(მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე)
“მეფისა და კათალიკოსის საქმე ორისავე სწორი არის იმიტომ, რომ ერთი ხორცის ხელმწიფეა და მეორე სულისა”. (ვახტ. კან. 25).
ზოგჯერ ისმის კითხვა – ვახტანგ VI კათოლიკური აღმსარებლობისა იყო, თუ მართლმადიდებელი? ამ კითხვას მეფე-რჯულმდებელმა თვითონვე მრავალჯერ უპასუხა და მართლმადიდებლობის დაუფარავი აღმსარებლობის გამო იძულებული შეიქნა ქართლის სამეფო ტახტი დაეტოვებინა ოსმალოთა და ირანელთა ნებით, რომელთა უღელქვეშაც იყო მოქცეული ჩვენი ქვეყანა იმ დროს. სიტყვიერი განცხადების გარდა, ვახტანგ VI-მ საქმით დაამტკიცა თავისი მართლმადიდებლური აღმსარებლობა, განსაკუთრებით, სამართლის სფ ეროში მუშაობის დროს. თავიდანვე უნდა ვთქვათ, ვახტანგმა სხვა დიდ მართლმადიდებელ ერებზე უფრო ადრე მისცა ქართველ ერს საეკლესიო საკანონმდებლო ძეგლთა განმარტებანი ცნობილი ბიზანტიელი კანონისტებისა, რომელნიც, ცხადია, მართლმადიდებელი ეკლესიის უდიდესი მასწავლებლები იყვნენ. ესაა მათე ბლასტარის “სინტაგმა” და კონსტანტინე არმენოპულოს “ექვსი წიგნი”.
მათე ბლასტარი (XIV ს.) მართლმადიდებლური ეკლესიის კანონიკური სამართლის უდიდესი ავტორიტეტია. მისი მთავარი იურიდიული შრომაა: ალფაბეტური სინტაგმა მსოფლიო საეკლესიო კრებათა დადგენილებების და საერო კანონებისა. ეს ნაშრომი მან 1335 წელს შეადგინა, მისი სრული სათაურია “ალფაბეტური სინტაგმა ყველა საგნისა, რომელსაც შეიცავს საღვთო და წმიდა კანონები”. მისი წყაროებია – საეკლესიო კრებათა დადგენილებანი და კანონები, აგრეთვე რომის სამართალი ლეონ ბრძენის ბასილიკამდე. ნაშრომიშეიცავს 24 განყოფილებას ბერძნული ანბანის რიგის მიხედვით.
მათე ბლასტარის “სინტაგმა” ფართოდ იყო გავრცელებული, წარმოადგენდა მართლმადიდებლური ეკლესიის ერთ-ერთ ძირითად სახელმძღვანელოს, იგი საეკლესიო სჯულმდებლობის მნიშვნელოვანი წყარო იყო მართლმადიდებლურ ქვეყნებში.
კონსტანტინე არმენოპულო იყო ნომოფილაქსი (კანონთა მცველი და მათი მართებულად გამოყენების მაგისტრატი). ცხოვრობდა XIV ს-ში, თესალონიკში, მრავალი იურიდიული შრომის ავტორია, მისი ძირითადი ნაშრომის სახელი შემოკლებით გამოითქმის – “ექვსი წიგნი”. მისი წყაროა იმპერატორთა ბასილის, კონსტანტინეს და ლეონის პროხორონი (კანონთა სახელმძღვანელო), ბასილიკის (მეფეთა წიგნის) შემოკლება (სინოპსისი) და სასამართლო პრაქტიკა, იმპერატორების დადგენილებები (ლეონ ბრძენის, კონსტანტინე პორფიროგენეტის, რომანოზ I_ის, რომანოზ III-ის, ნიკიფორე ფოკას, ბასილი II-ის, ალექსი და მანუელ კომნენოსების ნოველებიდან), ლეონ ბრძენის ნოველების კრებული, სხვა წყაროები, ასევე, მოციქულთა და საეკლესიო კრებათა კანონები, სინოდისა და საპატრიარქოს დადგენილებები.
ვახტანგ VI მართლმადიდებლური აღმსარებლობის მხურვალე მოსიყვარულე რომ არ ყოფილიყო, საქართველოს მისცემდა არა მართლმადიდებლურ (ბიზანტიურ) სამართალს, არამედ ლათინურს.
