სტრაბონი და იოანე ცეცე ქართულ-კავკასიური ერთიანი ეთნიკური ველის შესახებ

დაღესტანში (ავარიაში), თანამედროვე ჩეჩნეთ-ინგუშეთში, დვალეთში, ანუ ჩრდილოეთ ოსეთის უმეტეს ნაწილში, დასავლეთ, აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოში (აფხაზეთში, სვანეთ-სამეგრელოში, იმერეთში თუ აჭარა-გურიაში) წირვა-ლოცვა და საქრისტიანო მსახურება მუდამ ქართულენოვანი იყო საუკუნეთა მანძილზე და მნიშვნელოვნად ასეა ამჟამადაც. წირვა-ლოცვის ქართული ენა გასაგები და მშობლიური იყო აღნიშნული ოლქების სამრევლოსათვის, რაც გამოწვეული უნდა ყოფილიყო საქართველოსა და მისი მიმდებარე მხარეების ეთნიკური ერთგვაროვნებით. ჩანს, ეთნიკური ერთგვაროვნება იყო ერთ-ერთი საფუძველი იმისა, რომ ქართული ენა განვრცელდა კავკასიის მნიშვნელოვან ნაწილში. მრავალი ქართულენოვანი საეპისკოპოსო ცენტრის, მაგალითად, ანისის, დვინის, ვალაშკერტის, დადაშენის, არზრუმის და სხვა ქართული საეპისკოპოსოების არსებობა, ამითვე უნდა ყოფილიყო გამოწვეული. ამ საკითხშიც სტრაბონის ცნობა ეთანადება „ქართლის ცხოვრების“ ცნობას, რომლის მიხედვითაც, ჩრდილოეთ კავკასიელთა ეთნარქები ლეკოსი და კავკასოსი თარგამოსიანები, ანუ ქართველთა ეთნარქების – ეგროსისა და ქართლოსის ძმები იყვნენ.
ქართული წყაროს იდენტური ცნობა, რომ იბერები ჩრდილოკავკასიელებს ენათესავებიან, აქვს სტრაბონს. ის წერს, რომ იბერების უმრავლესობა მეომრული სულისკვეთებისაა. ისინი ცხოვრობენ მთებში და ენათესავებიან ჩრდილოკავკასიელ სკვითებსა და სარმატებს. ამიტომაც ომიანობის დროს ამ სკვით-სარმატებიდან მრავალათასიანი ჯარის შეკრება შეუძლიათ. ის ახსენებს იბერიის მთებს და წერს მთიელი იბერების შესახებ: „(იბერიის) მთიანი მხარე უჭირავს იბერების მეომარ უმრავლესობას. მათი ცხოვრების წესი სარმატებისა და სკვითების მსგავსია, რომელთაც ემეზობლებიან და ენათესავებიან. სხვათაშორის, ისინი მიწათმოქმედებითაც არიან დაკავებულნი. რაიმე განგაშის დროს მათგან კრებენ მრავალ ათეულ ათასს მეომარს (სტრაბ. 11,3,3). „ქართლის ცხოვრებისა“ და სტრაბონის ცნობები იდენტურია. პლინიუს უფროსმაც ახსენა „გეორგები“ ჩრდილოეთ კავკასიაში თავის „ნატურალის ისტორიაში“. ასევე პირველ საუკუნეში პომპონიუს მელა მსოფლიოს მისეულ აღწერაში აღნიშნავს, რომ ჩრდილოეთ კასპიისპირეთში სახლობდა ხალხი სახელწოდებით „გეორგი“. პირველ საუკუნეშივე ტაციტუსის „მსოფლიოს გეოგრაფიულ აღწერაშიც“ იხსენიებიან გეორგები-გეორგიელები ჩრდილოეთ კავკასიაში და ჩრდილოეთ კასპიისპირეთშიც. ასე რომ, პირველი საუკუნის მოღვაწეების: სტრაბონის, გაიოზ პლინიუს უფროსის, პომპონიუს მელას, ტაციტუსის მიერ შედგენილ მსოფლიოს აღწერებში „გეორგები“ იხსენიებიან ჩრდილოეთ კავკასიაში. კერძოდ, პლინიუს უფროსი თავის წიგნში „ბუნების ისტორია“ (IV, 83) წერს, რომ მდ. ყუბანის (პანტიკაპის) მარცხენა სანაპიროზე ცხოვრობენ გეორგები და ეს მდინარე ერთმანეთისაგან ყოფს გეორგებსა და სკვით ნომადებს.
„Далее река Пантикап, которая разграничивает племена номадов и георгов (IV, 83)“.
