(გრიგოლ ბაკურიანისძის სომხად გამოცხადების კვალდაკვალ მხითარ გოშის ეთნიკურ ალბანელად გამოცხადება)
მე-20 ს. დასაწყისში ჩამოყალიბებული სახე მიიღო სომეხ ისტორიკოსთა, კერძოდ პატკანოვის წრეში მე-19 ს. ბოლოს შემუშავებულმა ე.წ. ქართიზაციის თეორიამ, რომლის მიხედვით, ტაო-კლარჯეთის მკვიდრი მოსახლეობა ეთნიკურ სომხებად შერაცხეს, რომელიც თითქოსდა, გაქართველდა ქალკედონიტური აღმსარებლობის მიღების შედეგად. შესაბამისად, იქაური ანუ ტაო-კლარჯეთის დიდი ქრისტიანული კულტურა სომხურ კულტურად ცხადდება დიდი საერთაშორისო ცენტრების მიერაც კი.
რაც უფრო საოცარია, ტაოელი და მახლობელი იბერიული ოლქების ძალზე ცნობილი მოღვაწეებიც კი, მაგალითად, დავით კურაპალატი, გრიგოლ ბაკურიანისძე, იოანე და ექვთიმე მთაწმიდელები, თორნიკე ერისთავი და სხვა უამრავი სომხებად ცხადდებიან, მათ შორის უცხოურ საიტებშიც კი, მიუხედავად იმისა, რომ მათი ანდერძები თუ ცხოვრების დაწვრილებითი აღწერები მოღწეულია, რომლებშიც ისინი თავიანთ თავს ეთნიკურ, დაბადებით ქართველებს უწოდებენ.
ასეთი სიცრუის მახვილი აღიმართა მე-19 ს. სომხური ისტორიოგრაფიის მიერ ქართული მიწა-წყლის და კულტურის მითვისების მიზნით, მაგრამ ერთი საუკუნის შემდეგ, იგივე მახვილი უკანვე მიუბრუნდა მის დამფუძნებლებს,“რომელთა აღიღონ მახჳლი, მახჳლითა წარწყმდენ“ (მათე, 26).
კერძოდ, ამჟამად არის ტენდენცია, რომ აზერბაიჯანელთა წინაპრებად გამოაცხადონ ის ცნობილი სომეხი მოღვაწეები და პირები, რომელთაც იღვაწეს სომხური კულტურის წარმატებისათვის, იმ საფუძველზე , რომ თითქოსდა, ისინი არა ეთნიკური სომხები, არამედ ეთნიკური ალბანელები იყვნენ.
ამით განწყენებული ერთ-ერთი სომეხი ავტორი (Седрак САЯС), აზერბაიჯანელ ისტორიკოსებს, რომელნიც სომეხ მოღვაწეებს ეთნიკურ ალბანელებად მიიჩნევენ, მწუხარებით წერს, – „მათ ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი და კულტურის მოღვაწე ალბანელებად, ხოლო სომხური ეკლესიები და ხაჩკარები ალაბანური კულტურის ნიმუშებად გამოაცხადეს, ხოლო თვიანთი თავი ალბანელების შთამომავლებად წარმოადგინეს, ანუ, მათი ლოგიკის თანახმად, ყელაფერი ალბანური – ეს არის „აზერბაიჯანული“.
а закавказские турки («азербайджанцы») «специалисты» объявили некоторых армянских ученых и деятелей культуры албанскими. армянские церкви и хачкары — образцами албанской культуры, а сами себя провозгласили потомками албанцев. То есть, согласно их логике, всё албанское — это «азербайджанское».
მაგალითად, მათ თვით ცნობილი სომეხი მეცნიერი მხითარ გოშიც კი ალბანურ-აზერბაიჯანული წარმოშობის მოღვაწედ გამოაცხადეს, შესაბამისად, ითარგმნება მისი თხზულებები, ვითარცა აზერბაიჯანული კულტურის შემადგენელი ნაწილი.
იგივე სომეხი ავტორი წერს, -„მეცნიერებისა და კულტურის სომეხ მოღვაწეთაგან „ალბანელ მოაზროვნეთა“ სიაში აღმოჩნდნენ ისეთი გამოჩენილი მოღვაწენი სომხური კულტურისა, როგორებიც არიან ისტორიოგრაფი მოვსეს კალანკატუაცი (მე-7 ს.), ისტორიოგრაფი და საეკლესიო მოღვაწე კირაკოს განძაკეცი (1200/1202 -1271), სამართალმცოდნე და საეკლესიო მოღვაწე მხითარ გოში (1120-იანი წლები-1213) და სხვები“.
