(მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე)
წმიდა ექვთიმე მთაწმიდელმა X ს-ის ბოლოს თარგმნა იოანე სქოლასტიკოსის სამართლებრივი კრებული და VI მსოფლიო კრების დადგენილებები. ამით, კ. კეკელიძის აზრით, დაიწყო ქართული საეკლესიო-იურიდიული მწერლობა. თუმცა, ქართული დიდი სჯულისკანონის მკვლევარი პროფ. ვლ. ბენეშევიჩი ფიქრობდა, რომ X ს-მდე ქართულ ენაზე თვით დიდი სჯულისკანონიც კი იყო თარგმნილი. კ. კეკელიძე ბენეშევიჩის მოსაზრებებს არ ეთან ხმება. აკრიტიკე ბს აგრეთვე ივ. ჯავახიშვილს, რომელიც ფიქრობდა, რომ დიდი სჯულისკანონი არსენ იყალთოელამდე იყო თარგმნილი. კ. კეკელიძე წერს “კანონიკურ კრებულთა თარგმანისათვის პირველად ხელი მოუკიდნია ექვთიმე ათონელს, როგორც მას ჩვეულებად ჰქონდა, ამ შემთხვევაშიც, გადმოსათარგმნ ძეგლთა შერჩევისას, სახელმძღვანელო პრინციპად მან აიღო პრაქტიკული, ყოველდღიური მნიშვნელობა ცხოვრებისათვის ამა თუ იმ ნაწარმოებისა და თანაც გადმოთარგმნა არა იმ სახით, როგორც ის დედანში იყო, არამედ მისი შედგენილობისა და რედაქციის ცოტაოდენი შეცვლით ქართულ სინამდვილესთან შეფარდებით”.
პავლე ინგოროყვა განსხვავებული მოსაზრებისაა და მიიჩნევს, რომ X-XI სს-სათვის სამართლის მეცნიერებას საქართველოში განვითარების მაღალი დონისათვის მიუღწევია… “X-XI სს-ში საქართველოში ყოფილან მეცნიერ-იურისტები, რომელთაც ეწოდებოდათ “მეცნიერნი საბჭოთა საქმეთანი”, ბაგრატ IV-ის ცნობილი სიგელიდან ირკვევა, რომ “მეცნიერნი საბჭოთა საქმეთანი” საგანგებოდ მიიწვეოდნენ ხოლმე სახელმწიფოს უზენაესი ორგანოს სახელმწიფო დარბაზის სხდომაზე რთული იურიდიული საკითხების განხილვის დროს”.
პ. ინგოროყვა იხილავს ტერმინს “რჩული” და “მერჩულე” და დაასკვნის: “მერჩულე იყო მეცნიერი “რჩულისა”, სპეციალურად კანონიკური სამართლის სწავლული, მცოდნე და ამავე დროს მეცნიერი მთელი საქრისტიანო მოძღვრებისა, დამწერელი რჩულისა, ე.ი. თეოლოგი, მეცნიერი… ექვთიმე მთაწმიდელის ტექსტიდან ირკვევა, რომ “მერჩულე” იყო არა მხოლოდ “მეცნიერი” რჩ ულისა, ქრისტიანული მოძღვრე ბისა, არამედ ამავე დროს “რჩულის” სიწმიდის მცველი. “მერჩულე” “განაწესებს კანონსა” მათთვის, რომლებიც გარდახდნენ ქრისტიანული “რჩულის” წესებს, ე.ი. “მერჩულე” უფლებამოსილია იკისროს ამავე დროს კანონიკური სამართლის მსაჯულის ფუნქციები… თუ რამდენად დიდი იყო “მერჩულეთა” (მსაჯულთა) ავტორიტეტი ძველ საქართველოში, ამას ადასტურებს ძველი ქართული კანონიკური ძეგლი “მცნება სასჯულო”, სადაც კათალიკოსს აქვს შემდეგი ზეწოდება “მესჯულეთა (ე.