არიან-ქართლის წინაისტორია (აია-კოლხიდა და არიან-ქართლი)

“ჰაიასა” – “აიას ქვეყანა” (შემდგომი კოლხიდა)

“ჰაიასა”, “ჰაიასა-აცცი” (აზზი) – იყო სახელმწიფო, რომელიც მოიხსენიება ხეთურ ლურსმნულ ტექსტებში ძ.ვ.წ XVI-XIII საუკუნეებში. ხეთოლოგთა უმეტესობა ჰაიასას ათავსებს შავიზღვისპირზე ჭოროხისა და ევფრატის სათავეებთან. ჰაიასის ქვეყნის არსებობა მსოფლიო სამეცნიერო საზოგადოებისათვის ცნობილი გახდა XX ს-ის დასაწყისისათვის, მას შემდეგ რაც გაიშიფრა ხეთური წარწერები, ამ სიახლეს დიდი რეზონანსი ჰქონდა და შეცვალა იქამდე არსებული წარმოდგენები მსოფლიოს ძველი ისტორიისა. სიტყვა ჰაიასას და სომეხთა თვითსახელწოდების “ჰაი”-ს მსგავსებამ სომეხ მეცნიერებს ჩამოუყალიბა ამჟამად სომხეთში დამკვიდრებული თვალსაზრისი, რომ ჰაიასის ქვეყანა იყო სომხური სახელმწიფო და ჰაიასელები პროტოსომხები იყვნენ. ეს თვალსაზრისი მსოფლიო სამეცნიერო წრეებში საეჭვოდ მიიჩნევა. თუმცა გავრცელებული არის სომხეთში (და ჩანს საქართველოშიც, როგორც ამას უჩვენებს ქართული საინტერნეტო სტატიები სომხეთისა და სომხების ეთნოგენეზის შესახებ). სომხებს ჰაიასასთან აკავშირებენ ძალზე ცნობილი სომეხი მეცნიერები. ჩვენი აზრი კი განსხვავებულია – აღნიშნულ ტერიტორიაზე (ჭოროხის სათავეებიდან ვიდრე შავ ზღვამდე, სადაც XIV ს-ში მდებარეობდა ჰაიასა), ბერძნული წყაროების თანახმად (ქრისტეშობამდე XIII-XII საუკუნეებისათვის) მდებარეობდა სახელმწიფო სახელწოდებით “აია” და სწორედ მისი სახელია ასახული ხეთურ წყაროებში. 438 შესაბამისად, ჰაიასა უნდა იყოს აიას სახელმწიფო, რომელსაც შემდგომში კოლხეთი ეწოდა. როგორც ცნობილია, კოლხეთის ძველი სახელი არის “აია”, სადაც, მეფე აიეტის დროს, შავი ზღვის სანაპიროს მოადგნენ არგონავტები და მითის მიხედვით მოიტაცეს ოქროს საწმისი. ჰეროდოტე წერს: “ელინებმა გრძელი ხომალდით მიცურეს აიაში, კოლხიდაში, მდინარე ფაზისთან, მოიტაცეს მეფის ასული მედეა” (I. 2). მართალია “აია” და არგონავტები მითების სფეროს განეკუთვნებიან, მაგრამ, ხეთური წყაროების “ჰაიასა” სწორედ აღნიშნულ ადგილას მდებარე სახელმწიფო აღმოჩნდა, თითქმის იმავე სახელწოდებით, ეს ჩვენ შეიძლება მივიჩნიოთ ერთ-ერთ დადასტურებად იმისა რომ მითში აღწერილი ამბები აირეკლავდა ისტორიულ რეალობას. ჩვენს ერამდე XII საუკუნისათვის, როგორც ჩანს, ჰაიასა დაიშალა და მისი ტერიტორია დაიპყრეს. ამ პერიოდში ჰაიასას ტერიტორია შეიძლება დაიაენის ნაწილად ჩაითვალოს. ცნობილია, რომ ჩვენს ერამდე XIV საუკუნეში ჰაიასელები შეიჭრნენ ხეთების ტერიტორიაზე და გადაწვეს მისი დედაქალაქი, რომლის შემდეგაც თავის საზღვრად აქციეს ქალაქი