმინი – „იაფეტური“.
ამავე ნიშნით, ნ. მარმა იაფეტური ენათმეცნიერების მასალების სერიაში მოაქცია საკუთრივ “ქართული ენის შესახები შრომებიც”, ასევე, არ გაითვალისწინა აკადემიკოს კარლ ზალემანის რჩევა, რომ მათთვის ქართული ენათმეცნიერების სერია ეწოდებინა (სუიცა 471-1, N 25, ფ. 124-125).
1926 წელს, საბჭოთა რეჟიმის გადაწყვეტილებით, იგი გაათავისუფლეს რექტორის მოვალეობისგან,
სწორედ ამ წლებში ნიკო მარი საგანგებოდ ჩამოვიდა თბილისში, ის ამ დროს იყო სახელოვანი მოღვაწე, მეცნიერ-აკადემიკოსის შარავანდით შემოსილი, რომელიც წარმატებით თანამშრომლობდა საბჭოთა ხელისუფლებასთან, თბილისში მას უმასპინძლა ფილიპე მახარაძემ, ის ამ დროს ყველა უფლებით მოსილმა სახელმწიფო ხელმძღვანელი საქართველოში. ნიკო მარი მისი საშუალებით შეეცადა თავისი ძველი მიზნის განხორციელებას. ახლ უკვე მას ვერ შეაჩერებდა უნივერსიტეტის სამეცნიერო საბჭო.
„1928 წლის გაზაფხულზე აკადემიკოსი ნიკო მარი ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარეს, ფილიპე მახარაძეს ეწვია“.
შედეგმაც არ დააყოვნა, 1930 წელისათვის უკვე გაუქმებულად ითვლებოდა უნივერსიტეტი და მის ადგილზე შექმნილ ახალ დაწესებულებას ერქვა „საქართველოს პედაგოგიური ინსტიტუტი“,
მისი, ანუ „საქართველოს პედაგოგიური ინსტიტუტის“, რექტორები იყვნენ ივანე ვაშაყმაძე და ალექსანდრე ერქომაიშვილი,
„ივანე ჯავახიშვილისა და მისი სკოლის წინააღმდეგ კამპანია დაიწყო 1930 წლის დეკემბერში საქართველოს სახელმწიფო პედაგოგიურ ინსტიტუტში, რომელიც 1930 წელს გაუქმებული უნივერსიტეტის ბაზაზე შექმნილ 4 ინსტიტუტს შორის მთავარი სასწავლო დაწესებულება იყო.
1930 წელს გაუქმებული უნივერსიტეტის ბაზაზე შექმნილი „საქართველოს სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტის“ რექტორად „აირჩიეს“ (ანუ ბოლშევიკებმა დანიშნეს) წითელი პროფესორი ივანე ვაშაყმაძე, ხოლო, ივანე ჯავახიშვილი ამ პედაგოგიურ ინსტიტუტში მხოლოდ ლექტორად ითვლებოდა. ინსტიტუტში “საქართველოს ისტორიას” კითხულობდა.
https://www.tsu.ge/data/file_db/newspaper/TSU_29.04.pdf
ქართველ ფილოლოგებთან და ინტელიგენციასტან ნ. მარის კონფლიქტის შესახებ უცხოელებიც წერენ –
С грузинскими филологами (в том числе собственными учениками) у Марра неоднократно происходили конфликты, что было связано с культурно-политическими взглядами Марра (отрицавшего политическую самостоятельность Грузии, поддерживавшего создание ЗСФСР, требовавшего, чтобы Тбилисский университет был общекавказским)
https://biblioclub.ru/index.php?page=author_red&id=27359
ქართველ ეროვნულ მოღვაწეებთან, მათ შორის საკუთარ მოწაფეებთან მრავალგზისი კონფლიქტი ნიკო მარისა გამოწვეული იყო მისი კულტურულ-პოლიტიკური შეხედულებებით, მაგალითად, ის ეწინაარმდეგებოდა საქართველოს სახელმწიფოს დაარსებას, რომელმაც დამოულიდებლობა გამოაცხადა 1918 წელს. „გულმხურვალედ უჭერდა მხარს სსრ კავშირში საქართველოს შესვლას არა დამოუკიდებლად, არამედ ამიეკავკასიის ფედერაციაში გაწევრიანები გზით“, ეს ფედერაცია კი საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვას ნიშნავდა.