ი. მერჩულეთა) თავი და უხუცესი”. პ. ინგოროყვას გამოკვლევის თანახმად, გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების აღმწერელი გიორგი მერჩულე ყოფილა “რჩულის” საკითხთა კანონიკური სამართლის სწავლული მცოდნე. ამიტომაც, თავის თხზულებაში აშუქებს კანონიკური სამართლის საკითხებს, რასაც გამოწვლილვით იხილავს ჯავახეთის საეკლესიო კრების მსვლელობის აღწერის დროს, აგრეთვე ცქირის ისტორიის გადმოცემისას. აღნიშნული კრება საქართველოს ეკლესიისა, პ. ინგოროყვას მიხედვით, შედგა 845-850 წლებში, ჯავახეთში, მთავარ გუარამ მამფალის მოწვევით. კრებაზე წარმოდგენილნი ყოფილან სხვებთან ერთად “წესისა და შჯულისა მასწავლებელნი”, რომელნიც “წესსა დაუდებდეს ერსა”. არა მხოლოდ სასულიერო პირთაგან, არამედ ერისკაცთაგანაც კი იმ ეპოქაში მრავალნი ყოფილან “რჩულისა მოძღვარნი”, “საღმრთოთა წიგნთა მეცნიერნი და ენათათაცა წურთილნი”, შეეძლოთ “რჩულის გამოძიება” და “მოძღვრება”. ეს “წესისა და რჩულისა მასწავლებელნი” უცხოეთშიც – იერუსალიმსა და კონსტანტინოპოლშიც მოგზაურობდნენ და იქიდან საჭიროების შემთხვევაში ჩამოჰქონდათ “კეთილი წესი”. წესი იგივე საეკლესიო კანონია. თუმცა, ყველა “წესი” როდი იყო გამოსადეგი იმდროინდელი ქართული საზოგადოებისათვის – რადგანაც “ტვირთი შჯულისა და წესი ქრისტეანობისა, რომელი აწ ქვეყანასა ჩვენსა უპყრიეს, ფრიად კეთილ არს” და “ტვირთი განწესებული ეყოფინ ნავსა, უკუეთუ დაუმძიმო – დაინთქას და უკუეთუ სუბუქად იყოს, ქართა და ღელვათა წარიტაცონ”.
საეკლესიო-იურიდიული განათლების მაღალმა დონემ შესაძლებელი გახადა X ს-ის ბო ლოს წარმო ქმნ ილიყო ორიგინ ალური ქართული კანონიკური კრებული, რომელიც “მცირე სჯულისკანონის” სახელითაა ცნობილი. ასე მას უწოდა თვით კრებულის შემდგენელმა წმიდა ექვთიმე მთაწმიდელმა. მან თარგმნა ბერძნული კანონიკური მწერლობის სხვადასხვა წყარო, ნაწილობრივ გადაამუშავა და მასში შეიტანა ქართული მასალ ა. საბოლო ოდ, ეს კრებული გარკვეული ხნის მანძილზე ითვლებოდა ქართული ეკლესიის სახელმძღვანელოდ და დღესაც აქვს პრაქტიკული მნიშვნელობა ეკლე სიისათვის, რადგანაც მიუხედავ ად არსენ იყალთოელის მიერ თარგმნილი “დიდი სჯულისკანონის” არსებობისა, იგი საუკუნეთა მანძილზე გამოიყენებოდა. მიტროპოლიტ კონსტანტინეს თქმით – წმ. ექვთიმეს ეს ძეგლები ზუსტად როდი გადმოუღია, იგი ამ კანონებს ცვლის, ამოკლებს, ზოგიერთი სრულიად არ შეაქვს თავის წიგნში, ზოგჯერ კი შემოაქვს ისეთი მასალა, რომელიც საერთოდ არ იცის ბერძნულმა დედანმა. ყოველივე ამის გამო “მცირე სჯულისკანონი” თუმცა ბიზანტიური საეკლესიო სამართლის ძეგლთა მიხედვითაა შედგენილი, მაგრამ მაინც იმ პრინციპით, რომლითაც ხელმძღვანელობდა ქრისტიანობა: ემოქმედა ამა თუ იმ ხალხის ბუნების შესაბამისად და არა მის საწინააღმდეგოდ. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, ექვთიმეს საეკლესიო კანონთა კრებული იმდენად “გაუქართულებია”, რომ თავისი სტრუქტურით იგი ერთადერთია მსოფლიო ქრისტიანული სამართლის ისტორიაში.