თავის მხრივ, აღნიშნული აზერბაიჯანელი მკვლევარი მხითარ გოშზე წერს, რომ ის იყო „დიდი ალბანელი (აზერბაიჯანელი) მოზროვნე, რომელსაც სომეხი ფალსიფიკატორები წარმოადგენენ, როგორც სომეხ მეცნიერს“.
Статья закавтурка начинается так: «Сведения о жизни и творчестве великого албанского (азербайджанского) мыслителя Xll в. Мхитара Гоша, которого армянские фальсификаторы преподносят как армянского ученого, содержатся в «Краткой истории страны албан» Киракоса Гянджинского, который являлся его сородичем и земляком. В Xll главе (О вардапете Мхитаре; о том, откуда он и каким был) Киракос пишет: «Этот прославленный, мудрый и ученый [муж] был уроженцем города Гянджа, сыном родителей-христиан…».
еще одним «албанцем» объявляется армянский историограф Киракос Гандзакеци,
„კიდევ ერთ „ალბანელად“ ცხადდება სომეხი ისტორიოგრაფი კირაკოს განძაკეცი,“ – წერს ის, და ამით განაწყენებული აცხადებს – „ეს შეუძლიათ მხოლოდ მდაბალ და გაიძვერა არსებებს“.
დიახ, ასეა, მაგრამ მაშინ, ამასთან დაკავშირებით დაისმის კითხვა – ვინ არიან ისინი, ვინც, მაგალითად, გრიგოლ ბაკურიანისძეს, რომელიც თავის საკუთარ თავს ეთნიკურ ქართველად („ნათესავით ქართველად“) აცხადებდა, ეთნიკურ სომხად წარმოადგენს?
გრიგოლ ბაკურიანისძე ხაზგასმით რამდენჯერმე მიუთითებს თავის ქართველობას, მაგალითად, თავის ტიპიკონში წერს _ „ესე აღიწერა და დაემტკიცა ბრძანებითა ჩემ გრიგოლისათა … ქართველისაითა…ქართველნი ვართ ნათესავით მხნენი და მხედრობით აღზრდილნი“ და სხვა.
ამის მიუხედავად, მას მაინც ყველაზე გავლენიანი სომეხი ისტორიკოსები ეთნიკურ სომეხს უწოდებენ, მათი მაგალითის შესაბამისად, თავის მხრივ, ზოგიერთმა აზერბაიჯანელმა მეცნიერმა სომეხი მოღვაწეების ერთი ნაწილი ეთნიკურ ალბანელებად, ანუ აზერბაიჯანელთა წინაპრებად გამოაცხადა.
აღსანიშნავია, რომ გრიგოლ ბაკურიანისძეს ჰყოლია „ასევე „სომხური სარწმუნეობის“ მქონე მსახურები და მახლობლები, ეს ბუნებრივიცაა, რადგანაც, როგორც ჩვენ გამოვიკვლიეთ ამ თავში, სომხური სარწმუნოების, ანუ სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი ეთნიკური ქართველების მთელი ოლქები შედიოდა ე. წ. დიდი არმენიის შემადგენლობაში და შესაბამისად, სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში, ანუ იქაური მკვიდრი მოსახლეობა „სომხური სარწმუნოების ქართველები (იბერები)“ იყვნენ.
არმენიის ჩრდილოეთი და ჩრდილო-დასავლეთი მხარეები, შემდგომდრიონდელი ბიზანტიური „იბერიის თემისა“ და ლაზიკის (ტრაპეზუნტის ოლქის) მკვიდრი მოსახლეობა ეთნიკური ქართველები იყვნენ, რომელნიც სომხური ეკლესიის შემადგენლობაში შედიოდნენ IV-VIII საუკუნეებში. მათმა ერთმა ნაწილმა, გასაკუთრებით ტაოს ოლქში, სომხური საეკლესიო უღლისაგან თავი დაიხსნა მხოლოდ მე-8 საუკუნის მეორე ნახევრიდან და ეს პროცესი გრიგოლ ბაკურიანისძის დროსაც გრძელდებოდა, როგორც ეთნიკურად ქართველი მეგანძურთუხუცეს გვირპელის მაგალითი გვიჩვენებს, რომელიც „სარწმუნოებით სომეხი“ იყო და არსებული წესის შესაბამისად, ის ხელახლა მონათვლის გზით მართლმადიდებელი გახდა.
