მე-19 ს. რუსეთის იმპერიის დიდ გერბზე გამოსახული იყო პატარა გერბები იმ პოლიტიკური ერთეულებისა, რომელნიც საუკუნეთა მანძილზე რუსეთის იმპერიაში იყვნენ შეყვანილნი. მათ შორის საქართველოს სამეფოს გერბი.
რუსეთის იმპერიის დიდ გერბზე მოცემული „საქართველოს სამეფოს გერბი“ ხუთ ნაწილადაა დაყოფილი. პირველ ნაწილი ეძღვნება „ივერიის გერბს“, აქ ივერიის ქვეშ მოიაზრება დასავლეთ საქართველო, რადანაც რუსეთის ხელმწიფეებთან გაგზავნილ საბუთებში დასავლეთ საქართველოს მეფე-მთავრები თავიანთ თავს უწოდებდნენ „ივერიის მეფე-მთავრებს“, მეორე ნაწილშია „ქართლ-კახეთის სამეფოს გერბი“, მესამე ნაწილშია „ყაბარდოს მიწების გერბი“, მეოთხე ნაწილშია „არმენიის გერბი“, ხოლო საქართველოს სამეფოს გერბის მეხუთე, ე.წ. ბოლო ნაწილში მოქცეულია „ჩერქეზი და მთის თავდების“ გერბი.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, საქართველოს სამეფო რუსეთის იმპერის დიდი გერბის მიხედვით შედგებოდა ხუთი ოლქისაგან (მხარისაგან), ესენი დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოსთან იყვნენ ყაბარდო, ჩერქეზეთი, ჩრდილო კავკასის მთიანეთ და არმენია.
შეიძლება ითქვას, რომ ეს გერბი გამოსახავს იმ რეალურ მიწა-წყალს, რომელსაც მოიცავდა საქართველოს სამეფო თავისი ძლიერების საუკუნეებში.
ჩვენთვის ახალი წყაროები ადასტურებს ამ ფაქტს, მაგალითად, როგორც აღინიშნა, ევლია ჩელები, მე-17 ს. თურქი მოგზაური, თავის წიგნში აღნიშნავს, რომ ჩერქეზეთის მნიშვნელოვან ნაწილში (ყაბარდოში) უმთავრეს სამხედრო ძალას წარმოადგენდა – „12 ათასი აზნაური“, ასევე ამ ქვეყანაში ყველაზე მეტად გავრცელებული ენა იყო ქართული ენა.
ჩერქეზეთში ევლია ჩელები მოიხსენიებს „12 000 აზნაურს“, აზნაური კი ქართული „ფეოდალური“ ტიტულია.
ისმის კითხვა, რას ნიშნავს ეს? ნუთუ მართლა მართავდა ჩერქეზეთის ერთ ნაწილს 12 000 ქართულენოვანი „აზნაური“, როგორც ჩელები უწოდებს მათ?
ეს ნიშნავს, რომ ჩელებისათვის წარსულში ჩერქეზეთი წარმოადგენდა ქართული სოციალური ანუ სახელმწიფოებრივი სივრცის ნაწილს და ამ სივრციდან გასვლის შემდეგაც იქაურ დიდკაცობას შეუნარჩუნდა ძველი ტიტული -„აზნაური“.
ეს დასტურდება, იმ ფაქტითაც, რომ მათი ძირითადი ენა იყო ქართული, ანუ ევლიას დროს ისინი ახალი გასულები იყვნენ ქართული სოციალურ-კულტურული სივრციდან და ჯერ კიდევ ჰქონდათ შენარჩუნებული ძველი ტიტულები, ასევე ცოდნა ქართული ენისა.