VIII-X სს-ის ქართული ეკლესია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას აქცევდა სომხური ეკლესიისაგან ქართული მრევლის დაცვას, რადგანაც, როგორც ეს აღნიშნული იყო “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის” II ტომში, სომხური ეკლესია პრეტენზიებს აცხადებდა ქართველ მრევლზე, სურდა კვლავინდებურად მოექცია ტაოს, სამხრეთ საქართველოს, გუგარქისა და ჰერეთის ქართველობა თავისი იურისდიქციის ქვეშ, ისევე, როგორც ეს ადრე იყო, განსაკუთრებით VI-VII სს-ში (თუმცა ჰერეთი სომხური ეკლესიის იურისდიქციისაგან მხოლოდ X ს-ში გათავისუფლდა). ამ მიზეზის გამო სამხრეთ საქართველოს ქართულ ეკლესიას კვლავინდებურად ეტყoბოდა მონოფიზიტური ეკლესიის დაღი. ჩანს, ზოგიერთი ქართველი კვლავ მონოფიზიტური ეკლესიის გავლენის ქვეშ იყო, ამიტომაც დედა ეკლესიის მრევლის დაცვის მიზნით, ექვთიმემ თავის სჯულისკანონში მრავალი ცნობა, მითითება და კანონი შეიტანა იმ წესების შესახებ, რომელნიც სომხურ ეკლესიაში იყო მიღებული, მაგრამ სინამდვილეში კი მწვალებლობას წარმოადგენდა, კერძოდ, მონოფიზიტური ხასიათისას. კ. კეკელიძის სიტყვით – ექვთიმემ გადმოსათარგმნ კანონიკურ ძეგლთა შორის შეარჩია ისინი, რომელთაც პრაქტიკული, ყოველდღიური მნიშვნელობა ჰქონდა.
“მცირე სჯულისკანონი” გამოსაცემად მოამზადა ელგუჯა გიუნაშვილმა. X ს-ის ბოლოს ექვთიმე მთაწმიდელის მიერ შედგენილი “მცირე სჯულისკანონი” ე. გიუნაშვილის მიერ მიიჩნევა ქართული კლასიკური კანონიკური მწერლობის სათავედ. იგი ექვთიმე მთაწმიდელს შეუდგენია ბერძნული კანონიკური მწერლობის სხვადასხვა წყაროს მიხედვით და საქართველოს საეკლესიო პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენებოდა. ეს კანონიკური კრებული თავისი შედგენილობით ორიგინალური და ერთადერთია ქრისტიანული ეკლესიის სამართლის ისტორიაში. მისი მსგავსი შედგენილობის კრებული არ იცის არც ერთი ქვეყნის საეკლესიო სამართლის ისტორიამ. “მცირე სჯულისკანონი” ოთხი ნაწილისაგან შედგება: 1. “წესი და განგება და რჩულისკანონი მეექუსისა კრებისა”; 2. კანონნი შეცოდებულთანი; 3. კანონნი დღითიდღეთა ცთომისანი; 4. ძეგლისწერა სარწმუნოებისა. ექვთიმე მთაწმიდელს ეს კრებული 1005 წლამდე შეუდგენია.
ე. გიუნაშვილის თვალსაზრისით, წმიდა ექვთიმე მთაწმიდელის კანონიკური კრებულის პირველ ნაწილს წარმოადგენს ტრულის 692 წლის კრების კანონები, კრებულში ის წოდებულია VI მსოფლიო კრების კანონებად. კრებულის მეორე ნაწილია შეცოდებულთა კანონები, კონსტანტინოპოლის პატრიარქის იოანე მმარხველის (582-595) შრომა, თუმცა სპეციალისტების თვალაზრისით ეს კანონები VIII ს-ის ბოლოსა და X ს-ის შუა აღმოცენდა. კრებულის მესამე ნაწილს ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში ბასილი დიდის კანონები შეერქვა, თუმცა ე. გიუნაშვილის თვალსაზრისით, ეს კანონები IX ს-ის შემდეგ აღმოცენდა და X ს-ში საკმაოდ ყოფილა გავრცელებული საღვთისმეტყველო პრაქტიკაში. კრების მეოთხე ნაწილი ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში იწოდებოდა VII მსოფლიო კრების კანონებად. ე. გიუნაშვილის თვალსაზრისით, ეს შეცდომაა, სინამდვილეში ეს ნაწილი წარმოადგენს 843 წლის კონსტანტინოპოლის ადგილობრივი კრების “სარწმუნოების ძეგლისწერას”.