უფრო ადრე, ნ. მარი მოითხოვდა, რომ თბილისის უნივერსიტეტი ყოფილიყო არა ქართული უმაღლესი სასწავლებელი, არამედ ზოგადკავკასიური რუსულენოვანი დაწესბულება და სხვა.
რუსეტში ბოლშევიკური დიქტატურის დაარსების შემდეგ მომენტი თავის სასარგებლოდ გამოიყენა ნიკო მარმა. რომელიც ჯერ კიდევ, რუსეთის იმპერიის არსებობისას, ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით, ხელისუფლებასთან თანამშრომლობდა, ახლა კი უკვე, მომენტის შესაბამისად, გახდა ბოლშევიკური პარტიის წევრი, რასაც აღფრთოვანებით შეხვდა საბჭოთა ხელისუფლება.
საქმე ის იყო, რომ რუსეთის აკადემიკოსების უდიდესმა ნაწილმა უარი განცხადა ბოლშევიკებთან თანამშრომლობაზე, ამ ფონზე აკადემიკოსი ნ. მარი მათ პარტიის წევრი გახდა. მით უფრო, რომ 1920-1930-იან წლებში ნ. მარი ინტელიგენციაში სარგებლობდა დიდი ავტორიტეტით, მას მიჩნევდნენ „მაშტაბური იდეების“ მოღვაწედ“ მას, ზოგიერთი ცნობილი და გამოჩენილი პირი თითქმის „რელიგიური მოწიწებით განადიდებდა და ეთაყვანებოდა“, მიიჩნევდნენ უბრწყინვალეს მეცნიერად, განსაკუთრებით პეტროგრადში, სადაც 1921 წელს დაარსა იაფეტური ინსტიტუტი (შემდეგში ენისა და აზროვნების ინსტიტუტი ნ.მარის სახელობისა).
1926-1930 წლებში იყო ლენინგრადის საჯარო ბიბლიოთეკის დირექტორი. 1930 წელს აირჩიეს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ვიცეპრეზიდენტად.
კომპარტიაში მიღების შემდეგ ნ. მარი სიტყვით გამოდიოდა ბოლშევიკურ ყრილობებზე, რაომელნიც სახელმწიფოს უმაღლეს ორგანოებს ქმნიდა,
ამის მიზეზი იყო ის, რომ მას პატივს ცემდა თვით სატალინი, რომელიც ჩანს, ჯერ კიდევ მე-20 ს. დასაწყისში ახალგაზრდობის წლებში, გაეცნო ნ.მარის მიერ წამოყენებულ ანტიქართულ იდეებს ქართველ კორიფეებთან კამათისას, გამოიყენა ეს იდეები და ჩააყენა რუსული საბჭოთა იმპერიალიზმის სამსახურში.
ნ. მარი აამაღლეს ისე, რომ ამ ყრილობებზე სიტყვით გამოდოიდა თვით სტალინის შემდეგ. მას, ოფიციალური სახელმწიფო და სამეცნიერო წრები უწოდებდნენ დიდ, გენიალურმოღვაწეს, დააჯილდოვეს უამრავი საპატიო წოდებით, 1933 წელს ლენინის ორდენით და სხვა.