ქართველმა მთარგმნელმა არმენოპულოს “ექვსი წიგნიდან” და ბლასტარის “სინტაგმიდან” ამოიღო სამართლებრივი დებულებები და ნორმები, ზოგჯერ უცვლელად, ზოგჯერ კი გაერთიანებით შეადგინა ე.წ. “ბერძნული კანონები”, ანუ ბერძნული სამართლის ქართული ვარიანტი. კომპილაცია “ბერძნულ-რომაული სამართლის” მთავარი კრებულებისა, გამოყენებულ იქნა ბიზანტიის გვიანდელ ეპოქაში, როგორც სასულიერო, ისე საერო სასამართლოებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ მას შემდეგ, რაც ბიზანტია თურქებმა დაიპყრეს და ბერძნული მოსახლეობის საეკლესიო და სამოქალაქო საქმეების იურისდიქცია მთლიანად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ხელში მოექცა, ბლასტარის “სინტაგმა” და არმენოპულოს “ექვსი წიგნის” კომპილაცია ბერძენ სასულიერო ხელისუფალთა მიერ ყოველდღიური ხმარებისათვის გახდა საჭირო”.
“სამართალი ბერძნული”, ანუ ბერძნულრომაული (ბიზანტიური) სამართლის ვერსია წარმოადგენს ვახტან VI-ის “სამართლის წიგნთა” კრებულის მეორე ნაწილს. იგი “ფრიადი შრომით” მოიპოვა “საბერძნეთში” ვახტანგ VI-მ. მისი მთარგმნელი ყოფილა ეპისკოპოსი კვიპრიანე სამთავნელი (ერისკაცობაში კოზმა არაგვის ერისთავი). იგი შემოქმედი მთარგმნელი იყო, ექვთიმე მთაწმინდელის მსგავსი, რამეთუ მისი თარგმანი არის თავისუფალი (ალაგ-ალაგ განვრცობილი, ზოგან შემოკლებული). მთარგმნელს მათე ბლასტარის “ალფაბეტური სინტაგმისა” და არმენოპულოს “ექვსწიგნეულის” გარდა, სხვა ბერძნული წყაროებითაც უსარგებლია. ბერძნული კანონები მას და “ბრძენ კაცებს” გადმოუქართულებიათ თვით ვახტანგ VI-ის აქტიური მონაწილეობით. იგი შეიცავს 418 მუხლს.
თვალის ერთი გადავლებითაც კი აშკარაა, რომ ვახტანგის “ბერძნული სამართალი”, ძირითადად, საეკლესიო სამართლის ძეგლია, ცხადია, ეს ასეც უნდა იყოს, რადგანაც იგი ზემოთ აღნიშნულ საეკლესიო სამართლის განმმარტებლების თარგმანს წარმოადგენს, მაგრამ რადგანაც საეკლესიო იურისდიქცია საერო საქმეებზეც ვრცელდებოდა არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ ქრისტიანულ აღმოსავლეთში, ამიტომაც “ბერძნული სამართალი”, ცხადია, საერო სამართლის ძეგლადაც შეიძლება ჩაითვალოს. ამ ძეგლში მრავალი მუხლის წყაროდ დასახელებულია საეკლესიო კრებების კანონები, განსაკუთრებით კი VI მსოფლიო კრებისა, მოციქულთა კანონები “დამტკიცებულნი კრებათაგან”, მსოფლიო ავტორიტეტის მქონე ადგილობრივ კრებათა კანონები, მაგალითად, ლაოდიკიისა, განგრისა, პატრიარქთა და მამათა მიერ გამოცემული კანონები (ტიმოთე პატრიარქის) და სხვ.
მაგალითისათვის მოვიყვანთ ზოგიერთ თავს, რომელიც აწესრიგებს მეფის ურთიერთობას ეკლესიასთან. მაგალითად, 57-ე მუხლის თანახმად, VI კრების კანონის შესაბამისად, ერისკაცთაგან მხოლოდ მეფეს აქვს საკურთხეველში წმიდა ტრაპეზთან ზიარების ნება, “რამეთუ ღვთისაგან დადგინებულ არს და უმეტესად მაღლად მჯდომარე არის პატრიარქთაგან”.