“როგორც ექვთიმეს კრებულიდან ჩანს, სომეხ-ქართველთა საეკლესიო დავა ამ დროს ისევ ძალაშია”, ეს საკითხი ექვთიმეს კრებულის კანონებშიც აისახა. მაგალითად, “წესი და განგება და რჯულისკანონი მექუსისა კრებისა”-ს 68-ე მუხლში, კერძოდ, ნათქვამია “ქუეყანასა მას სომხეთისასა წმიდათა და პატიოსანთა ხატთა გამოსახვასა არა შეიწყნარებდნენ, რამეთუ ურჩულომან მან პეტროს მკაწვრალმან ვითაცა “საჩეცარი” ასწავა, ეგრეთვე ესეცა ბოროტი წვალებათ სადმე მათ შორის დასთესა”. 72-ე მუხლის მიხედვით, “გვეუწყა ვითარმედ ქუეყანასა სომხითისასა საკლველთა დაჰკლვენ, ლოცვარსა და ხორცსა მას შეიღებენ ეკლესიად და მისცემენ მღვდელთა ნაწილსა წესისა მისებრ ძუელისა რჩულისა, ვითარცა იქმოდეს ჰურიანი, ხოლო ესე წესი გარეშე არს წესთაგან კათოლიკე ეკლესიისა”. როგორც ცნობილია, მსგავსი ჩვევა საქართველოში, განსაკუთრებით მთიანეთში, ამჟამადაც არსებობს (თუმცა ხორცი ეკლესიაში არ შეაქვთ), საფიქრებელია, რომ ეს ჩვევა გადმონაშთია I-IV სს-ში არსებულ პირველქრისტიანულ, ე.წ. იუდაური ქრისტიანული წესებისა. ვარაუდია გამოთქმული (თ. მგალობლიშვილი), რომ I-IV სს-ში ჩვენში, ისე როგორც აღმოსავლეთის ქვეყნებში (სირია, სომხეთი, მცირე აზია), გავრცელებული იყო ქრისტიანობის თავდაპირველი სახე, ე.წ. იუდაური ქრისტიანობა, რომელშიც მრავლად იყო წესები “ძუელისა რჩულისა, ვითარცა იქმოდეს ჰურიანი”, თ. მგალობლიშვილისა და სხვათა თვალსაზრისით ეს იუდაური ქრისტიანობა IV ს-დან შეცვალა “ბერძნულმა ქრისტიანობამ”, რომელმაც აკრძალა ძველი ჩვევები, მაგრამ ჩანს, აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში (ბიზანტიაში) მიმდინარე ეს პროცესი შედარებით უცხო იყო კავკასიის იმ ეკლესიებისათვის, რომელნიც იმპერიის გარეთ, ზოგჯერ კი არაბიზანტიური სახელმწიფოს გავლენის სფეროში იმყოფებოდნენ. ჩანს, ეს პროცესი (ძველი ადგილობრივი ქრისტიანული ჩვევების ბერძნულით შეცვლა) ჩვენში აქტუალური გახდა განსაკუთრებით X ს-ის შემდეგ, ქართული ეკლესიის მთაწმიდური საგანმანათლებლო ფრთის წარმოქმნამ XI ს-დან პროცესი შეუქცევადი გახადა, თუმცა, ეტყობა, მთიან, ე.წ. “სოფლურ” ადგილებში ასეთი (ე.ი. პირველ-ქრისტიანული, IV ს-მდელი) ჩვევები კიდევ დიდხანს დარჩენილა.