„Пантикап-это река Кубань“
აღსანიშნავია, რომ ეს ცნობა მთლიანად ეთანადება „ქართლის ცხოვრების“ ცნობას, რომ აქამდე (მცირე ხაზარეთის წყლამდე, ანუ ყუბანამდე) აღწევდა ეგროსის ქვეყნის საზღვარი, ანუ საზღვარი მიწათმოქმედი – ეგრი, ანუ გეორგი ხალხისა. აქვე ცხოვრობდნენ კერკეტები. ჩანს, ეტიმოლოგიურად სიტყვა „კერკეტი“ იგივე სიტყვა „გერგეტი“, ანუ გეორგია.
მიღებულია, რომ სახელით „გეორგი“ აღნიშნებოდა მიწათმოქმედი მოსახლეობა, განსხვავებით მომთაბარეებისაგან. Река Пантикап отделяла кочующих номадов от оседлых пахарей.
ქართველი ხალხი (ისტორიაში გამოჩენის შემდეგ) მუდამ მიწათმოქმედი იყო. ამიტომაც, საყოველთაოდ, მას ამ სახელით – „გეორგი“ იცნობდნენ. ეს მისი სახელია. ჩრდილოეთ კავკასიის აღნიშნული „გეორგების“ პატარა ხალხებიც მის ნაწილად შეიძლება ჩაითვალოს. მით უმეტეს, რომ ეროვნული საისტორიო წყაროც „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად მიუთითებს მდ. ყუბანამდე, ანუ პანტიკაპამდე ქართველთა ცხოვრების შესახებ (მდ. „ხაზარეთისწყლამდე“, ანუ ყუბანამდე აღწევდა როგორც ითქვა, ეგროსის წილი ქვეყნის საზღვარი). როგორც აღინიშნა, კომენტატორები „გეორგების“ ქვეშ გულისხმობენ მიწათმოქმედ ტომებს, მაგრამ, აქვე, ამავე რეგიონში, სამხრეთ კავკასიაში, ცხოვრობდა ამავე სახელის მქონე გეორგების, ანუ ქართველების მრავალრიცხოვანი ხალხი და ისინი მიწათმოქმედები იყვნენ. ამიტომაც ჩრდილოკავკასიელი გეორგები და სამხრეთკავკასიელი გეორგები თანამეტომენი უნდა ყოფილიყვნენ. სტრაბონიც აღნიშნავდა, რომ იბერიის მთიან ნაწილში მცხოვრები იბერიელები ენათესავებოდნენ ჩრდილოეთ კავკასიაში მცხოვრებ სარმატულ ტომებს. სტრაბონისავე ცნობით, იბერებს ათეულათასობით ჯარისკაცი გადმოჰყავდათ ჩრდილოეთ კავკასიიდან, რადგანაც იბერია და ჩრდილოეთ კავკასია ერთიან ეთნო-კულტურულ და პოლიტიკურ სისტემას ქმნიდა (ასეა „ქართლის ცხოვრების“ მონაცემებითაც).
სტრაბონი წერს – На Иберийской равнине обитает население, более склонное к земледелию и миру … горную страну, напротив, занимают просто людины и воины, живущие по обычаям скифов и сарматов, соседями и родственниками, которых они являются; …В случае каких-нибудь тревожных обстоятельств они выставляют много десятков тысяч воинов как из своей среды, так и из числа скифов и сарматов. ГЕОГРАФИЯ, 11.III [Перевод Г. А. Стратановского под общей редакцией проф. С. Л. Утченко]. Страбон. „География“. М., „Наука“, 1964 (djvu – файл).
სარმატები, ანუ „შარომატიული“ ტომები, ჩრდილოეთ კავკასიისა, ივ. ჯავახიშვილს ქართულ ტომებად მიაჩნდა. სომხური წყაროები დასავლეთ საქართველოს სარმატიად მოიხსენიებდნენ. ლეონტი მროველის თანახმად, ჩრდილოკავკასიური ტომების ეთნარქები ლეკოსი და კავკასოსი ქართველთა ეპომენების – ქართლოსისა და ეგროსის სისხლისმიერი ძმები იყვნენ. აქ კვლავ სტრაბონის ცნობა გვახსენდება სვანების შესახებ, რომ სვანებს, ზოგიერთი უფრო ძველი ისტორიკოსი, იბერიელებს უწოდებდა.
