წმინდა დინარა დედოფალი – კლარჯეთის ბაგრატიონთა შტოს წარმომადგენლის, ადარნასე II-ის (†896) ასული, მისი ძმა იყო ძლიერი ერისთავთერისთავი გურგენ IV (918–941).
წმ. დინარას მეუღლის შესახებ ორი ცნობა არსებობს, პირველის მიხედვით, დინარა დედოფალი იყო მეუღლე ჰერეთის მეფე ადარნასე II (დაახლ. 897/906–943) -ისა, მეორე ცნობის მიხედვით, რომელიც მოცემულია ზემოთ, წმ. დინარა იყო არა მეფე ადარნასეს მეუღლე, არამედ ადარნასეს ძისა, დედა ჰერეთის მეფე იშხანიკისა (დაახ. 943–960).
ასე რომ, სახელი „ადარნასე“ ერქვა წმ. დინარას გარშემო მრავალ პირს, მის მამას, მეუღლეს ან მეუღლის მამას, დიდ პაპას, ბიძაშვილსა და სხვა.
ქართული ისტორიული წყაროს თანახმად, ჰერეთის სამეფოში დედა-შვილის ერთობლივ მმართველობასთანაა დაკავშირებული ჰერთა “მოქცევა”, ანუ მოსახლეობის დაბრუნება სომხური მონოფიზიტობიდან მართლმადიდებლობაზე.
“მატიანე ქართლისა”-ში აღნიშნულია, რომ “ჰერეთსავე, მეფობამდე იშხანიკისა, პირველნი ყოველნი იყვნეს მწუალებელნი; ხოლო იშხანიკ დისწული იყო გურგენ ერისთავთ-ერისთავისა, და დედამან მისმან მოაქცივნა მართლმადიდებელად, დინარ დედოფალმან”.
ამასვე აღნიშნავს ვახუშტი ბაგრატიონი: “იშხანიკამდე იყო ჰერეთი მწვალებელი… ხოლო ამან დინარ დედოფალმან მოაქცია ჰერეთი სომეხთა წუალებისაგან მართლმადიდებლობისდა აღმსაარებლად”.
ჩვენი ზოგიერთი ისტორიკოსი შეცდომით მიიჩნევს, მათი სიტყვებით, რომ ვთქვათ – „ჰერეთის ქართული სამეფო ჩამოყალიბდა საჰლ იბნ სუნბატ ალ-არმანის დროს“,
რადგანაც მისი სამეფო არ იყო „ქართული“. სინამდვილეში, ეს პიროვნება (საჰლ იბნ სუნბატ ალ-არმანი) მართავდა ძალზე ვრცელ სამფლობელოს, რომელსაც უცხოეთში რანისა და ხაჩენის (არცახის) სამთავროს უწოდებენ, რომლის მხოლოდ ერთი ნაწილი იყო შაქის ოლქი.
საჰლ არმანის ანუ საჰლ სმბატიანის ვრცელი სამფლობელო, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, სომხურ პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა, მისი შვილი კი, ცნობილი გრიგოლ ჰამამი, არა მხოლოდ პოლიტიკური მოღვაწე, სომხური კულტურის მოღვაწეც იყო, მოღწეულია მისი სომხური ლექსები.
მათი ვრცელი სამფლობელო (ხაჩენის დიდი სამთავრო) ნაწილებად დაიშალა გრიგოლ ჰამამის შვილების დროს.
ამ დროს მოხდა უდიდესი მოვლენა – პოლიტიკური თავისუფლება აღიდგინა შაქის ჰერეთმა იმით, რომ ის გამოეყო ზემოაღნიშნულ სომხურ სამფლობელოს, მისი მმართველი იყო ადარანსე მე-2, წმიდა დინარას მეუღლე.
შაქის ჰერეთის მკვიდრი მოსახლეობისათვის თავისუფლების მოპოვებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგანაც მათ საშუალება მიეცათ შედარებით თავისუფლად განეხორციელებინათ თავიანთი საერთო-სახალხო მისწრაფებები, ეს იყო თავდახსნა უცხო ერის ზეგავლენისაგან როგორც პოლიტიკურ, ისე საეკლესიო სფეროში.