მისი გარდაცვალების შემდეგაც კი, მარისტული მიმართულება და მარიზმი სსრკ-ში ხეშეუხებელად ითვლებოდა და 1950 წლამდე ის ბოლშევიკური მეცნიერების უდიდეს მიღწევად, მის მწვერვალად განიხილებოდა, ამის შესაბამისად, სავალდებულო იყო მარის იდეებისა და მიმართულებების პატივისცემა, მათი კრიტიკა კი, ვითარცა არამეცნერული და ანტისაბჭოთა ქმედება, სასტიკად ისჯებოდადაპატიმრებითა და გადასახლებით.
მაინც რატომ დაინტერსდა ბოლშევიკური ხელისუფლება ნ. მარის იდეებით?
მათ მოსპეს ნამდვილი მეცნიერება, აკადემიკოს ნ.მარის აფეშირებით კი სურდათ გადაეფარათ ეს დანაშაული, და წარმოესახათ სურათი, თითქოსდა, ისინი მხარს უჭერდნენ ჰუმანიტარულ მეცნიერებას.
ნ. მარის იაფეტური ენების თეორია და სხვა დებულებები გამოცხადდა ბოლშევიკური იდეოლოგიის შემადგენელ ნაწილად;
იხ., მაგ., შემდეგი ციტირებები: „მარის იაფეტოლოგია დაუახლოვდა მუშათა კლასს“ „მარი…გამომდინარეობს პროლეტარული დიქტატურის არსებობიდან“ „საჭიროა შევისწავლოთ იაფეტედოლოგიური მეთოდოლოგია“, „მარის იდეოლოგია სწორედ… პროლეტარიატის მსოფლხედველობა არის“
პროფესორ-მასწავლებლებისგან კატეგორიულად ითხოვდნენ ნ. მარის მეთოდოლოგიის გაზიარებას.
ამის მიუხედავად ივ. ჯავახიშვილი წერდა –
„სამწუხარო გარემოებამ მაიძულა დუმილი დამერღვია და ხელში კალამი ამეღო.
პროფესორს აკადემიკოსს ნ. მარრს, თუმცა ენათმეცნიერს, მაინც უკისრნია უკვე ჩვენი უნივერსიტეტის ისტორიკოსობა და რუსეთის განათლებული საზოგადოებისა და სამეცნიერო აკადემიისათვის შეუთხზავს კიდეც ამის შესახები მოხსენება, რომელიც ვითარცა წარსულის ძეგლისწერა მისივე თხოვნით სამეცნიერო აკადემიის უწყებებში დართული და დასტამბულია: ჯერ კიდევ ძველმა ქართველმა მეცნიერმა სამართლიანად აღნიშნა, რომ „ყოველი წერილი ძეგლი არს მეტყველი, გამომაჩინებელი აღმწერელისა Á საუკუნოდ“ (არსენი, ქადაგებები II, 109), და ვინცა კადემიკოს ნ. მარრის მოხსენებას გადაიკითხავს, უმალ შეამჩნევს მის აღმწერელის ზრახვასა და გრძნობას და თითონაც ადვილად დასდებს მსჯავრს, მაგრამ ვინ გაარჩევს ნებსითსა და უნებლიეთს ცდომილებებსა მმოხსენების 89 იმნაწილში, სადაც ავტორი ისტორიული ძეგლის მწერლობას ჩემულობს, თუ თანამედროვე მკითხველს და მომავალ ისტორიკოსს ამ საკითხის შესახებ თანდამხთურთა, თვითმხილველთა და მონაწილეთაგან აღნუსხული უტყუარი ცნობებიც არ ექმნება ხელთ? სწორედ იმ გარემოებამ, რომ რუსულს ადგილობრივსა და პეტერბურგის დრო გამოშვებითს გამოცემებში ჩვენი უნივერსიტეტის შესახებ ან გამო უკვე არაერთი მტრული სულისკვეთებით განმსჭვალული ტენდენციური შინაარსის წერილები და მთელი მოხსენებაც კი დაიბეჭდა, თუ არპასუხისგაცემა, საქმის ნამდვილი ვითარების აღნუსხვას მაინც აუცილებელ საჭიროებად ხდის. დაე, მომავალმა ისტორიკოსმა პირუთვნელად განსაჯოს და ღირსეული მსჯავრი დასდოს. ქვემორე მოყვანილი მოგონება ამ სტრიქონების ავტორს მიაჩნია მხოლოდ ერთ-ერთი მმასალათაგანად, რომელნიც ჩვენი სამეცნიერო ტაძრის მომავალს ისტორიკოსს სხვათაშორის უნდა ჰქონდეს ხელთ. საითგან, როგორ და როდის წარმოიშვა ჩვენი უნივერსიტეტი, რომელსაც ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ეწოდება: აკად. ნ.მარრი რუსეთის დროებით სმთავრობასა და შემდეგ სამეცნიერო აკადემიას უმტკიცებდა, ვითომც აზრი მისი დაარსების შესახებ 1906 წ. შემდგომ რუსეთის რევოლუციის იმედების გაცრუების უმალდაბადებულ იყოს, თურმე ნუ იტყვით, იგი დაკავშირებულ იყო ფილაქართული საზოგადოებრივი აზრის ახალ ეროვნულ ავადმყოფურ, მწვავე ნაციონალისტურ მიმართულებასთან.