სამუხა. ჰაიასა დროდადრო დებდა სამშვიდობო ზავს ხეთების სამეფოსთან და ხეთებს უხდიდა ხარკს. ლურსმნული ფირფიტებიდან ცნობილია რამდენიმე ჰაიასელი მეფის სახელი. როდესაც ხეთების სამეფო ტახტზე ავიდა მეფე დუდხალია III ჰაიასელების წინააღმდეგ გაიგზავნა მხედართმთავარი, მემკვიდრე მეფისა. იმჟამად ჰაიასელები თავის ქვეყანაში იფარავდნენ ლტოლვილებს ხეთების ტერიტორიიდან, მხედართმთავარს დაევალა მათი და ქალაქ სამუხას უკან დაბრუნება. ჰაიასას მეფემ ხეთების მხედართმთავართან დადო სამშვიდობო ხელშეკრულება და დაუზავდა. ხეთების მეფემ ჰაიასას მეფეს ცოლად მისცა თავისი დაი, იმ პირობით, რომ ჰაიასას მეფეს აეკრძალებოდა ხეთების სამეფო სახლის სხვა ქალებთან რაიმე სახის ურთიერთობა. სამშვიდობო შეთანხმება შემდგომ დაირღვა და ჰაიასას ბელადი თავს დაესხა ხეთების ერთ-ერთ ოლქს, თავის მხრივ ხეთებმაც ალყა შემოარტყეს ჰაიასა-აცცის ციხე-სიმაგრე ურას. ბრძოლები გაგრძელდა. ხეთების ერთ- 439 ერთმა მეფემ გადალახა პონტოს მთები, გავიდა შავი ზღვის სანაპიროზე და აიღო იქ მდებარე ჰაიასელების ქალაქი არიპსე, იქედან გაემართა აცცის ცენტრისაკენ, ჰაიასის ქვეყანა დამორჩილებულ იქნა. როგორც ითქვა, ჰაიასის ქვეყნის არსებობის შესახებ მეცნიერებმა შეიტყვეს მხოლოდ ხეთურ-ლურსმნული დამწერლობის გაშიფვრის შემდეგ, XX საუკუნის დასაწყისში. იქამდე ურარტუს სახელმწიფოს, ეთნოსსა და კულტურას პროტოქართველებთან, ქართველთა თვითსახელწოდების ფუძე “ქალდთან” აკავშირებდნენ, არმენიელებს კი ამ არეალზე მხოლოდ ძვ.წ. VI საუკუნეში გამოჩენილებად მიიჩნევდნენ, რომელთაც ურარტუს პროტოქართველთა მემკვიდრეობა გაითავისეს. ამ თეორიას ავითარებდნენ წმ. ილია მართლის ეპოქის გამოჩენილი ევროპელი მეცნიერები. ილიამ ეს ფაქტი ასახა თავის “ქვათა ღაღადში”, სადაც მკაცრად გააკრიტიკა ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი ქ. პატკანოვი და, როგორც წერდა: “მისი შეგირდი ნიკო მარი”, ტენდენციური კვლევებისათვის. ი. ჭავჭავაძის შეფასებამ გააღიზიანა ნ. მარი, მან მიზნად დაისახა საკადრისი პასუხით თავისი სამეცნიერო ღირსება დაემტკიცებინა. ამ მიზნის მიღწევას მან მრავალი ათეული წელი და მრავალი ნაშრომი მიუძღვნა. საბოლოოდ, მის კვლევა-ძიებებს ფართო ასპარეზი მიეცა საბჭოთა კავშირში XX ს-ის 20-30-იან წლებში მის სიცოცხლეშივე. ამავე პერიოდში ის და მისი მიმდევრები გაახარა ხეთურ წარწერებში არა ქალდის (ქართველთა ეპონომის), არამედ ჰაიასას (სომეხთა ეპონომის) სახელის ამოკითხვამ. რადგანაც ეს ფაქტი შეიძლებოდა გამოყენებულიყო საწინააღმდეგოდ ილიას მტკიცებისა, რომ ურარტუ ქალდის ე.