ამიტომაც წერდა გრიგოლი – „…ხელმწიფებაი მაქუნდეს… ვინაიცა მენებოს, ნათესავთა ჩემთა და მსახურთა ჩემთა, დაღაცათუ სომეხნი იყვნენ სარწმუნოებითა…მონაზონნი მონასტრისა ჩემისა გუარად ქართველნი არიან“. მაშასადამე, გვრად ქართველი, ანუ ეთნიკური ქართველი აღმსარებლობით შესაძლებელია, რომ „სარწმუნოებით სომეხი“ ყოფილიყო.
გრიგოლ ბაკურიანისძის წინაპართაგან ყოფილა ბიზანტიელი მწერლის კედრენეს მიერ მოხსენიებული – „იბერიის დიდგვაროვნები, რომელთაგან უმთავრესნი იყვნენ ბაკურიანი, ფევდატე და ფერსი…
თვით „ქართველთა დიდი მეფე“ დავით კურაპალატიც კი ვერ აცდა ტენდენციურ სომეხ მკვლევართა კალამს, ისიც, რუსულ საიტებზე „დავით სომეხად“ ცხადდება.
Давид III —В составленной сирийский клириком анонимной хронике 1234 года, в разделе о Закавказье приведены сведения о деятельности Давида-армянина, под которым, очевидно, понимается Давид Куропалат. ვიღაც მე-13 საუკუნის სირიელს იმოწმებენ მე-10 საუკუნის „ქართველთა მეფის“ სომხობის სამტკიცებლად და, ამავე დროს, უკვირთ მათი მაგალითის შესაბამისად, სომეხი მოღვაწეების ეთნიკურ ალბანელებად, ანუ აზერბაიჯანელთა წინაპრებად გამოცხადება, მაგალითად ასე – «Великий албанский (азербайданский) мыслитель XII в. Мхитар Гош и его «Книга судебных правил» (Törə Bititqi), дошедшая до наших дней на албанском языке»
ასე რომ, ის ხერხი, რომლის მიხედვითაც ქართველი მოღვაწეები სომხებად გამოცხადდა, გამოიყენა სხვა მეზობელმა ხალხმა.
ამ ფაქტის მიუხედავად, ქართიზაციის თეორიის დამნერგავი მხარე კვლავ წერს, თითქოსდა, ტაოს მოსახლეობა თავდაპირველადვე სომხური იყო.
ამ სიცრუეს საქართველოში არ აპროტესტებენ, რადგანაც ის სიმართლედ მიაჩნიათ ქართიზაციის თეორიის მომხრეებს. მათ სჯერათ, რომ ტაოს სომხური მოსახლეობა „გაქართველდა“ მხოლოდ მე-9 საუკუნის შემდეგ.
მაშასადამე, ქართველი ოფიციალური ისტორიკოსების გავლენიანი ნაწილიც კი ნ. მარის შემდეგ მიიჩნევს, რომ ტაოს მოსახლეობა თავდაპირველადვე სომხური იყო და ტაოს „ძეგლები“, ანუ ეკლესია- მონასტრები- ოშკი, ბანა თუ ხახული – „გაქართველებული“ სომხების აგებულია.
იშხნის პირველი ტაძარი, მართალია, წმიდა ნერსე იშხნელმა, ტაოს ეპისკოპოსმა (შემდეგ კი სომხურ-ქალკედონიტური ეკლესიის პატრიარქმა) ააგო, მაგრამ ის იყო ტაოელი, ანუ ეთნიკური ქართველი, სომხური ეკლესიის იერარქი, რადგანაც მისი ხალხი, ანუ ტაოსა და მიმდებარე ე.წ. „არმენიის იბერიული ზოლის“ ქართველობა ,ძირითადად, უკვე მე-4 საუკუნიდან იყო სომხური ეკლესიის წევრი. მათ ეკლესიებში დანერგილი იყო სომხურენოვანი ღვთისმსახურება და მათ თავიანთი ეთნიკურ-ქართული ნიშან-თვისებების გამომჟღავნება გაბედეს მხოლოდ ქალკედონიტთა და მონოფიზიტთა ურთიერთბრძოლის ეპოქაში, როცა მტკიცედ დაუჭირეს მხარი ქალკედონიტობას, იმ სარწმუნოებას, რომელიც ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოებად მიიჩნეოდა. ეს მოხდა კირიონ 1 კათალიკოსის შემდეგ.