თუ სიმართლის გაგონება ჰსურს ნ. მარრს, ჩვენ კი არ განგვიდევნია ტერმინი იაფეტური, არამედ სწორედ მან განდევნა და სდევნიდა, რეალური ერთეული, ისტორიულად და ეხლაც არსებული ტერმინი ქართული და თავისი ჩვეულებრივი ჟინიანობით ყველგან ქართულის მაგიერ შემოიღო თავისგან შეთხზული და მოგონილი, მის ავტორისათვისაც – კი გამოურკვეველი ერთეული სადა ავადებადი ცნების გამომხატველი ტერმინი იაფეტური. ქართული ენის შესახებ ი შრომებიც – კი, როგორიცი. ჭყონიას და ვ. ბერიძის სიტყვის კონებიდა აკ. შანიძის ხევსურული კილოა, მან იაფეტურ ენათმეცნიერების მასალების სერიაში მოაქცია, როდესაც მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ენათმეცნიერების მასალები იყო. მოვაგონებ, რომ ამ საკითხში მას მარტო ჩვენისთანა, ,,ნაციონალიტები” – კი არ ეკამათებოდნენ, არამედ თვით სხვა აკადემიკოსებიც, რომელთაგან კარლ ზალემანი ურჩევდა მას ქართულიენათმეცნიერების სერია ეწოდებინა. მაგრამ მან ჟინიანობით თავისიგაიყვანა და სწორედ მან ვედაარაჩვენ ხშირად ნამდვილი ტერმინიქ ართულის მაგიერ 104 იაფეტური შემოიღო და ქართული განდევნა. იაფეტური ენათმეცნიერებან. მარრის პირადი მონოპოლიაა და დამშვიდებული ბრძანდებოდეს ბ-ნიაკადემიკოსი; არცერთ ჩვენგანს ქართული ენათმეცნიერება და დიალექტოლოგია მარისებურ იაფეტურ ენათმეცნიერებად არ ჰქონია განზრახული
ნ. მარრის ნაწერებით განკიცხა დადაჩანს, რომ ჩვენი უწმინდესი სულისკვეთება და უძვირფასესი გულისნადები, ჩვენი წლობით ნაფიქრი ოცნება მისთვის გაუგებარი ყოფილა და ფეხქვეშგასათელი. სამწუხაროაეს, მაგრამ ქართული ანდაზისა არ იყოს, მაინც „გამჟღავნებული ჭირი სჯობია დაფარულსა“. რათ განკარგახანია, რაცნ. მარრს ამგვარი პოლიტიკური მიდრეკილების ნიშნები ემჩნეოდა, ყოველი პირუთვნელი მკითხველიმი ხვდება, თუ რამდენად ბუნებრივია, რომ ჩვენ ამ ნიადაგზე ერთი ერთმანეთს დავშორებოდით“- წერდა მეცნიერი.