“ბერძნული სამართლის” 128-ე მუხლის თანახმად, ხელმწიფეს (მეფეს) ნება აქვს, დაასაქმოს და ბრძანება მისცეს სასულიერო პირს, უფრო მეტიც, მას შეუძლია ეპისკოპოსი აიყვანოს მიტროპოლიტის ხარისხში, შეუძლია დიდი ეპარქია გაყოს და რამდენიმე ეპისკოპოსს გაუნაწილოს, შეუძლია ეპისკოპოსების, ანდა მიტროპოლიტების ერთი კათედრიდან მეო რეზ ე გადაყვანა, მათი გამოცვლა, აძლევს მათ წირვა-ლოცვის უფლებას და აქვს სხვა უფლებებიც სასულიერო პირთა მიმართ. წყაროდ ბერძნული სამართლის 128-ე მუხლი ასახელებს ქალკედონის კრების მე-4 კანონს.
“ხელმწიფე სჯულისა და კანონის უმდაბლესი არა არის, რამეთუ მასცა აქვს ხელმწიფება ღვთისა მიერ-ვისიც ენებოს ეპისკოპოზისა აღამაღლებს, მიტროპოლიტად დააყენებს და უკეთუ ეპისკოპოზთა ბევრი სამწყსო აქვს, გაუყოფს და სხვას ეპისკოპოზს შეიქმს, ვისიც ენებოს, ეპისკოპოზისა ანუ მიტროპოლიტისა, გამოსცვლის აქვს სხვაცა ხელმწიფება სიმართლითა მღვდელმთავართა. საქმე ეს იპოების მეოთხე კანონსა ხალკიდონისა კრებისა, რამეთუ ხელმწიფება მიცემულ არს მეფეთათვის, რამეთუ უბრძანოს ვისმე სამღვდელოთა კაცთა, საერო სამსახური აქნევინოს, რომელიც მან უბრძანოს სჯულის კანონი არ დაუშლის სამსახურსა, ამისთვისცა კანონი ბრძანებს”.
საინტერესოა მუხლი 330-ე, რომლის მიხედვითაც ლაშქრობის დროს, მაჰმადიანების და ურჯულოების წინააღმდეგ ომისას (ასევე, თუკი ვინმე ამოღებული ხმლით მიუხდება), მღვდელს შეუძლია, დაასწროს და მოკლას მტერი, იგი არ დაისჯება, მაგრამ წირვის ნება ჩამოერთმევა – “არამედ ღირსება და წესი არ გამოერთმევა” (იქვე, გვ. 204).
347-ე მუხლით იკრძალება ასტროლოგია, მაგრამ სასურველადაა მიჩნეული ასტრონომიის, არითმეტიკის, მუსიკისა და გეომეტრიის სწავლება.
ვახტანგ VI-მ, აგრეთვე, ათარგმნინა და თავისი სამართლის წიგნთა კრებულში შეიტანა “სომეხთ მეფეთა წიგნი სამართლისანი”. მას თითქმის ორი წლის მანძილზე თარგმნიდნენ. სომხური სამართლის ქართული ვერსია შედგება ორი ნაწილისაგან: სირიულ-რომაული სამართლის ქართული ვერსიისაგან (მუხლი 1-150) და მხითარ გოშის სამართლის წიგნის ქართული ვერსიისაგან (მუხლი 151-431). “სამართალი სომხურის” წყაროებიც მიუთითებს, რომ იგი ფაქტობრივად წარმოადგენს საეკლესიო სამართალს, მაგრამ მისი იურისდიქცია საერო საქმეებზეც ვრცელდება სახელმწიფოს ქრისტიანულ ი ხასიათის გამო. “სამართალი სომხურის” შემდგენლების თქმით, ეს ძეგლი არის კრებული, რომელშიც ღირსეული ადგილი უჭირავს წმიდა წერილსა (ძველისა და ახლის) და მოსეს რჯულს, მოციქულთა კანონებს, “ეკლესიის მოსამართლე მამათა”, ბ ასილი დიდის, “წმიდა გრ იგოლ პართელის შვილიშვილის ისაკის დადებულ წესს”. ნიკეის მსოფლიო კრების, ანუ “დიდი კრების” კანონებს. კრებული აშკარად საეკლესიო სამართლის ძეგლია – მუხლების უმეტე სი ნაწილი სასულიერო პირებ ის ქცევას არეგულირებს.