ამის მაგალითია “მცირე სჯულის კანონის” პირველი ნაწილის 73-ე მუხლში მოცემული VII ს-ის კანონის დარღვევა ქართული ეკლესიის “სოფლური ხუცესის” მიერ XI ს-ში, კერძოდ, ამ კანონში ნათქვამია “გუესმა, თუ ქუეყანასა სომხეთისასა თვინიერ შესამოსლისა ხუცესნი აღასრულებენ წირვასა თვისითვე შესამოსლითა და ეს დიდი წვალება არს სხუათავე თანა ცთომათა და აწ ჩუენ ვამცნებთ უკუეთუ ვინმე იკადროს მართლმადიდებელმან მღვდელმან ანუ დიაკონმან თვინიერ შესამოსლისა ჟამისწირვა, განაკანონოს და დაეყენოს ჟამისწირვისაგან, ვიდრემდეს მოიგოს წესიერება და ებისკოპოსმან პირველადვე იხილოს მისი სტიქარი, უღელი, და ზეწარი და ეგრეთ ხელნი დასხნეს”. ე.ი. ტრულის საეკლესიო კრების მამებს ამცნეს, რომ აღმოსავლეთის (სომხეთის) ეკლესიებში, მღვდლები წირავდნენ ეკლესიებში არა საგანგებო შესამოსლით, არამედ თავიანთი ყოველდღიური ტანსაცმელით. ეს კრებამ მიიჩნია წვალებად და აუკრძალა ასეთი სახით წირვის ჩატარება სამღვდელოე ბას. მათ წირვისას უნდა ჩაეცვათ სტიქარი (კაბა), უღელი (ალბათ ოლარი) და ზეწარი (ომოფორი). ეს წესი ალბათ დაინერგა კიდეც ჩვენში, მაგრამ XI ს-ის 40-იანი წლების ბოლოს ზოგიერთი ქართველი მღვდელი ანტიოქიაში, კერძოდ კი სვიმონწმიდის მონასტერში ძველებური წესით, ე.ი. თავისი ყოველდღიური და არა საგანგებო წირვის შესამოსლით წირავდა. ეს შეუმჩნევიათ ბერძენ ბერებს, მაშინვე განგაში აუტეხიათ, წირვისაგან “დაუყენებიათ” ქართველი ბერები, შემდეგ კი ანტიოქიის პატრიარქთან უჩივლიათ. თავის მხრივ კი, ეს გიორგი მთაწმიდელისათვის უცნობებიათ, რომელსაც დასჭირდა ახსნა-განმარტების მიცემა იმის დასამტკიცებლად, რომ ქართველი ბერები მართლმადიდებლები იყვნენ, და არა სარწმუნოებრივი ჩვევების შებღალვის, არამედ უცოდინარობის მიზეზით იქცეოდნენ ასე. გიორგი მცირე წერს “ქართველი ხუცესი სვიმეონ-წმიდას ჟამსა ვერ წირვიდა ამის მიზეზისათვის, რამეთუ რომელსამე ჟამსა სოფლური ვინმე ხუცესი ახლად ჩამოსული წმიდასა სვიმეონის სვეტსა ზედა გასრულ იყო ჟამისწირვად ქალამნითა და საბეჭურითა თვინიერ სამღვდელოსა შესამოსლისა, ვითარცა იყო პირველად წესი ჩუენი”. ე.ი. გიორგი მცირეს აზრით, “პირველი წესი ჩვენი” იყო არა საგანგებო წირვის შესამოსლით წირვა, არამედ ჩვეულებრივი, ყოვ ე ლდღიური ტან საცმლით. ე ს წესი ბერძნულ ეკლესიაში VI-VII სს-შივე განიდევნა, მაგრამ აღმოსავლურ ეკლესიებში, მათ შორის ჩვენშიც დიდხანს, “მცირე რჯულის კანონის” გამოცემის ეპოქაშიც დარჩენილა, სწორედ ამ და სხვა ეკლესიის პრაქტიკული მიზეზებისათვის იქნა კიდეც ექვთიმე მთაწმიდელის მიერ შედგენილი ეს კრებული.