ასეთ დროს ივანე ჯავახიშვილმა სინანულით გაიხსენა თავისი ძველი ნაშრომი „მამულიშვილობა და მეცნიერება“, რომელიც ნ. მარის დასაცავად დაწერა, ახლა უკვე, 20 წლის შემდეგ თანაუგრძნობით განიმსჭვალა და მიემხრო იმ ქართველ მოღვაწეებს, რომელნიც ნ.მარს იმთავითვე აკრიტიკებდნენ, მათ შორის უპირველესად იგულისხმებიან ი. ჭავჭავაძე და იაკობ გოგებაშვილი და სხვანი.
ის წერდა – „ეს მაშინდელ პირობებში ადვილი არ იყო და პირადად უსიამოვნების მეტს არას გვიქადდა, უყოყმანოთ საჯაროდ მის დასაცავად გამოვედით (იხ. „მამულიშვილობა და მეცნირება“, ტფილისი). ვგონებ არ უნდა ვცდებოდე, თუ ვიტყვი, რომ არაერთს ქართველ ინტელიგენტს ამ ჩემმა წერილმა და წიგნაკმან. მარრისაკენ გული მოუბრუნადათ ანდა თანგაფანტაის გაუგებრობა, რომელიც ქართველ საზოგადოებაში ნ. მარრის შესახებ სუფევდა.
მაგრამ, აი, ნ. მარრი თავის ყრმობის ხანის ნამუშავარს საენათმეცნიერო შრომებს დაუბრუნდა და გამოქვეყნებას შეუდგა. პირველი წინაწარ იუწყებულება ბევრს რამეს ახალს გვპირდებოდა. მას უნდა მოჰყოლოდა საკითხი ქართულ-სემიანთა ენების მონათესავეობის შესახებ, არაერთი და ორი საფუძვლიანი, მრავალუცილობელ ფაქტსა და დაკვირვებაზე დამყარებული გამოკვლევა. მაგრამ დრო გადიოდა, წელიწადი წელიწადს მისდევდადა შეპირებული შედარებითი გრამატიკის არც ფონეტიკა და არც მორფოლოგია არგ ამოქვეყნებულა. სამაგიეროდ, ის, ერთისმხრით, პატარ-პატარა, კერძოსა კითხების შესახებ გამოკვლევების ბეჭდვასიწყებს, მეორესმხრით – სწრაფი დაგამარტივებული საშუალებითის ორი–სამიკვირის განმავლობაში სულ ახალ და ახალ ენებს სწავლობს და უმალ, თუმცა წინასწარს, მაგრამ მრავალს ისტორიულს, ეთნოლოგიურსა და საენათმეცნიერო პირველხარისხოვანსა კითხების თითო ოროლა მაგალითების საშუალებით გადამწყვეტ მოხსენებებს კითხულობს დ აბეჭდავს. თეორია თეორიას მისდევს და ხშირად იცვლება ისეთი სისწრაფით, რომ თვით მათ ავტორს, აკად. ნ. მარრსაც წინა თქმული ხეირიანად აღარ ახსოვს და ერთისა და იმავესაკითხის შესახებ ზოგჯერ სულმოკლე ხანში რამდენიმე სხვა და სხვა თეორია აქვს გამოქვეყნებული, ისე – კი, რომ წინანდელი მერმინდელ თეორიის გამოქვეყნების დროს თვით ავტორისა გან არც მოხსენებულა და არცუ არ ყოფილა, თუმცა ყოველთა ვის თეორიას მის გამოქვეყნების დროს იცავდა ხოლმე, როგორც უცილობელსა და შეურყეველ ჭეშმარიტებას. ამგვარად, თვითნ. მარრმა ვეისეარია საქმე, რომ განსვენებულაკად. კარლ ზალემანის მარრის ერთ-ერთი მოხსენების დროს ნათქვამი