კონკრეტულად ეს ნიშნავდა, რომ ვინაიდან შაქის ჰერეთის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ეთნიკური ქართველები იყვნენ, მათ სურდათ სომხური პოლიტიკური და საეკლესიო მმართველობისაგან გათავისუფლება და ეროვნული სუვერენიტეტის განხორციელება. ეს მხოლოდ სომხური სამთავროებისაგან გათავისუფლებით იქნებოდა შესაძლებელი. მართალია, ადარნასე მე-2 ძველი დინასტიიდან მოდიოდა, მაგრამ რადგანაც მის დროს შაქის ჰერეთი სუვერენული გახდა, ხალხმა შეძლო თავისი მისწრაფების განხორციელება, პოლიტიკური გათავისუფლება სომხური ხაჩენის სამთავროსაგან.
შესაბამისად, გრიგოლ ჰამამის შვილის, ადარნასე II -ს დროს შაქის ჰერეთის სამეფომ გამოამჟღავნა ქართული სახე. მისი მეუღლის, წმ. დინარა დედოფლის თავდადებულმა ღვაწლმა ეს პროცესი დააგვირგვინა, შაქის ჰერეთი გათავისუფლდა სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან.
ხაჩენის სამთავროსაგან პოლიტიკური და სომხური ეკლესიისაგან სასულიერო გათავისუფლება უდიდესი მოვლენა იყო და ეს მაინც უკავშირდებოდა წმ. დინარასა და მისი შვილის, იშხანიკის სახელებს.
წმ. დინარამ მონოფიზიტურის ნაცვლად მართლმადიდებლური აღმსარებლობა აღიარა თავისი სამეფოს სახელმწიფო რელიგიად. ცხადია, ამას ის ვერ შეძლებდა, რომ თვითონ ჰერეთის (ანუ შაქის ოლქის) მოსახლეობა არ ყოფილიყო თავისი ეთნიკური წარმომავლობით ქართული.
ამ ეპოქაში, ცნობილი კანონისტის ა. კარტაშევის სიტყვით, ძალზე ხშირად, მერყევი პერიოდების დროს, ადამიანები ეთნიკური წარმომავლობის შესაბამისად ირჩევდნენ აღმსარებლობას. ქართველები, როგორც წესი, ქალკედონიტობასა და ქართულენოვან წირვა- ლოცვას ანიჭებდნენ სრულ უპირატესობას, ხოლო სხვა აქაური ქრისტიანები ძველებურადვე რჩებოდნენ მონოფიზიტურ ეკლესიაში, ანუ სომხურენოვან ღვთისმსახურებაში.
ე.წ. „დიდი არმენიის“ ჩრდილოეთ ნაწილში, პარიადრეს ქედის კალთებიდან ვიდრე თითქმის მტკვარ-არაქსის შესართავამდე, რომელსაც ნ.ადონცი „არმენიის იბერიულ ზოლად“ მოიხსენიებს, მკვიდრი მოსახლეობა თავის თავს „იბერიელებს“ უწოდებდა. ისინი იმ იბერთა შთამომავლები იყვნენ, რომელნიც სტრაბონის ცნობით, პარიადრეს ქედის კალთებიდან, ხორძენასა და გოგარენას ჩათვლით, იბერიისაგან მიიტაცა არმენიამ.
ჩვენს წინა წიგნებში მოცემულია გამოკვლევა, რომ სტრაბონის გოგარენა ესაა შაქის ჰერეთი, აღსანიშნავია, რომ აქაური მოსახლეობა თავის თავს გარგარებსაც უწოდებდა (ანდა მას გარაგრებს უწოდებდნენ), შაქის სამეფოსაც ზოგჯერ გარგართა სამეფო ერქვა – Гаргарское царство.
სტრაბონი თავის ნაშრომში რამდენჯერმე მიუთითებს, რომ გოგარენა „მტკვრის იქით“, შესაბამისად, მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობდა, სადაც იყო შაქის ჰერეთის სამეფო.. გოგარენა არაა გუგარქი, რადგანაც გუგარქი მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს მდებარეობდა.