ევლია ჩელები წერს- „…Все дороги ведут к горе Эльбрус. Эта местность является пограничной областью Таустана. ..…Эта страна и представляет собой изначальное Дагестанское падишахство, которое называют Таусултан. ..Языки их — грузинский и черкесский. Их армия состоит из двенадцати тысяч азнауров, вооруженных двумя тысячами ружей. И все они мусульмане [98] шафиитского толка. Но вместе с тем они считаются черкесским племенем. Во все времена они поддерживали связь с грузинским народом, и потому особенности их говоров свидетельствуют о связях с языками грузинским, персидским и кумыкским…Эта река начинается с не покрытых снегом вершин Грузинских гор и впадает в реку Терек… Описание древних городов и великого города земли Дагестанской, то есть описание древнего города Ирак-и Дадиан… население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения. Это были люди сильные и храбрые, они не покорились Тимур-хану. Поэтому Тимур-хан осадил Ирак-и Дадиан. Обратив за семь дней и ночей этот город с его семью крепостями в руины, он убил бахистанского султана, который был там падишахом“ (ЭВЛИЯ ЧЕЛЕБИ, КНИГА ПУТЕШЕСТВИЙ, СЕЙАХАТНАМЕ, ЗЕМЛИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА, ПОВОЛЖЬЯ И ПОДОНЬЯ, III, [ПУТЬ ЧЕРЕЗ ЗЕМЛИ БОЛЬШОЙ И МАЛОЙ КАБАРДЫ], ПОДРОБНОЕ ОПИСАНИЕ ОБШИРНОЙ СТРАНЫ ДРЕВНЕГО НАРОДА КАБАРТАЙ 1).
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ანუ ევლია ჩელები წერს –
„იალბუზი არის სასაზვღვრო ზონა დაღესტნის საფადიშახოსი, რომელსაც ეწოდება „ტაუსულტანი“ (ტაუსტანი), მათი ენებია ქართული და ჩერქეზული, მისი არმია შედგება 12 000 (თორმეტი ათასი) „აზნაურისაგან“, ისინი ყველანი მუსულმანებია, ყველა ერთად ჩერქეზების ტომის წევრებად ითვლებიან. ყველა დროში, მუდამ, მათ კავშირი ჰქონდათ ქართველ ხალხთან, და ამიტომ მათი ლაპარაკის თავისებურება მოწმობს ქართულ ენასთან მათ კავშირს, ასევე სპარსულთან და კუმიკურთან. აქაური მდინარე გამოედინება საქართველოს თოვლიანი მთებიდან და უერთდება თერგს. ძველი ქალაქებისა და დაღესტნის ძველი ქალაქის ირაკ-ი-დადიანის აწერილობა ასეთია: ირაკ-ი-დადიანის მოსახლეობას წარმოადგენდა ქართული წარმოშობის ადამიანები, ისინი იყვნენ უშიშარნი და ძლიერები, არ დაემორჩილნენ თემურ-ხანს. ამიტომ თემურ-ხანმა ალყა შემოარტყა ირაკ-ი-დადიანს, და ეს ქალაქი 7 დღის მანძილზე თავისი 7 ციხე-სიმაგრით, ნანგრვებად გადააქცია. მოკლა იქაური ბახისტანის სულთანი, რომელიც იქ ფადიშახი იყო“(ЭВЛИЯ ЧЕЛЕБИ, КНИГА ПУТЕШЕСТВИЙ, СЕЙАХАТНАМЕ, ЗЕМЛИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА, ПОВОЛЖЬЯ И ПОДОНЬЯ, III, [ПУТЬ ЧЕРЕЗ ЗЕМЛИ БОЛЬШОЙ И МАЛОЙ КАБАРДЫ], ПОДРОБНОЕ ОПИСАНИЕ ОБШИРНОЙ СТРАНЫ ДРЕВНЕГО НАРОДА КАБАРТАЙ 1).