სამართლიანი სიტყვით, მარრის თეორიის გაგება შეუძლებელი ხდებოდა. ის, რასაც აკად. ნ. მარრი იაფეტურ ენათმეცნიერებად ასაღებდა, რომ მართლა ენათმეცნიერება ყოფილიყო და იყოს, ადამიანს ყოველგვარი პატივისცემა უნდა დაეკარგოს ენათმეცნიერების ადმიდაუნია და გოთეორიად და თვალთმაქცობად უნდა მიიჩნიოს. კარგახანია, რაც გარემოებათანდათან, ნ. მარრის ამგვარი მოღვაწეობისთან და თანი გაძლიერების თანავე, ჩემთვის ცხადი შეიქმნა. ის წინააღმდეგობა, რომელსაც მას უწევდნენ, ნ. მარრს მისი ყოფილი ქართველი მოწაფეების ნაციონალისტობად ეჩვენებოდა. 1915 წელს, როდესაც ქართველი ერის ისტორიის წიგნის ახალი გამოცემისათვის შესავსები ნაწილების, მათ შორის ქართული სად ამის მონათესავე ენების შესახებ ითეორიების მიმოხილვის წერას შევუდექიდან. მარრის ყველა ნაწერებიც გულდასმით თავითგან ბოლომდის გადავიკითხე, მაშინ ჩემთვის სრული უეჭველობით ცხადი შეიქმნა, რომ ნ. მარრის მთელი თეორია, მრავალიწლების ლინგვისტური მუშაობა ძირიანად უნდა შერყეულიყო და მისს რულის უარყოფით უნდა დამთავრებულიყო. ასეთი დასკვნის შემდგომ მეზნეობრივ მოვალეობად ჩავთვალე ეს გამომექვეყნებინა და მთელი ეს მიმოხილვა წავუკითხე კიდეც ჩემ მსმენელ სტუდენტებს, ხოლო შემდეგ უნდა დაბეჭდილიყო. სამწუხაროდ, წიგნების გამომცემლობის შეფერხების გამო, ,,ქართველი ერის ისტორიის” ახალი გამოცემის დაბეჭდვა შეუძლებელი შეიქმნა და აქამდის ეს მიმოხილვა გამოუქვეყნებული დამრჩა“.
ივ. ჯავახიშვილი შემდგომ წერდა – „აი, სწორედ ამ ნიადაგზეც ჩვენი შეთანხმება შეუძლებელი იყო და ერთი მეორეს დავშორდით. ჩვენ შეგნებულად და გადაჭრით უარვყოფთა მგვარს გზასა და ამ ნაირს მიმართულებას ენათმეცნიერებაში და არც გვსურს, რომ ქართული ენათმეცნიერება მეთოდური, დინჯი და საფუძვლიანი კვლევაძიების მაგიერ ბრჭყვიალად აფართო, მაგრამ ხანმოკლე და უნიდაგო თეორიების ტურფასა ბაღნაროდ იქცეს.
ძნელი წარმოსადგენელი იყო, რომ აკად. ნ. მარრი, რომელიც 1906-7 წლ. ვოსტორგოვის ამ გვარს პროვოკაციას სა ჯაროდ ებრძოდა და ღირსეულს პასუხს აძლევდა, ათი წლის შემდგომ ისე დაუხლოვდებოდა მას სულიერად, რომ ვოსტორგოვის მსგავსი ენითა დ აიარაღით დაიწყებდა ჩვენ წინააღმდეგ თავგანწირულს წინამძღოლობას.
აკად. ნ. მარრმა იმ დროს, როდესაც ჩვენი ქართული უნ-ტის გახსნის ნებართვას ვთხოულობდით, რუსეთის მაშინდელ მთავრობაში წინადადება შეიტანა, რომ თბილისში საჯაროდ რუსული სახელმწიფო უ-ტი გახსნილ იყო“ -წყენით აღნიშნავდა ივ. ჯავახიშვილი.