ქართულ წყაროებში იშვიათია ის ტერმინები, რომლებიც “სომხური სამართლის” წიგნში ხშირად გვხვდება. ერთი ასეთია “ქადაგი” – ეს სიტყვა ჩვენ გვხვდება “მირონის კურთხევის” წესში და სხვაგანაც. სომხური წიგნიდან ჩანს, რომ “ქადაგი” არის თითქმის ეპისკოპოსის ღირსების მქონე (მაგრამ ეპისკოპოსზე დაბალი) სასულიერო პირი, რომელიც წმიდა წერილისა და კანონების უნაკლო მცოდნეა, ამავე დროს ევალება “მოქმედება უშიშარი”. ამ კანონების ქადაგება და მათი აღსრულების მეთვალყურეობა: “მოქადაგენი უნდა იყვნენ რიგითა უწინვე მცოდნელი ძველთა და ახალთა უკლებრივ, წამკითხავი კანონის ბრძანებისა, უშიშრად მოქმედი და კაცი ღირსი, ფილოსოფოსი და თეთრის უმოყვარე”. მაგალითად, 266-ე მუხლში განმარტებულია, თუ რატომ არ უნდა ჩაიცვას კაცმა ქალის, ხოლო ქალმა კაცის ტანისამოსი, რომ არ შეიძლება მათი აღრევა: “ბევრი ავი ბოროტი იქმნების ამ რიგის საქმით. ეს საქადაგებელია მოქადაგეთაგან და მოსამართლეთაგან”, ე.ი. ტანსაცმლის სწორად ჩაცმის შესახებაც კი მოქადაგემ უნდა იქადაგოს. აქ, აგრეთვე, ხშირად გვხვდება სიტყვა “ქორეპისკოპოზი” – განმარტებულია მათი უფლებანი. ეს ფაქტი იმითაა საინტერესო, რომ IV ს-ის შემდეგ, მსოფლიო ეკლესიაში ინსტიტუტი “ქორეპისკოპოსობისა” აიკრძალა, მაგრამ ე.წ. “ქალკედონამდელმა” ეკლესიებმა იგი შეინარჩუნეს. ამ ძეგლიდან ჩანს, რომ “კათალიკოსი” ეთანადება ნიკეას I კრების მე-4 კანონში მოხმობილ “ეპისკოპოსთა თავს”. 287-ე თავიდან ჩანს, რომ ოთხი მახარებლის “მოციქულთა ტახტზე” ისხდნენ კათ ალიკოსე ბი (ეპ ისკოპოსები) ალექსანდრიისა, რომისა, ანტიოქიისა, მაგრამ კონსტანტინოპოლს (“ბიზანტიას”) სამოციქულო ტახტის ღირსება არ ჰქონდა და იგი ეფესოდან “გააპარეს ბიზანტიას”.
ქართული სამართლის წიგნში შეტანილი “მოსეს სამართალიც”, ცხადია, საეკლესიო სამართლის ძეგლია.
სამართლის წიგნთა კრებულის შესავალში ვახტანგ VI-ს სამართლიანად ეწოდება: “მართლმადიდებლობის მხნე და მხედარი, უფლისა ძლიერი მოღვაწე, ქრისტეს წარჩინებული სტრატილატი, ებგური, სამარადისო მღვიძარე, სიონისა რჯულმტკიცებითა შეურყეველი სვეტი და გოდოლი, გაუტეხელი ზღუდე მართლმადიდებლობით და ღვთის სიყვარულით შეუორგულებელი ბატონიშვილი ვახტანგ”.
ვახტანგ VI, მართლაც, მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტი ბურჯი იყო, ამიტომაც, როგორც ითქვა, ათარგმნინა ბიზანტიურმართლმადიდებლური სამართლის წიგნი.
ჯერ კიდევ ევროპაში ელჩობის გაგზავნამდე, როგორც “ბერძნული სამართლის წიგნის” თარგმანი ცხადყოფს, ვახტანგ VI მართლმადიდებლური ორიენტაციისა იყო, ხოლო ევროპიდან ხელმოცარული ელჩების დაბრუნების შემდეგ, ვახტანგმა 1722 წელს საჯაროდ აღიარა თავისი მართლმადიდებლობა.