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ევლიას მიერ ქართული სოციალური ტერმინის, „აზნაურის“ გამოყენება, მიუთითებს, რომ ამ საჯარისო ნაწილის ოფიცრებს ნამდვილად ერქვათ სახელი „აზნაური“. მათ მიერ ქართული ენის ფლობა (ქართულ ენას ამ ქვეყნის ენათა ჩამონათვალში ევლია პირველ ადგილზე აყენებს) მიუთითებს, რომ ჩვენი ზემოთ მოყვანილი მოსაზრება სიმართლეა, კერძოდ, რომ თემურ-ლენგის შემოსევამდე ჩრდილოეთ კავკასიის უპირველესი და ყველაზე მეტად განვრცობილი ენა იყო ქართული ენა და მოსახლეობასაც გააჩნდა ქართული თვითშემეცნება.
თემურ ლენგის შემდეგ მალევე ოქროს ურდოს მხედართმთავრ ედიგეის დროს ჩრდილო კავკასიში ადიღეური ტომების გაბატონებისა და ისლამის გავრცელების შემდეგ ვითარება კარდინალურად შეიცვალა, კერძოდ კი ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივმა ქართულენოვანმა დიდებულებმა და ხალხმა მიიღო ისლამი და ასიმილირდა ადიღეველებში, თუმცა კი ერთ ხანს მათ კიდევ სცოდნიათ ქართული ენა და, ევლიას ცნობით, იყენებდნენ კიდეც მას. ამასთანავე, შეუნარჩუნებიათ ტრადიციული სოციალური წყობა ანუ, „აზნაურობა“ ძველებურადვე შეადგენდა ამ ქვეყნის სამხედრო წყობის საფუძველს.
ევლია ჩელების სხვა ცნობებიც სრულ საფუძველს იძლევიან ვიფიქროთ, რომ ქართული ენა არა მხოლოდ ჩერქეზეთის ნაწილში, რამედ ჩრდილო კავკასიის ქალქებსა და დაღესტანშიც იყო გავრცელლებული.
ამას მიუთითებს ევლია ჩელების ცნობა ჩრდილო კავკასიის ყველაზე დიდ ქალაქ დედიაკოვსა (ირაკ-ი-დადიანსა), ასევე, მის ოლქსა და დაღესტანში ქართული ენის გავრცელების შესახებ. ამ უკანასკნელს ადასტურებს სხვა არაბულენოვანი წყაროებიც, ესენია, ირხანის ისტორია და დერბენდ ნამე.
ევლია ჩელების ცნობით ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ქალაქი დედიაკოვი (ტეტიაკოვი), დასახლებული იყო „ქართული წარმომავლობის ხალხით“, რომელნიც ქალქის აღებისას დახოცა თემურ-ლენგმა. ამ ქალაქის ქართული წარმომავლობის მოსახლეობა გმირულად 7 დღის მანძილზე იცავდა ქალაქს.
ის ამის შესახებ წერს და კიდევ ერთხელ გავიმეორეთ მის ნათქვამს –
„в очень древние времена столицей падишахов Дагестана был именно указанный город. ..Ирак-и Дадиан. ..он стал столицей Хулагу-хана, …В конце концов он сделался столицей дагестанских падишахов. .. во время похода, совершенного Тимур-ханом …население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения. Это были люди сильные и храбрые, они не покорились Тимур-хану. Поэтому Тимур-хан осадил Ирак-и Дадиан. Обратив за семь дней и ночей этот город с его семью крепостями в руины, он убил бахистанского султана, который был там падишахом. /778/ В настоящее время город находится под властью таустанского султана. .. ..в городе было двести тысяч владельцев домов неописуемой красоты. Там сохранились ..христианские монастыри и лавки, где торговали сдой и тканями…Но Ирак-и Дадиан лежит в развалинах,
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ამ ჟამად არასწორად აღინიშნება, რომ ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ქალაქი ირაკ-ი-დადიანი ანუ დედიაკოვო, თითქოსდა იყო „ალანური ქალაქი“, მაშინ როცა ევლია ქალქს „ქართული წარმოშობის ხალხით დასახლებულად“ მიიჩნევდა, რომელთაც ამ ქალაქში ჰქონდათ 200 000 ქვის სახლი და შესანიშნავი ქრისტიანული მონასტრები და სავაჭრო ნაგებობები.