კირიონ კათალიკოსიც, აღნიშნული მიზეზის გამო, თავადაპირველად, სომხური ეკლესიის მაღალი იერარქი იყო და მხოლოდ განსაკუთრებული შემთხვევის (მისი ქართლის კათალიკოსად დადგენის) გამო შევიტყვეთ მისი ეთნიკური ქართველობის შესახებ.
მის ეპოქაში, თვით ეპისტოლეთა წიგნის თანახმად, სომხურ ეკლესიაში სხვა ქართველი ეპისკოპოსებიც მოღვაწეობდნენ, მაგალითად, პეტრე და მოსე გუგარქის ეპისკოპოსები.
არმენიის ჩრდილოეთი და ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილები, ქართველებით დასახლებული რეგიონები, სასანიდური ირანისა და არაბთა ხალიფატის მძლავრობის ეპოქაში, სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.
აღსანიშნავია სომხური ეკლესიის მიმართ სასანიდური ირანის შაჰებისა და არაბთა ხალიფების განსაკუთრებული მფარველობა.
მოღწულია კიდეც მუჰამედის, ხალიფა ომარისა და სალადინის დაცვის სიგელები სომხური ეკლესიის მიმართ. ამავე პერიოდში, ამ მიზეზით გასომხდა ალბანური ეროვნული ეკლესია, ხოლო ქართული ეკლესია სასტიკად იდევნებოდა პრობიზანტიური ორიენტაციის გამო.
პოლიტიკური მიზეზების აღმოფხვრის შემდეგ, მე-8 საუკუნის შუა წლებიდან, განსაკუთრებით 80-იანი წლებიდან, არმენიის იბერიული ზოლის, მათ რიცხვში, ტაოს მკვიდრი ეთნიკური ქართველობა, დაუბრუნდა ეროვნულ-ქართული ეკლესიის წიაღს.
ეს საკითხი პირიქით ესმით საბჭოთა და მომდევნო პერიოდში, რაც გადმოცემულია ე. წ. ქართზაციის თეორიაში. ამის მაგალითი მოყვანილია ქვემოთ.
2016 წელს ერევნში ტაოსადმი მიძღვნილ საგანგებო საერთაშორისო კონფერნციაზე განაცხადეს ასეთი არასწორი რამ – „население Тайка, которое изначально было полностью армянским, в течение определенного времени приняло халкидонство, то есть отдалилось от армянской церкви. На протяжении определенного времени они продолжали оставаться армянами, то есть говорили на армянском языке, но не считали себя последователями Армянской Церкви. Они были последователями халкидонской церкви, то есть направления, распространенного в Византии и Грузии.
ქართიზაციის თეორიიის გამეორებაა აქ ნათქვამი – „სომხური მოსახლეობის ნაწილობრივი ასიმილაცია ქართველთა მიერ“.
ამ თეორიით, თითქოდა, ტაოში ქართველობა არ ცხოვრობდა მე-9 საუკუნემდე და მხოლოდ მოხდა მათი აქ ჩასახლება, თანაც წყაროს მოყვანილი გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება, რომლის ცნობებიც შესაბამისადაა გაყალბებული
Грузинская колонизация Тайка и переход области во владение грузинских Багратидов были следствием начавшегося процесса частичной ассимиляции грузинами армянского населения. Так Тайк постепенно стал превращаться в Тао. Но население региона продолжало оставаться преимущественно армянским и вплоть до Геноцида армян 1915 года, о чём также свидетельствуют переписи Российской и Османской империй, деливших регион между собой: так, в российской части Тайка (Ольтинский округ Карсской области) преобладали мусульмане (более поздние насельники турки и курды) и армяне, а в османской части Тайка (северо–восточные районы Эрзерумского вилайета: Бердаграк\Юсуфели, Тортум, Намерван\Нарман и др.) проживали армяне и турки, а также незначительное грузинское меньшинство. Следы армянского наследия Тайка сохранила топонимика и остатки архитектурных памятников, таких как, например, Банакский храм (Бана), церковь Ишхан , церковь Сурб–Хач\Субхечи , церковь Ошкванк (Ошки), крепость Ольтик (Олту) и ряд других архитектурных памятников.