ქართული, ანუ იბერიული ტომები, ჩრდილოეთ კავკასიაში მრავალრიცხოვანი იყო. ის (სტრაბონი) ახსენებს არა მხოლოდ იბერების მონათესავე სკვითებს, რომელთაც სამხრეთელი იბერიელების დასახმარებლად მრავალათეულათასიანი ჯარი გადმოჰყავდათ, არამედ იბერიელებად წოდებულ სვანებსაც, რომელნიც დასავლეთ საქართველოს გარდა ჩრდილო კავკასიაშიც ცხოვრობდნენ, მათ „საჭიროების ჟამს გამოჰყავთ 200 000 კაციანი ლაშქარი“. ეს გვაფიქრებინებს, რომ ჩრდილოეთ კავკასიის დიდი ნაწილი სვანებით იყო დასახლებული, რადგანაც 200 000 კაციანი ლაშქრის მოკრება დასავლეთ საქართველოში, ალბათ, შეუძლებელი იყო ტერიტორიის სიმცირის გამო. მართლაც, ჩრდილო კავკასია, როგორც ქართული წყაროების, ისე სტრაბობის ცნობით, იბერთა თანამეტომე მოსახლეობით იყო დასახლებული. სტრაბონის ცნობით, სვანებს ჰყავთ ბასილევსი და 300 მამაკაცისგან შემდგარი საბჭო; საჭიროების ჟამს გამოჰყავთ 200 000 – კაციანი ლაშქარი. მათი საცხოვრისი ძალზე ვრცელი რეგიონი იყო და ის მოიცავდა კავკასიის ორივე ფერდზე (ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიაში) დიდ ტერიტორიებს, რომელიც ძალზე დაემცრო ჩრდილოეთ კავკასიაში თემურ-ლენგის გამანადგურებელი ლაშქრობის შემდეგ. სტრაბონის ცნობას სვანების შესახებ ეთანადება მენანდრეს (ახ.წ VI ს.) ცნობა: სვანები „ერთი იმ ტომთაგანია, რომელიც კავკასიის გარშემო ცხოვრობს, ჰყავს მთავარი და ამ ქვეყანაზე სკვითები გადიან“ (გეორგიკა, ტომი III, გვ. 221).
მენანდრე მიუთითებს იმიერკავკასიაში სვანების ცხოვრების შესახებ. სტრაბონის ზოგიერთი წყარო, როგორც აღინიშნა, სვანებს იბერიელებს უწოდებდა. სტრაბონს კი წყაროებად გამოყენებული ჰქონდა იქამდე ცნობილი გეოგრაფოსები და ავტორები, მათგან ზოგიერთი, სვანებს იბერიელებს უწოდებდა, ანუ იბერიელი ხალხის ერთ-ერთ ჯგუფად მიიჩნევდა. ამიტომაც სტრაბონი წერდა სვანების შესახებ, „ზოგიერთები მათ ასევე უწოდებენ იბერიელებს“ „…Некоторые называют их также иберийцами“ (Страбон, География, М., 1964, стр. 473-474). მე-17 საუკუნეშიც კი, როცა ჩრდილოკავკასიელ სვანთა და, საერთოდ, იქაურ ქართველთა ერთი ნაწილი უკვე გამუსლიმანებული და მათი საცხოვრებელი არეალი შემცირებული იყო, მაინც, სხვადასხვა, მათ შორის სამეგრელოში მიმავალი რუსი ელჩების აღწერით, სვანების (სონების, მშვანების) ერთი ნაწილის საცხოვრისი მოიცავდა ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონებს – ბაქსანს, ჩეგემს, იალბუზის მიმდებარე კალთებს, ყუბანის სათავეებს არხიზ-ზელენჯუკამდე. ჩრდილოეთ კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთი მხარე სვანეთის ნაწილს წარმოადგენდა, საიდანაც წმ. მოციქული მეზობლად მდებარე ალანიაში გადასულა. მიუხედავად ჟამთა ცვლისა, რაც საქართველომ დაკარგა ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონები, მაინც, ამჟამადაც კი საქართველოს სახელმწიფო ყაზბეგის, თუშეთისა და ხევსურეთის რეგიონების სახით კვლავ მოიცავს ჩრდილოეთ კავკასიის ერთ ნაწილს. შესაბამისად, საქართველო ამჟამადაც მოიცავს ჩრდილოეთ კავკასიის ნაწილს და ქართველები ამჟამადაც ცხოვრობენ ჩრდილოეთ კავკასიაში.