ამჟამად ვიკიპედიაში არასწორად იწერება თითქოსდა დედიაკოვო ანუ ირაკ-ი-დადიანი დასახლებული იყო ბერძნებით და ქაშაგებით, მაშინ როცა ევლიას პირდაპირი ცნობით ეს ქალაქი „ქართული წარმოშობის ხალხით“ იყო დასახლებული. население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения შესაბამისად არასწორია ვიკიპედიის უმართებულო ცნობა, თითქოსდა ის ალანური ქალაქი იყო, რადაგანაც ევლია ჩელების ცნობით ის ქართველებით იყო დასახლებული.
ვიკიპედია არასწორად წერს – Тетяков, Дедяков — средневековый (X—XIV) аланский город на Северном Кавказе. Также в городе проживали греки и косоги…Эвлия Челеби называет Татартуп «Ирак-и Дадианом»,[3] это название, возможно, состоит в связи с именем «Дедяков».
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%B4%D1%8F%D0%BA%D0%BE%D0%B2
საინტერნეტო სივრცისაგან განსხვავებით, სულ სხვა ფაქტს აღწერს საიმედო წყარო – ევლია ჩელების აღნიშნული თხზულება.
ევლიას ცნობით დედიაკოვის ანუ „ირაკ-ი-დადიანის“ ოლქში და საეროდ მის მომიჯნავე ქვეყნებში, მათ შორის დაღესტანში, საერთოდ არ იხმარებოდა არც ალანური და არც ოსური ენები, მაგრამ აქ ქართული ენა ჯერ კიდევ იყო გავრცელებული, სხვა ენებთან ერთად, ამასთან დაკავშირებით ევლია წერს –
В настоящее время в этих странах чаще всего встречаются такие языки: монгольский и похожие на него языки, кайтакский, кумыкский, легзи-лезганский, чагатайский, грузинский и подобные им. Надписи, встретившиеся нам на могилах, большей частью были сделаны на вышеперечисленных языках.
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ევლია წერს – „ამჟამინდელ დროს ამ ქვეყნებში გვხვდება შემდეგი ენები: მონღოლური და მისი მსგავსი ენები, ჩინური, კუმიკური, ლეზგური, ჩაგატაური, ქართული და მათი მსგავსნი, წარწერები, რომელნიც გვხვდება მათ საფლავებზე, უმეტეს წილად გაკეთებული იყო ზემოჩამოთვლილ ენებზე“
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ევლიას მიერ ნახსენები „ჩინური ენა“ ჩრდილო კავკასიიაში გავრცელებული ესაა ენისეური ენები, მათ გარდა სხვა ასევე შემოსული ტნოსების -მონღოლების კუმიკური, ჩაგატაური და სხვა, მაგრამ ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივი ენებიდან ევლია ჩელები ასახელებს მხოლოდ ქართულსა და ლაზგურს. ია აქაურ ენათა ცამონათვალში საერთოდ არ მოიხსენიებს ალანურ ანდა ოსურ ენას. ევლია მიუთიტებს რომ საფლავების წარწერებიც ამ ენებზეა გაკეთებული, მათ შორის ქართულზეც. ქართულენოვანი წარწერები შემდგომში მიზანმიმარტულად იქნა განადგურებული სხვადასხვა ტეორიები, მათ შორის ცანს ალანური ტეორიის მიმდევრების მიერაც.
ევლიას ქალაქი დედიაკოვო – „ირაკ-ი-დადიანი“ საერთოდ დაღესტნური სახელმწიფოს მთავარ ქალაქად მიაჩნია. ჩელების ცნობით დაღესტნის ენები დედიაკოვოს რაიონში და სხვაგან ამ მხარეებში სხვა ენებთან ერთად ქართული.