ი ქალდუელების, ქართველების ქვეყანა იყო. ახლა, ხეთური წარწერები მათ საშუალებას აძლევდა, ფაქტებზე დაყრდნობით საზოგადოებისათვის დაემტკიცებინათ თავიანთი მიუკერძოებლობა. ამ აღმოჩენამ აღაფრთოვანა ნ. მარის გავლენის სფეროში მომუშავე მეცნიერები, რადგანაც ხეთურმა წარწერებმა მათ საშუალება მისცა “მეცნიერული პასუხი” გაეცათ ქართველი “მოხალისე ისტორიკოსებისათვის”, რომ არმენიელები არა ძვ.წ. მე-6 საუკუნეში გამოჩნდნენ ურარტუსთან, არამედ უკვე ძვ.წ. 14 საუკუნიდან მკვიდრობდნენ იქამდე ქართულ სამყაროდ მიჩნეულ ქვეყნებში, და მათ არა მხოლოდ ჭოროხ-ევფრატის სათავეებთან, არამედ მცირე აზიის სხვა რეგიონებშიც საკუთარი სახელმწიფოები ჰქონდათ, და უფრო მეტიც, მათ ახლა უკვე დაიწყეს მტკიცება, რომ ურარტუ თვითვე იყო პროტოსომხური სახელმწიფო. თავდაპირველად კი ნ. მარის 440 მიმდევარმა მეცნიერებმა გამოაქვეყნეს დიდტანიანი წიგნები და გამოკვლევები, რომ ურარტუს არ ერქვა ქალდეა, რომ ურარტუს ხალხს არ ერქვა ქალდეველები, რომ ასეთი თვალსაზრისიც კი დიდი შეცდომა იყო და მიუღებელი სამეცნიერო თვალსაზრისით, ახლა მათ დაიწყეს მტკიცება, რომ ყველაფერი პირიქით იყო და ხეთურ წარწერებში ჰაიასა ერქვა ჭოროხშავიზღვისპირეთის სახელმწიფოს ძვ.წ. XIV ს-ში. ჯერ კიდევ ჰაიასას ქვეყნის რაობის გააზრებამდე სხვადასხვა წყაროების ურთიერთ შეჯერებით გ.გოზალიშვილმა გამოთქვა აზრი, რომ ქვეყანას ჭოროხის სათავეებიდან ვიდრე შემდგომ დროინდელ ტრაპეზუნტამდე ერქვა სახელი “გაია”, “აია”, “მიწა – ქვეყანა” (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი 1965 გვ. 8,9). ძალზე მნიშვნელოვანია გოზალიშვილის აზრი, რომ იქამდე, სანამ აღნიშნულ მიწა-წყალს ეწოდებოდა კოლხიდა, მას ერქვა სახელი “გაია”, გოზალიშვილის ეს აზრი შემდეგში პრაქტიკულად დაადასტურა ხეთური წარწერების ანალიზმა, მათში მართლაც აღმოჩნდა ქვეყანა სახელწოდებით ჰაიასა. ხეთოლოგთა მიერ აღიარებულია, რომ ამ ტერმინში “ჰაიასა”, ფუძეა “ჰაია” ხოლო “სა” არის ხეთური სუფიქსი, გამოყენებული ქვეყნის სახელის საწარმოებლად, იგივეა რაც ვთქვათ ინგლისურში “ლენდ”, “ლანდ”, ანუ ჰაიასა ნიშნავს, ჰაიას ქვეყანას, უნდა აღინიშნოს, რომ ამავე სუფიქსით “სა”, “სი”, ქართულშიც აღინიშნება გეოგრაფიული სახელები, მაგალითად: თბილისი, ქუთაისი, ბოლნისი, კვაისა, ჯვარისა, უბისა, გორისა, დღნორისა, პერევისა, სხვა სოფლებისა და ქალაქების სახელები. მაშასადამე, ჩვენი აზრით, ჰაიასა იგივეა, რაც ბერძნულ მითოლოგიის აია, აიას ქვეყანა, რომელსაც შემდგომ კოლხიდა უწოდეს. აღნიშნავენ, რომ ლურსმნულ წარწერებშივე მოიხსენიება ჰაიასას მახლობლად მდებარე ქვეყანა სახელწოდებით “გიურიანი”, “იურია” ან “გურია”, ამ ქვეყნის სახელი ზუსტად არ იკითხება (მაგრამ მას როგორც აღინიშნა ერქვა გიურიანი, იურია ან გურია) (Дъяконов, И. М. Предисторя Армянского народа, глава II, Исторя Армянского нагоря в эпоху бронзи и раннего железа, ст. 43/46). ქვემოთ, სხვადასხვა სტატიაში მივუთითებთ, რომ აია-კოლხიდა იგივეა რაც ჰაიასა-ქალდი, არიან-ქართლი, რომ ეტიმოლოგიურად ერთმანეთის იდენტურები არიან ტერმინები ჰაიასა, აია და არიანი (აია, ჩანს აქედან 441 სიტყვა – არიანი, აია-არიანი), ასევე ქალდი და კოლხიდა (ქალ-კოლ, “დ” და “ხ” მრავლობითობის გამომხატველი იდენტური ნიშნებია). დიაკონოვი თავის ამ ნაშრომში რამდენჯერმე აღნიშნავს, რომ ქალდები, ქართულ (ქართველურ) ენოვანი ტომი იყო, ის ასევე აღნიშნავს რომ ნ. მარმა სტრაბონის მიერ მოხსენიებული ჰალიძონ-ქალდები ქართულ სამყაროს დაუკავშირა, ხოლო თავის მხრივ ქალდების ტომი იყო ჰაიასას შემდგომ წარმოქმნილი ურარტუს მრავალეთნიკური სახელმწიფოს ერთ-ერთი შემადგენელი ტომი. ჩვენ ასევე ერთმანეთს ვუკავშირებთ ძველ ქართულ ტერმინ არიან-ქართლსა და ზემოთ აღნიშნულ ჰაიასა-ქალდს. ტერმინი ქართველი იგივეა რაც ქალდუელი, თავის მხრივ ქალდუ იყო ურარტუს ხალხთა უზენაესი ღვთაება. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ჰაიასას უნდა დაუკავშირდეს ტერმინი “აია” და ასევე ტროას ქვეყნის მეორე სახელი “ილიონი”, “ილია” (აქედან ჰომეროსის ილიადას, პოემისა და გმირების სახელები). ამასთანავე, ილიონს ეტიმოლოგიურად უნდა დაუკავშირდეს სტრაბონისა და სხვა ძველი ავტორების მიერ აღნიშნული ტერმინიც – “ჰალიძონი” (ალი(ძ)ონ – ალიონ – ილიონი). ვფიქრობთ, რომ სიტყვა ჰალიძონში “ჰ” და “ძ” მერყევი და ცვალებადი თანხმოვნები იყვნენ და ზოგჯერ არც კი გამოითქმოდნენ, ამიტომაც ასეთ შემთხვევაში, სიტყვა ალიძონიდან სიტყვა ალიანის ან და ილიონის მიღება შესაძლებელია, ალიანიდან შემდგომში შესაძლებელია მივიღოთ სიტყვაალია(არია), აია. “დაიაენი”, “დიაოხი”, “ბიაინალი” და სხვა აღნიშნულ ტერმინებში მუდამ გამოყენებული ხმოვნები “აია” უცვლელად გადადიოდა ამავე რეგიონში წარმოქმნილი სახელმწიფოების სახელებში – “აია”, “ილია”, “გაია”, “გიურია”, “ჰაიასი”, “დაიაენი”, “დიაოხი”, “ტაოხი”, “ბიაინალი”, მათში, როგორც ითქვა, მუდამ მეორდება ერთი და იგივე ფუძე-ხმოვნები, ეს არის “აია” (აღსანიშნავია, რომ მეგრულში, შესაბამისად პროტოქართულში, ქვეყანას, მიწაწყალს, ტერიტორიას ეწოდება “ქიანა”). აია გაია ჰაიასი დაიაენი დიაოხი 442 ტაოხი ბიაინალი ილია -ილიონი, ალია -ალიძონი გიურია და სხვა. ზოგჯერ ამ ხმოვანთა (იგულისხმება აია) შორის ჩნდებიან სონანტები (სონორები) – “ლ”, “ნ” და “რ”, და ვიღებთ ამავე რეგიონში ცნობილ სახელებს, მაგალითად: ნაირი, არიანი, და სხვა. ამასთანავე აღნიშნული “ლ” და “ნ” უნდა იყვნენ ე.