იგულისხმება, რომ ქართველთა ტომები კიდევ უფრო დიდ არეებს მოიცავდნენ ჩრდილოეთ კავკასიაში მოციქულთა ეპოქაში და ქრისტიანობის გავრცელების საუკუნეებში. მაგალითად, ჩრდილოეთ კავკასიაში მცხოვრები დვალები, საეკლესიო თვალსაზისით, ქართულენოვანი ტომი იყო პირველ ათასწლეულშივე, რადგანაც დვალი კალიგრაფები, მწიგნობრები და წმიდანები საქართველოს ეკლესიაში პირველ ათასწლეულშივე მოღვაწეობდნენ. დვალეთი კი ახლანდელი ჩრდილოეთ ოსეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო. სტრაბონის ინფორმაციით, იბერები დომინანტები იყვნენ კავკასიაში, რადგანაც მათ შეეძლიოთ ჩრდილოკავკასიელთა ლაშქრის გამოყვანა თავისი საჭიროებისათვის. მათ შეეძლოთ სკვითებისა და სარმატების ჯარის მცირე აზიისაკენ მიმართვა, თანაც მრავალათასიანი მეომრებისა, ანუ ისინი საერთოკავკასიური სახლის ჰეგემონები იყვნენ, მეორე საკითხია, რომ მთიელი იბერები ენათესავებოდნენ, ანუ გენეტიკური მონათესავენი იყვნენ ჩრდილოკავკასიელებისა. ჩრდილოეთ კავკასიის ქართველურ ტომთა ძლიერება ერთგვარად დაასუსტეს ბიზანტიელთა მოკავშირე სტეპებიდან შემოყვანილმა ალანებმა მე-6 საუკუნის შემდგომ. მე-8, მე-9 საუკუნეებიდან, ჩრდილოეთ კავკასიის ზღვისპირეთში ხაზარების მიერ ალანების შევიწროების გამო კვლავ გაძლიერდნენ ქართული ტომები. ეს მხარეები ხაზართა ხელშეწყობით კვლავ ქართველური ტომების ხელში აღმოჩნდა. აქაურებს აფხაზები უწოდეს. სიტყვა „აფხაზი“ („ა-ფ-ხაზ“) ხაზარების ხელდებული ქვეყნის ქართველებს უნდა ნიშნავდეს. შესაძლოა, სახელი „აფხაზი“ სიტყვა „ხაზარისაგან“ მომდინარეობდეს (სიტყვები „აფხაზი“ და „ხაზარი“ („ხაზ-არ“) ეტიმოლოგიურად ერთმანეთთან უნდა იყოს დაკავშირებული, ორივე სიტყვის ძირი-ფუძე უნდა იყოს „ხაზ“, ანუ ხაზარეთი), რადგანაც იმჟამად არაბები ხაზარების მიერ ხელდებულ მიწა-წყალს, სადაც შემდგომ აფხაზეთი ჩამოყალიბდა, ყუბანიდან ვიდრე კლისურამდე, ჩანს, ხაზარეთს უწოდებდნენ. რაც შეეხება კავკასიის ალანებს, ხაზართა გამო შევიწროებული ალანების ერთი ჯგუფი ანაკოფიის მთიანეთსა და ჩრდილო კავკასიის მთიანეთში გაძლიერდა. როგორც ითქვა, ალანების უფრო დიდი ნაწილი კი დონ-დნეპრისპირეთში ცხოვრობდა.
კავკასიის ალანებს დონისპირეთის ალანებისაგან აშორებდა ხაზარების მიერ ხელდებული ჩრდილოეთ კავკასია. კავკასიის ალანია ქართულ საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა, დონისპირეთის ვრცელი ალანია კი – კონსტანტინოპოლისა, სადაც მან ალანიის ეპარქია დააარსა. ვახუშტის ცნობით, ხაზართა მოკავშირე და მოყვარე აფხაზთა ერისთავი თავდაპირველად (ჩანს, მე-7 საუკუნესათვის) ფლობდა ტერიტორიას ანაკოფიიდან ყუბანამდე („ხაზარეთის მდინარემდე“), ანუ იმჟამინდელი ხაზარეთის ერთ ნაწილს. ქართული წყაროების ცნობას, რომ დასავლეთ საქართველო კლისურამდე შედიოდა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში, ეთანადება სტრაბონის ცნობა „შუა იბერიის“ შესახებ. სტრაბონი იბერიის შესახებ წერდა: „ეს ქვეყანა ყოველმხრივ შემოფარგლულია კავკასიის მთებით. მათგან სამხრეთის მიმართულებით მოემართებიან იბერიაში გამავალი ქედები. ისინი მიდიან არმენიამდე და კოლხიდამდე. იბერიის შუაგულშია მდინარეებით მორწყული დაბლობი. მათგან ყველაზე დიდია მტკვარი. „Страна эта отовсюду окружена Кавказскими горами, ибо к югу выступают богатые растительностью отроги Кавказа, охватывая всю Иберию и доходя до Армении и Колхиды, а в середине находится равнина, орошаемая реками, из которых самая большая Кир“ (Страбон, XI, 3, 2).