თუმცა ორივე ამ სახელში „გოგარენა“ და „გუგარქი“, ეტიმოლოგიურად, არსებითია ქართველთა თვითსახელწოდების გამომხატველი ეთნო-ფუძე „გრგ“ (აქედანაა სახელები, ეგრისი, მარგვეთი, გურია, გურჯი, გურზი, გრუზია, გეორგიენ და სხვა).
გოგარენა ძვ. წ. მე-2 ს-ში, სტრაბონის ცნობით, იბერებისა იყო და არმენიამ მიიტაცა. საფიქრალია, რომ სახელში „გოგარ“ შეიძლება ჟღერდეს სახელი ჰოჰარ (ჰერ), „ხოხარ“, აქედან აქაური ქალაქის სახელი „ხორანთა“ (ქალაქი ჰერებისა იორ-ალაზნის შესართავთან). სახელი ჰერი შეიძლება დაუკავშირდეს აღნიშნული ადგილისა და ქალაქის სახელს გოგარ-ხოხარ- ჰოჰარ- ჰერ -ჰერეთი. თუ ქართული ჰერეთი სტრაბონის გოგარენაა, ის ძველთაგანვე იბერიული ყოფილა.
ზემოთ აღნიშნულ „არმენიის იბერიულ ზოლში“ იყო მოქცეული ტარონის ოლქიც.
საისტორიო წყაროში აღწერილია, რომ ტარონიდან აქ (შაკიხში) მოსული ტარონელი დიდებულები (ბრმის შთამომავლები) ქართლის მეფე წმ. არჩილმა ამ ქვეყნის (შაქის ჰერეთის) მთავრად დაადგინა.
ტარონული წარმოშობის ოჯახი, რომელიც შაქის ოლქს მართავდა, თავს შესაძლოა იბერიულად მიიჩნევდა, ვინაიდან იყვნენ ე. წ. „არმენიაში“ მცხოვრები იბერიელების ოლქიდან.
არმენიის იბერთა შორის იბერიული თვითშემეცნება თავდაპირველად გუგარქსა და მის შემოგარენში აღიდგინეს კირიონ დიდი კათალიკოსის ღვაწლის შედეგად. კირიონმა გუგარქში აღადგინა ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა, ტაოც გუგარქის ნაწილი ანდა მისი უშუალო მეზობელი იყო.
კირიონის მიერ მე-7 საუკუნეში დანთებული ეროვნულ-ქართული თვითშემეცნების ნაპერწკალი ტაოში (არმენიის მთელ იბერიულ ზოლში) გაღვივდა მე-8 საუკუნის ბოლოდან.
მე-8 საუკუნის შუა წლებიდან ტაოს დიდი ქვეყნის იბერებმა გადააგდეს სომხური ეკლესიის მონოფიზიტური უღელი და სომხურენოვანი წირვა-ლოცვა ჩაანაცვლეს ეროვნულ-ქართულით. ეს ნაპერწკალი, დანთებული კირიონ კათალიკოსის მიერ მე-7 ს. დასაწყისში, ღვიოდა საუკუნეთა მანძილზე, მე-8 საუკუნის ბოლოს მოიცვა ტაო და ტაოდან მე-10 ს. დასაწყისში გადავიდა ჰერეთში, ანუ შექი-გაბალას ოლქში.
ეროვნულ-ქართული თვითშემეცნების ეს ნაპერწკალი დიდ განმანთავისუფლებელ ალად გადააქცია დედოფალმა დინარამ შაქის ოლქში, ანუ ჰერეთში.
წმ. დინარას მეუღლე, ადარნასე პატრიკი ჰერეთის მეფე იყო დაახლოებით 915–944 წლებში. ჯერ კიდევ მისი წინაპრის, საჰლ სმბატიანის დროს, 840-იან წლებში არაბების მხარდაჭერით მისმა სამთავრომ მიიერთა სამხრეთ კახეთი, ანუ მიწა-წყალი გიშისწყლიდან ვიდრე გავაზამდე. ქართველი მეფე-მთავრები მუდამ ცდილობდნენ სამხრეთ კახეთის გათავისუფლებას. ამიტომაც ადარნასე პატრიკის მეფობის დროს კახთა მთავარმა კვირიკე პირველმა და აფხაზთა მეფე კონსტანტინემ 915 წელს მოაწყვეს ერთობლივი ლაშქრობა ჰერეთის მიერ დაპყრობილი სამხრეთ კახეთის გასათავისუფლებლად. ადარნასემ უკან დაიხია, კონსტანტინეს დაუთმო გავაზნი და არიში, ხოლო კვირიკეს – ორჭობი.