ასეთი მწვწვე კრიტიკის მიუხედავად ნ. მარი აგრძელებდა ანტიქართულ საქმიანობას, რასაც ასევე შეეხო ივ. ჯავახიშვილი და წერდა – „საქართველოსს.ს. რესპუბლიკის მთავრობამ რ.ს.ს.რ. მთავრობის წინაშე რუსეთში მყოფ ქართული სიძველეებისა და კულტურის ძეგლების საქართველოში დაბრუნების საკითხი აღძრა და რაზედაც, სამეცნიერო აკადემიის წინააღმდეგობისდა მიუხედავად, რუსეთის მთავრობამ თანხმობა განაცხადა. მოწინააღმდეგე აკადემიკოს თამეთაურად სწორედ ნ. მარრი ბრძანდებოდა
სხვათა შორის, ნ. მარრის პროტესტში სიტყვა სიტყვით ნათქვამია: утверждаю, что безумие, когда это дело предполагают таким насильственным путем пересадить на общественную почву страны, беспложенной для научного творчества, в данный момент господством низменных зоологических националистических чувств“.
აქეთ განყოველი მკითხველი დაინახავს, რომ ნ. მარრმა ქართველ მეცნიერთა ჭკუა-გონება არ მოიხსენია.. არამედ შეურაცხყოფა მიაყენა მთელ ქვეყანას, მთელ აწინდელ სააქართველოს და მის საზოგადოებრივობას. არამედ ის ამტკიცებს, რომ ჩვენი ქვეყნის, საქართველოს საზოგადოებრივი ნიადაგი გაუნაყოფიერებელია სამეცნიერო შემოქმედებისათვის“- ბრძანებდა დიდი ივანე.
ბოლშევიკები გადაეფარნენ ნ. მარს და მის კრიტიკას საქართველოში უპასუხეს პამფლეტ-წერილით, რომლის ავტორი იყო ანონიმი ფსევდონიმით „ჩვენი“ (გაზეთი „კომუნისტი“, 1924 წლის 2 ივლისი). ამ წერილში ის ქართველ მეცნიერებს უწოდებს „შოვინისტ პროფესორებს“ ივ. ჯავახიშვილის მეტაურობით.
ბოლშევიკური მთავარი ბეჭდვითი ორგანო წერდა ნ. მარზე –
„ჩვენ გვიყვარს ის და ვსთვლით მას ჩვენ საბჭოთა მეცნიერათ. თუ თვით ეული მოაზროვნე ადამიანი უნდა იყოს სულით და გულით მასთან, მის ბრძოლაში მეცნიერებისათვის, პირველყოვლისა მახლობელი და ძვირფასი უნდა იყოს მარრის პიროვნება და მოღვაწეობა ქართველისთვის და საერთოდ კავკასიელისათვის, რადგან ცხადია, რომ მარმა თავისი მოღვაწეობით ქართველი ხალხის ცოდნისსაგან ძურს შემატა გაცილებით მეტი, ვიდრე ვსთქვათ, ათეულმა ქართველმა პროფესორმა, რომელთაც რამდენიმე ათეული შარვალი გაცვითეს, წაიკითხეს ასეული წიგნები და ვერ გამოსთქვეს ვერცერთი ცოცხალი აზრი...რაღაც მიზეზით მარრმა არასავსებით პატივისცემით მოიხსენია ქართველ პროფესორების აზროვნება. მანაღნიშნა, რომ ის წყარო, რომლითაც იკვებება ქართველ პროფესორების სამოქალაქო სიმამაცე, არის ,,ზოოლოგიური შოვინიზმიო“. ეს საკმარისი იყო, რომ ჩვენ პროფესორებს ომი გამოეცხადებინათ მარრისთვის. მარრის გაეგზავნა ლანძღვის წერილი, რომელშიც აცხადებდენ, რომ მას ქართველი პროფესორები ნებას არ მისცემენ ლექციები წაიკითხოს ქართულ უნივერსიტეტშიო. როდესაც