ჩვენ ზემოთ მივუთითეთ, რომ მესხეთის დიდი სამთავროს საზღვრები არზრუმამდე აღწევდა, ცხადია, მისი ძირითადი მოსახლეობა იყო ქართველობა. შეასაბამისად, აღნიშნულ ტაძრებში – იშხანში, ოშკსა თუ ხახულში, თითქმის 1000 (ათასი) წელი ქართულ ენაზე იდიდებოდა უფალი ქართულენოვანი ლიტურგიის დროს, ოსმალეთმა ეს დიდი ქართული რეგიონი, რომელსაც გურჯისტანის ვილაიეთი უწოდა (აქ ქართველების სიმრავლის გამო), ძირითადად, მხოლოდ მე-17 საუკუნეში დაიპყრო. მართალია, აქაური ქართველები ამის შემდეგ სომხურ და ბერძნულ რელიგიურ მილეთებში შეიყვანეს, ანდა გამუსლიმდნენ, მაგრამ მათი სრული ასიმილაციის პროცესი ჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული მე-19ს-ში.
ამიტომაც აქური ხალხი როდესაც აღწერებისას მიუთითებდა თავის ეთნიკურ ვინაობას, ცხადია, იქამდე არსებული წესის თანახმად, მიუთითებდა იმ მილეთს, რომლის წევრიც ის იყო. ანუ თავისი მილეთის შესაბამისად მიუთითებდა თავის ეროვნებას, მაგალითად, სომხური მილეთის წევრი ეთნიკური ქართველი ოფიციალურ გრაფაში მიუთითებდა, რომ ის სომეხი იყო.
ანუ სომხური მილეთის წევრი ეთნიკური ქართველი შესაბამის გრაფაში თავის თავს „სომხად“ მიუთითებდა, რაც მისთვის, როგორც ითქვა, ნიშნავდა რელიგიური აღმსარებლობის ნიშანს და არა ევროპული სახის „ეროვნებას“.
სომხურ ასიმილაციასთან დაკავშირებით რუსი ისტორიკოსი წერს –
სომხური ეკლესიის მიერ ასიმილებულ ხალხთა შორის გუმილიოვი ქართველებს არ ახსენებს, რადგანაც ქართველმა ისტორიკოსებმა განავრცეს საპირისპირო თეორია „სომხების ქართიზაციისა“, მაგრამ თუ ისინი უფრო დაინტერესდებიან, იხილავენ, რომ სასანიდებისა და არაბობის ეპოქაში სომეხთა გაქართველება პოლიტიკურად შეუძლებელი იყო, ხოლო ოსმალთა სულთნები და ირანის შაჰები ძალზე მფარველობდნენ სომხურ ეკლესიას, ქართულს კი დევნიდნენ, რაც, პირიქით,საფუძველი იყო ქართველების გასომხებისა.
ამ საკითხს შესწავლა ესაჭიროება და ვცდილობ, ამ ურთულესი საკითხების ირგვლივ შემორტყმული მძლავრი ციხე-გალავნის ერთი მცირე ჭიშკარი მაინც შევაღო.
საუკუნეთა მანძილზე მიმდინარეობდა ქართველების, ანუ იბერების არმენიზაცია, რომელიც დაწყებულა ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე, რაზეც თვით სტრაბონი მიუთითებდა.
იქამდე მცირე ოლქი არმენია, სატრაპების, არტაქსიასა და ზარიადრეს მიერ გადაიქცა დიდ სამეფოდ, რადგანაც მათ (არმენიის მეფეებმა) იბერებსა და მეზობელ ხალხებს ომებით ჩამოაჭრეს მიწა-წყალი ძვ. წ. 190 წელს. როგორც ითქვა, არმენიამ, სტრაბონის სიტყვით, დაიპყრო იბერი ხალხის მნიშვნელოვანი ტერიტორიები, პარიადრეს კალთები, ხორძენე და გოგარენა.
ამის შედეგად ჩამოყალიბდა დიდი არმენია, რომლის ჩრდილოეთი და ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი საუკუნეთა მანძილზე დასახლებული იყო ადგილობრივი იბერებით, ხალიბებით, მოსინიკებითა და სხვა ქართული ტომებით.
ე.წ. დიდი არმენიის მკვიდრი ქართული ტომები არმენიზაციის პროცესის ქვეშ იყვნენ (ამის შედეგად ჩამოყალიბდა ე.წ. არმენოხალიბები).