ამის შემდეგ ადარნასე პატრიკი უშუალოდ შაქის ჰერეთის მეფედ გადაიქცა, მას უკვე აღარ ეკუთვნოდა სამხრეთ კახეთი, მაგრამ მის ხელქვეშ დარჩნენ მისი მეზობელი კამბეჩანისა (მტკვარ-ალაზნის შესართავის ქვემოთ) და კაბალას ოლქები (მიწები მდ. აღსუმდე).
ყველა ამ ოლქში (შაქი, კაბისენა, გაბალა) მოსახლეობის უმრავლესობას, მასუდის ცნობით, ქრისტიანები შეადგენდნენ.
აი, ამ ქრისტიანებს, ანუ შაქის, კამბეჩანისა და კაბალას ქრისტიანებმა ადარნასეს მეუღლის, წმ. დინარას დროს თავი გაითავისუფლეს სომხური საეკლესიო უღლისაგან.
ჰერეთის (ალბანეთის) ამ ოლქის ქართველებმა, ანუ მკვიდრმა მოსახლეობამ, დაიბრუნა მშობლიურ-ქართულენოვანი ღვთისმსახურება, ანუ ისინი დაუბრუნდნენ დედა ქართული ეკლესიის წიაღს.
მაშასადამე, ეს უნდა მომხდარიყო 915 წლის შემდეგ, როცა კახეთის ქორეპისკოპოსმა კვირიკე I -მა, აფხაზთა მეფე კონსტანტინე I I I -სთან ერთად უკან დაიბრუნა შაქის სახელმწიფოს მიერ მიტაცებული კახეთის მიწები და მისი ციხეები – არიში, გავაზი და ორჭობი.
სამხრეთ კახეთის განმანთავისუფლებელი კვირიკე ქორეპისკოპოსის შესახებ შემდეგი ცნობებია დაცული. პირველ რიგში, ის იყო არა მარტო კახეთის საერო მთავარი, არამედ ასევე, სულიერი მეთაური ქორეპისკოპოსის ტიტულით.
თავისთავად, ეს იმას ნიშნავს, რომ ის იყო მცხეთის კათალიკოსის ქორეპისკოპოსი კახეთში. ქორეპისკოპოსი სოფლური ადგილების, ამ შემთხვევაში, რეგიონის, ოლქის ეპისკოპოსს ეწოდება, ეს ოლქი კახეთი იყო, მისი დანიშნულება კი – თავის მრევლს მტკიცედ დაეცვა წმიდა მართლმადიდებელი სარწმუნოება, ანუ ის აღმსარებლობა, რომელსაც მისი საეკლესიო ცენტრი, ანუ მცხეთა აღიარებდა.
ჰერეთი,“ ქართლის ცხოვრების“ ცნობით, მონოფიზიტურ-მწვალებლური მიმდინარეობისა იყო ვიდრე წმ.დინარა დედოფლამდე.
შესაბამისად, ჰერეთის მიერ 840-იან წლებში დაპყრობილ სამხრეთ კახეთში (გიშისწყლიდან გავაზამდე) მოსახლეობა, რომელიც მართლმადიდებელი იყო ადარნასემდე, დიდ სარწმუნოებრივ გასაჭირში იმყოფებოდა.
როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ჰერეთის, ანუ შაქის ხელისუფლების მიერ დაპყრობილი სამხრეთ კახეთი მოიცავდა ტერიტორიას გიშისწყლიდან ვიდრე თელავამდე კახეთის გაღმამხრის (საინგილოს) ჩათვლით.
აი, ამ მიწების, ანუ აქ მცხოვრები ხალხის გათავისუფლება მონოფიზიტური ზეწოლისაგან იყო კვირიკე ქორეპისკოპოსის მიზანი, რასაც მიაღწია აფხაზთა მეფის, კონსტანტინეს დახმარებით 915 წელს.