წ. “რბილი ლ” და “რბილი რ”, რაც დამახასიათებელია ქართულისათვის. რბილი “რ” და “ლ” ხშირად მოისმოდა, როგორც “ი მოკლე”, ანდა არც ისმოდა, შესაბამისად მაგალითად ტერმინი ილიონი, მოისმოდა, როგორც იიანი, ან იია, ალიონი (აქედან ალიძონები), როგორც არიანი, აიანი, აია. მაშასადამე, თუ ასეა, მაშინ ალიანი, არიანი და აია ერთიდა იგივე ტერმინებია, სახელი იმ ქვეყნისა, რომელსაც შემდგომ კოლხიდა ეწოდა. როგორც ტერმინ “ნაირში”, ასევე ტერმინ “არიანში” ჩვენ შეგვიძლია გამოვყოთ ხმოვნები “აია”, ასევე თანხმოვნები “რ” და “ნ”, ისინი, როგორც ითქვა, შეიძლება იყვნენ რბილი “ლ”, რბილი “რ”. ტერმინი “ჰაიასა-აცცი”-ში “აცცი” ზოგჯერ იწერება როგორც “აზზი”, საფიქრებელია, რომ ამ ორ “ზზ”- ს შორის იდგა “რბილი ლ”, მაშინ მივიღებთ ცნობილ ტერმინს “ალზი” (აქედან აქაური ტომის სახელი ალიზონი ანუ ალიძონი). ეს სახელი (“ალზი”) შემდგომ საუკუნეებში ერქვა ქვეყანას ვანის ტბის სიახლოვეს. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ყოფილი ჰაიასა-აზზის ქვეყანაში ე.წ. ზღვის ხალხის დასახლების შემდეგ აზზი ანუ ალზი (იგივე ალიძონი) ხალხის ერთი ნაწილი უფრო აღმოსავლეთით გადასახლდა და შექმნა ალზის ოლქი. (აღსანიშნავია, რომ ტერმინი ჰალიძონი შესაძლოა საფუძვლად დაედო მწერალ არიანეს მიერ ნახსენებ ქვეყნის სახელს “ხორასმიონს”. ის წერს, რომ ალექსანდრე დიდთან მივიდა ხორასმიონის მეფე ფარასმანი, რომელსაც კონფლიქტი ჰქონდა კოლხებთან. სახელი ხორასმიონი – ჰორასმიონი (ხორაზმ) – ჰორასმ=ჰორასმ=ჰარასმ= ჰალასმ=ჰალაზმ=ჰალაძმ=ჰალაძნ=ჰალაძონ=ხალიზონ. ან ხორაზმ=ხალიზონ. თუ ასეეა ხორასმიონის სამეფო ალაძონების ტომისა ყოფილა. კოლხებისა და ხორასმიელთა ომი შიდა კონფლიქტად უნდა ჩაითვალოს). აღნიშნული სახელები და ტერმინები არ არის ხელოვნურად მოფიქრებული, არამედ დასტურდებიან ამ ტერიტორიაზე (შავი ზღვისპირეთიდან თითქ- 443 მის ვანის ტბამდე) სხვადასხვა ეპოქაში წარმოქმნილი სახელმწიფოებისა და ქვეყნების სახელებში, რომელნიც საისტორიო წყაროებითაა დადასტურებული. ჩვენი აზრით, როგორც ითქვა, ტრაპეზუნტიდან ვიდრე ვანის ტბამდე გადაშლილ მთიანეთს უნდა ეწოდოს “არიან ქართლის” მთიანეთი, სხვადასხვა საუკუნეებში აქ ჩამოყალიბდა სხვადასხვა სახელმწიფო, რომელთა ტერმინოლოგიაში მუდამ მეორდება ერთი და იგივე ხმოვნები – “აია”. უნდა ითქვას რომ ამავე მთიანეთში ძალზე ხშირად გამოიყენება ტერმინები კოლხი, ხალიტუ და ქალდი, თავის მხრივ ეს ტერმინებიც ერთმანეთთან უნდა იყვნენ დაკავშირებული. როგორც ვიცით, თანხმოვნები გ, კ, ქ პროტოქართულში გამოითქმოდა ერთი თანხმოვნით, ასევე ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ რომ ერთი საშუალო თანხმოვნით გამოითქმოდა დ,ტ,თ და ხმოვნები ა,ო. თუ ჩვენ აღნიშნულ ტერმინებში, კოლხსა და ქალდში აღნიშნულ თანხმოვნებს შევცვლით თანაიდენტური თანხმოვნებით, ანუ “კ”-ს თუ შევცვლით “ქ”-თი, “ო”-ს შევცვლით “ა”-თი, მაშინ სიტყვა კოლხიდან შეიძლება მივიღოთ სიტყვა “ქალხი”. როგორც ცნობილია “ხი” გამოხატავს მრავლობითობას, ისევე როგორც ებ (ბ), თ, დ თანხმოვნები, ამიტომაც სიტყვა კოლხში სუფიქს “ხი”-ს შეცვლა შესაძლებელია სუფიქსით დ თანხმოვნით, მაშინ სიტყვა კოლხი “ქალხიდან” შესაძლოა მივიღოთ სიტყვა “ქალდი” და “ქალიტუ” (ხალიტუ). მართლაც, ქალდელები ერქვა კოლხეთში მცხოვრებ ალიძონებს, ასევე, ჩანს, ურარტუს მრავალეთნიკურ ქვეყანაში მცხოვრებთაც, მათ მთავარ “ღმერთს” ამიტომაც ურარტუს – ქალდის ქვეყანაც ერქვა, აქედანვეა ხალიტუ. საბოლოოდ, უნდა ვთქვათ, რომ ჰაიასას ქვეყანა იყო პროტოქართველების სახელმწიფო, აია-კოლხიდა რომლის ხალხმაც შემდგომ ჭოროხის სათავეებიდან არაქსამდე და ვანის ტბამდე ხალიტუსა და “ნაირის” ქვეყნები წარმოქმნა, ხოლო შემდგომ ურარტუს – ქალდუს ქვეყანას დაუდო საფუძველი, ძველი კოლხების ანუ იმჟამინდელი ქალდების უზენაესი ღვთაების (ქალდის) მეთაურობით, ვფიქრობთ მთელი ეს მიწა წყალი იყო არიან-ქართლი, უძველესი აია-ქალდუ. როგორც აღვნიშნეთ, ცნობილი ხეთოლოგების მიერ გამოკვლეულია, რომ ტერმინ “ჰაიასაში” ფუძე ძირია “ჰაია”, ხოლო “სა” წარმოადგენს ხეთურ სუფიქსს, ამ სუფიქსით (ასა, ისი), ხეთურში აღინიშნებოდა ქვეყანა. ასე რომ “ჰაიასა” ნიშნავს “ჰაიას ქვეყანას”, უამრავი მცდელობაა, რომ სუფიქსი 444 “სა” როგორმე დაუკავშირონ იმავე მნიშვნელობის სომხურ სუფიქსს “კ”-ს, ან და ირანულ “სტან”-ს, მაგრამ უშედეგოდ, თუმცა ამის დასამტკიცებლად გამოქვეყნებულია მრავალი ნაშრომი, თუმცა, ამ ნაშრომებში არსად მიუთითებენ რომ “სა”, “ისა”, “ასა” ქართულ ენაში იმავე მნიშვნელობით გამოიყენებოდა, როგორც ხეთურში “სა”, როგორც ინგლისურში “ლანდ” და ირანულში “სტან”, რომ ქართულში “ისა” და “ასა” აღნიშნავს ქვეყნის, სოფლის თუ ქალაქის სახელს. ასე, რომ ტერმინი ჰაიასა იყო “ქვეყანა ჰაია”, ეს სიტყვა ქართული სუფიქსით “სა” – ასე გამოითქმოდა – “ჰაიასა” (ანუ ქვეყანა ჰაია), იგივეა რაც ბერძნული მითების ცნობილი ქვეყანა “აია”, რომელსაც შემდეგ კოლხიდა ეწოდა.

პარაგრაფი #120
წიგნიდან, მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, „არიან-ქართლი“. 2015.