მარრი ამ დღეებში ჩამოვიდა თბილისში, მის საჯარო ლექციებზე ქართველი პროფესორები დემონსტრატიულად არ ესწრებოდენ. როგორც კი გამოირკვა, რომ მარრი არარის შოვინისტი და ჰკიცხავს ყოველ შოვინისტს, თუნდაც ეს ენი იყონ ქართული უნივერსიტეტის პროფესორები, უკანასკნელებმა შეაფურთხეს მარრის მეცნიერულ დამსახურებას და ჩამოაშორეს ის ქართველ პროფესორების ოჯახს. ვიმეორებ, მარრსა მით არაფერი არ დაუკარგავს, მაგრამ ქართველმა პროფესორებმა, რომელთაც მიიღეს მონაწილეობა ამ სამარცხვინო საქციელში დაამტკიცეს, რომ მათ დასახასიათებლად სიტყვები ,,ზოოლოგიური შოვინიზმი“ ძალიან რბილადაა ნათქვამი. ამ პროფესორულ ნაციონალიზმის ტროგლოდიტებმა, რომლებიც ბოიკოტს უცხადებენ მსოფლიო მაშტაბით განთქმულ მეცნიერს, გადააჭარბეს მეფისთვით მპყრობელობას და სინოდს, რომლებმაც თავის დროზე ტოლსტოი განდევნეს. დახავსებულ, სასიკვდილოთ განმზადილ ხალხს არავითარი საქმე არ აქვთ თანამედროვე ხანაში. მათი ადგილია სიძველეთა მუზეუმში. დროა საქართველოს სახ. განათლების კომისარიატმა დაანახვოს პროფესორებს, რომ ჩვენში, საქართველოში რევოლიუციონურ მუშათა და არა დახავსებულ პროფესორების დიქტატურაა“- წერდა გაზეთი.
განსაკუთრებული სიმკაცრით გააკრიტიკეს ივ. ჯავახიშვილი, როგორც „ძველი ფეოდალურ-ნაციონალისტური ქვეყნის წარმომადგენელი, მეთოდოლოგიურად მხოხავი ემპირისტი და ანტიმარქსისტი“, „ფეოდალიზმის მანტიაში გახვეული“, „აშკარა მავნებელი“, „მტერი“, „რეაქციონერი პროფესორი“, „კლასობრივი იდეოლოგიური მოწინააღმდეგე“ …რომელიც იდგა „მენშევიკებისსა მსახურში“, თავის ნაშრომებში ატარებდა „ბურჟუაზიულ-მემამულურ ნაციონალისტურ თვალსაზრისს“, ჰქონდა „ანტიმარქსისტული და, მაშასადამე, ანტიმეცნიერული დებულებები“ (ტ. ფუტკარაძე, ია ვაშაკიძე, დასახ. ნაშრომი).
ttps://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/315604/1/Qartvelologiis_Ormagi_Dagegmva.pdf
საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ 1903-1904 წლებში ივანე ჯავახიშვილი ნიკო მარს მოიხსენიებდა, ვითარცა მეცნიერს, რომელსაც კეთილსინდისიერად სურდა „საისტორიო სიმართლის დადგენა და არა ადვოკატური გამოსარჩლება ქართველთა წინაპრებისა“, ოცი წლის შემდეგ, 1923 წელს კი საპირისპიროს ამტკიცებდა და ნ. მარს ყოველივე ქართული საქმის მტერს უწოდებდა,
ამიტომც, შეიძლება თამამად ითქვას, რომ მან უარყო თავის ნაშრომში „მამულიშვილობა და მეცნიერებაში“ ნ. მარის დასაცავად გამოთქმული კრიტიკა იაკობ გოგებშილისა, მის თვალში სრულიად გამართლდა ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, იაკობ გოგებაშვილისა და სხვათა მკაცრად უარყოფითი შფასებანი ნიკო მარის მიმართ.