კვირიკე პირველი კახეთის მთავარი, ანუ ქორეპისკოპოსი იყო 892–918 წლებში. დაახლოებით 915 წელს მან გაათავისუფლა ჰერეთის მიერ დაპყრობილი სამხრეთ კახეთი აფხაზთა მეფე კონსტანტინე მე-3 -სთან ერთად. გაათავისუფლეს მნიშვნელოვანი სამხედრო ობიექტები – არიში (მთისძირი), გავაზი (ახალსოფელი) და ორჭობი. სამწუხაროდ, კახეთის იმჟამინდელმა ხელისუფლებამ ვერ შეძლო გათავისუფლებული ტერიტორიების შენარჩუნება და ის შაქის (ჰერთის) მეფე ადარნასე პატრიკმა კვლავ დაიპყრო, მაგრამ მალევე მისმა მეუღლემ და მთავარმა იშხანიკმა შაქის, ანუ ჰერეთის ვრცელი ოლქი დაუბრუნეს წმიდა მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას.
იშხანიკის ძის, იოანე სენექერიმის დროს შაქის (ჰერეთის) სამეფო დიდად გაძლიერდა. 960 წლიდან ვიდრე მე-10 საუკუნის ბოლომდე მან შემოიერთა მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს ისტორიული ალბანეთის, ანუ რანის ნაწილი. მას ამიტომ „ალბანეთის სამეფოს აღმდგენელსაც“ უწოდებდნენ. ეს იყო იგივე „რანთა სამეფო“. კვლავ დაიპყრეს სამხრეთ კახეთი ანუ ტერიტორია გიშისწყლიდან თელავის მიმართულებით, ამიტომაც მას წანართა მეფეც ერქვა, რადგანაც არაბები კახეთს სანარიას, ანუ წანართა ქვეყანას უწოდებდნენ.
ვარდან დიდის ცნობით, წანარები ქალდეადან ანუ ჭანეთიდან იყვნენ, ამიტომაც შეიძლება ვიფიქროთ, რომ წანარია იგივე ჭანარია – ჭანარეთია, ანუ ჭანეთის ქვეყნიდან გამოსული და კახეთში დამკვიდრებული მეომრების ქვეყანაა ამ შემთხვევაში სამხრეთ კახეთი, ამიტომაც მისი დაპყრობის შემდეგ იოანე სენექერიმს წანართა მეფესაც უწოდებდნენ.
იოანე-სენექერიმი (დაბ. დაახლ. 1003წ.) იყო ფარისოსის მეფეც. ფარისოსი ერქვა ჩრდილეთ არცახს, მთიან უტიკს. მას ებრძოდა ანისის სამეფო და განჯის ამირა ფადლონი. სამეფო ძალზე დასუსტდა მე-11 ს-ის დასაწყისშივე, იყო საშიშროება, რომ ის დაკარგავდა დამოუკიდებლობას და რან-ჰერეთის ქართველობა, სამხრეთ კახეთის მოსახლეობასთან ერთად, მუსლიმანურ, ანდა მონოფიზტური სამეფოს შემადგნლობაში აღმოჩნდებოდა. ამიტომაც აქაური, უკვე მართალმადიდებელი, ანუ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი ხალხის დაცვის საქმე თავის თავზე აიღო საქართველოს მეფემ ბაგრატ მე-3-მ. 1008 წელს მან უცხოელთა შემოსევებისაგან დაიცვა ჰერეთი და ის დაიკავა. სამხრეთ კახეთი კვლავ გათავისუფლდა. და საკუთრივ ჰერეთი (ტერიტორია გიშისწყლიდან აღსუმდე), რომელსაც იმ დროს „რანთა სამეფო ერქვა“ თვითონვე შევიდა გაერთიანებულ სამეფოში. რანთა ბატრაკი, ანუ პატრიკი, ჯერ კიდევ საჰლ სმბატიანს ერქვა, ის შაქის ჰერეთთან ხშირად ერთიანდებოდა. იოანე სენექერიმსაც „რანთა მეფეს“ უწოდებდნენ, მაშასადმე, ის თავის ტიტულის მიხედვით, თითქოსდა, მტკვრის ორივე სანაპიროს ქვეყნებს აერთიანებდა.
მართალია, შაქის ჰერეთის მეფეებს „რანთა მეფის“ ტიტულატურა გააჩდათ, მაგრამ რეალურად, იმ დროისათვის რანის მთავარი ქალაქები და ციხეები, მათ შორის განძა (განჯა) ამირა ფადლონის ხელში იყო.
მას შემდეგ, რაც ბაგრატ მე-3-მ გაათავისუფლა სამხრეთ კახეთი და შაქის ჰერეთი, ამირა ფადლონმა დაიწყო საბრძოლო ქმედებები ამ ქვეყნების წინააღმდეგ.
საერთოდ, რანი ერქვა ქვეყანას მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს ვიდრე არაქსამდე. ბარდა, განჯა და ბაილაკანი რანის დიდი ქალაქები იყო, სამწუხაროდ, ქალაქ ბაილაკანს, მილის ველზე, ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი საინგილოს ქალაქ ბელაქნად მიიჩნევს. ბელაქანი კახეთის ქალაქი იყო, ხოლო ბაილაკანი – რანისა.
რადგანაც ბაგრატ მესამემ შაქის ჰერეთის შეერთების შემდეგ მიიღო რანთა მეფის ტიტული, ჩანს, საჭიროდ ჩათვალა მისი რეალიზება, ანუ ომის გადატანა განჯის მხარეს ამირა ფადლონის წინააღმდეგ. მით უფრო, რომ თავად ფადლონი იბრძოდა სამხრეთ კახეთისა და შაქის ჰერეთის დასაუფლებლად. ბაგრატ მესამის რანში ომის შემდეგ, დამარცხებულმა ფადლონმა ითხოვა ზავი და ის ქართველთა მეფის ვასალად გადაიქცა.
ბიზანტია – საქართველოს გააფთრებული ომების დროს, ჩანს, ბიზანტიის იმპერატორთა წაქეზებით, 1020 წელს შაქის ჰერეთი გამოეყო ერთიანი საქართველოს სამეფოს და მან კახეთთან ერთად შექმნა „რანთა და კახთა სამეფო“, მაგრამ იმპერატორ ბასილი ბულგართმმუსვრელის შემოჭრის შემდეგ დარწმუნდა მტრის ბოროტ განზრახვაში და გვერდით დაუდგა საქართველო მეფე გიორგი პირველს 1021 წელს ჯარითა და სრული აღჭურვილობით.
აქედანაც ჩანს, რომ ჰერეთი სულისკვეთებით ჭეშმარიტად ქართული ქვეყანა იყო. როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ის მოიცავდა ტერიტორიას გიშისწყლიდან აღსუმდე. ამიტომაც აღსუ, ანუ თეთრწყალი გადაიქცა საქართველოს გაერთიანებული სახელმწიფოს უკიდურეს აღმოსავლეთ საზღვრად, ანუ ქართველთა მასობრივი განსახლების უკიდურეს ტერიტორიად. ამიტომაც მონღოლებმა აქ დაადგინეს საქართველოს საზღვარი, ე. წ. სიბა და საქართველოს მეფეებს მისი დაცვა დაავალეს. საერთოდ, „სიბა“ სიმაგრეების მონღოლური სახელწოდება იყო. საქართველოში ის მდინარე აღსუზე, ანუ თეთრწყალზე,საქართველოს იმჟამინდელ საზღვარზე, ღობით შეკრულ წლის პირას გამართული სახელმწიფოს სასაზღვრო-საფორტიფიკაციო ნაგებობას წარმოადგენდა.
ილხანთა ყაენებმა დაავალდებულეს საქართველის მეფეები, აეგოთ სახელწიფოს საზღვარზე თავდაცვითი ძლიერი სიმაგრე-სიბა, რათა ქვეყანა დაეცვათ ოქროს ურდოს თავდასხმებისაგან. მათ აქ დააწესეს სამხედრო სამსახური თვით საქართველოს მეფეების მონაწილეობით.