იბერიის შუაგულში მდებარე რომელი დაბლობი იგულისხმება სტრაბონის მიერ? რომელ დაბლობს უწოდებს ის იბერიის შუგულში (в середине) მდებარეს? ესაა შიდა ქართლის დაბლობი, რომელიც მოიცავდა თანამედროვე ხაშურის, ქარელის, გორის, კასპისა და მცხეთის რაიონებს, რომელიც შემოსაზღვრულია კავკასიის მთავარ ქედიდან გამომავალი ლიხისა და ქართლ-საგურამოს ქედებით. სტრაბონის სიტყვით ეს დაბლობი შუა იბერიაში მდებარეობდა. ამ ცნობის საგანგებო ხაზგასმა მნიშვნელოვანია, რადგანაც ამჟამად არასწორად იბერიად მხოლოდ ამ ტერიტორიას მიიჩნევენ. სტრაბონის ამ ცნობით, კი ეს დაბლობი შუა იბერიაში მდებარეობდა. თუ ეს დაბლობი შუა იბერიაში მდებარეობდა, ის წარმოადგენდა იბერიის ცენტრალურ ნაწილს, ამიტომაც დაისმის კითხვა, სად მდებარეობდა იბერიის სხვა ნაწილები? რომელ ოლქს ერქვა დასავლეთ იბერია ანდა აღმოსავლეთ იბერია? უნდა ვიფიქროთ, რომ შუა იბერიის ვრცელი დაბლობის დასავლეთით მდებარე მიწა-წყალს, რომელსაც ჩვენ დასავლეთ საქართველოს ვუწოდებთ, სტრაბონის ეპოქაში „დასავლეთ იბერიას“ უწოდებდნენ, ხოლო ამ დაბლობის აღმოსავლეთით მდებარე მიწა-წყალს (ანუ კახეთს) – „აღმოსავლეთ იბერიას“. შესაბამისად, არსებობდა სამხრეთი და ჩრდილოეთ იბერიაც. სწორედ მათთან მიმართებაში მდებარეობდა ეს დაბლობი შუა იბერიაში, ანუ „в середине“. ამ ფაქტს ადასტურებს ქართული წყაროებიც. მაგალითად, „ქართლის ცხოვრება“ დასავლეთ საქართველოს მუდამ მიიჩნევს იბერიის დასავლეთ ნაწილად და ასევე მუდამ დაბეჯითებით მიუთითებს, რომ ქართლის სამეფოს დასავლეთი საზღვარი გადიოდა მდ. ეგრისწყალზე მეფე ფარნავაზიდან ვახტანგ გორგასლამდე, შემდეგ კი – მდ. კლისურაზე.
ქართული წყაროები სტრაბონის „შუა იბერიას“ უწოდებს „შიდა ქართლს“, სასპასპეტოს. თუკი კავკასიის მთავარი ქედიდან გამოსული და სამხრეთით მიმართული მთებით (ლიხისა და საგურამოს ქედებით) შემოსარტყლული ვაკე იყო იბერიის შუაგული (в середине), მაშინ იბერიის აღმოსავლეთი და დასავლეთი ნაწილებიც მისი თანაფარდი უნდა ყოფილიყო. ლიხის ქედიდან საგურამომდე დაახლობით 150200 კმ-ია. მისი თანაფარდი სიგრძის უნდა ყოდილიყო იბერიის დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილები, ანუ დასავლეთ საქართველო (ლიხის მთიდან ეგრისწყლამდე) და კახეთი (საგურამოს ქედიდან ცროლის მთამდე). ამ მხრივ სტრაბონისა და ქართული წყაროების ცნობები იდენტურია. სტრაბონიდან ათასი წლის შემდეგ იოანე ცეცე ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონის მოსახლეობას ერთ გენეტიკას აკუთვნებდა. ის წერდა, რომ იბერები და აბაზგები, ასევე ალანები – ერთი გვარის, ანუ ერთი გენეტიკის ხალხია. „иберъи, абазги и алани одного рода“ (გეორგიკა, 1967, ტ, VII, 22-26). ეთნიკური ერთგვაროვნების გამო, როგორც ითქვა, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იყო მოქცეული ჩრდილოეთ კავკასიის, აფხაზეთ-სვანეთ-დვალეთისა და დაღესტნის ეკლესიები, სადაც საეკლესიო კულტურა, მწიგნობრობა, არქიტექტურა და წირვა-ლოცვა ქართულენოვანი იყო.