სომხურენოვანი იბერები წარმოადგენდნენ არმენიზებული იბერების ერთ ნაწილს. მათი რიცხვი განსაკუთრებით გაიზარდა არმენიის გაქრისტიანების შემდეგ, რადგანაც სომხურენოვანი იბერები სომხეთის მრევლის ნაწილად გადაიქცა, თუმცა მათ თავიანთი იბერიული იდენტობის ხსოვნა შეინარჩუნეს, ხოლო მოსინიკები და სხვა ქართული ტომები დასავლეთ არმენიაში, ძირითადად, უკვალოდ გასომხდნენ).
როგორც აღინიშნა, თვით სტრაბონი მიუთითებდა, რომ ეს ხალხები უკვე მის დროს სომხურ ენაზე ლაპარაკობდნენ.
არმენიის გაქრისტიანების შემდეგ, ძირითადად, მე-6 ს-დან დიდი დამპყრობელი სახელმწიფოები სომხურ ეკლესიას გარკვეულ უპირატესობებს ანიჭებდნენ და იყენებდნენ არმენიის მეზობელი მცირე ხალხების დასამორჩილებლად.
სომხურ ეკლესიას კოლაბორაციონისტური დამოკიდებულება ჰქონდა და თანამშრომლობდა სპარსელებთან (ცნობილია მე-6 ს. სპარსი შაჰების კეთილი დამოკიდებულება სომხურ ეკლესიასთან), არაბებთან (მუჰამედის, ხალიფა ომარისა და სხვათა სიგელების მიხედვით) და ზოგჯერ ბიზანტიელებთან (ჰერაკლე კეისრის „უნია“ სომხურ ეკლესიასთან). ამ დროს კი უწყვეტად იდევნებოდა ამ დიდი სახელმწიფოების მიერ ქრთული ეკლესია და, შესაბამისად, მიმდინარეობდა ქართველებისა და ალაბანელების არმენიზაცია დაპყრობილ მხარეებში. თბილისი 400 წელი საამირო იყო, არაბები კი სომხურ ეკლესიასთან თანამშრომლობდნენ, შესაბამისად, თბილისის საამიროში, გუგარქსა თუ ტაოში ქართული ეკლესია, მისი ბიზანტიური ორიენტაციის გამო, სასტიკად იდევნებოდა, ისევე, როგორც ალბანური ქალკედონური ეკლესია იდევნებოდა არაბების მიერ.
ამ ფონზე სომხური ეკლესია ნებადართული და ზოგჯერ პრივილეგირებული იყო, რასაც მიუთითებს მოვსეს კალანკატუაცი. ის აღწერს, თუ როგორ გააუქმეს არაბებმა ალბანური ქალკედონური ეკლესიის ავტოკეფალია და ის დაუქვემდებარეს სომხურს, აიკრძალა ალბანურ ენაზე საეკლესიო მსახურებაც და ის სომხურენოვნებით შეიცვალა.
ალბანური ეკლესია სომხურ ეკლესიად გადაიქცა, ხოლო ალბანელების დიდი ნაწილი გასომხდა.
სომხური გეოგრაფის მიხედვით, გარდმანი, გუგაქი და ტაო წარმოადგენდა ძალზე ვრცელ ქვეყანებს, რომელნიც მრავალი ოლქის ანუ ხევისაგან (სომხურად „ძორ“-ისაგან) შედგებოდა.
სომხური გეოგრაფიის დაწერის დროს, მე-7 ს-ში, გუგარქი ჯერ კიდევ ქართულ ქვეყანას წარმოადგენდა და მმართველობაც ჯერ კიდევ ქართული ჰქონდა, რასაც სომხური გეოგრაფიაც კი მიუთითებს, ხოლო ტაო უკვე ჩაღრმავებული იყო არმენიზაციის ჭაობში, მაგრამ აქ, ჩანს, მხოლოდ ზედა ფენა იყო უკეთ არმენიზებული, ხოლო ქვედა ფენა ჯერ კიდევ ქართული იყო, ეს გამოჩნდა განსაკუთრებით მე-8 საუკუნის შემდეგ, როდესაც ტაოს, ერთი შეხედვით უკვე არმენიზებული, ქართველობა გამოაფხიზლა ქალკედონიზმის ნათელმა და მასზე დაყრდნობით დაიბრუნა ეროვნული თვითშემეცნება, ანუ აშკარად განაცხადა თავისი ქართველობა და დაუბრუნდა ქართული ეკლესიის წიაღს, რაც ურთულესი პროცესი იყო. ეს ვერ შეძლეს მეზობლად მცხოვრებმა ალაბანელებმა.