ერთი სიტყვით, ევლია ჩელები ადასტურებს თეიმურაზ ბატონიშვილის მიერ მოცემულ ცნობას, რომ თემურლენგის შემოსევამდე ჩრდილოკავკასიელებმა იცოდნენ ქართული ენა. ამას ასევე ადასტურებს იქაური ეპიგრაფიკული ძეგლები.
აღსანიშნავია, რომ არაბული წყაროც (ირხანის ისტორია) დაღესტანში იცნობს ქართულ სოციალურ ტერმინებს „აზნაური“ და „თავადი“. წყარო ახსენებს დაღესტნის მმართველ ქრისტიან „თავადიილებს“ (თავადებსა) და „აზნაურიილებს“ (აზნაურებს), რომელნიც მედგრად ებრძოდნენ დაღესტანში შეჭრილ უცხოელებს, მაგრამ დამარცხდნენ.
აქედანაც ჩანს, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში განვცობილი იყო არა მხოლოდ ქართული ენა, არამედ ქართული ეკლესიასთან ერთად ქართული სოციალური წყობა, ქართული სახელმწიფოებრიობა. შესაბამისად, ჩრდილოეთ კავკასიაში თემურ-ლენგი ქართული სახელმწიფოს წინააღმდეგ იბრძოდა, რადგანაც მისთვის დაღესტანი ქართული სახელმწიფო სისტემის ნაწილი იყო.
თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობით, დაღესტანში თემურ-ლენგს აუკრძალავს მოხმარება ქართული ენისა და დამწერლობისა, ალბათ, ასევე იქცეოდა მთელს ჩრდილოეთ კავკასიაში.
ასე, რომ თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობას ჩრდილოეთ კავკასიაში ქართული ენის განვცობის შესახებ ადასტურებს ევლია ჩელები, ნაწილობრივ „ირხანის ისტორია“ და „დერბენდ ნამე“, მატერიალური კულტურის უამრავ ნაშთებთან ერთად, რომლებზეც ქართული წარწერებია.
არაბულ წყაროში, რომელსაც „ირხანის ისტორია“ ეწოდება, დასტურდება, რომ დაღესტანში ცხოვრობდნენ ქართველებიც, ისინი ქრისტიანები იყვნენ და მედგრად ებრძოდნენ დაღესტანში შეჭრილ დამპყრობლებს, რომელნიც ავრცელებდნენ მუსულმანობას.
აქურთა ბრძოლას მეთაურობდნენ, როგორც წყაროშია ნათქვამი თავადები და აზნაურები – таватийал и арнахурал (Б — таватил и азнахурал; В — таватийал и азнахурал; Г — таватийал и азнаурал
ამ ხელნაწერის ერთ ვარიანატში მათ „თავადიილ და არნახურალ“ ეწოდება, მეორეში „თავდიილ და აზნახურალ“, ხოლო მესამეში „თავადიილ და აზნაურალ“, როგორც სამართლიანად აღნიშნავს თავის კვლევაში მაგომედოვი. ისინი ნამდვილი წმიდა მოწამეები არიან.
ეს წყარო გვაწვდის ცნობას, რომ ციხე-ქალაქ ხირკასის „თავადაზნაურებმა “, სიკვდილის მუქარის მიუხედავად არ მიიღეს მუსულმანება, პირიქით სათავეში ჩაუდგნენ ქრისტიანთა მოწამეობრივ ბრძოლას მომხვდურთა წინააღმდე, ისინი ორი თვე შეუწყვეტლივ ებრძოდნენ რიცხვმრავალ მტერს და ბოლოს მოწამეოვბრივად აღესრულნენ.
ირხანის ისტორია წერს-
ИСТОРИЯ ИРХАНА
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/VI/Dag_chron/Ist_Irchan/text.htm
„Жители Хадара — неверные, смутьяны, чистые русы (Б, В — урусы); жители Андала 18 были иудеями, [жители] области Хид (Б, В — Хидал.) 19 были грузины, области Чаххал 20 — христиане, Авар — все чистые русы, жители Цудакара 21 были иудеями и так далее. Жители Ирхана [по своей вере посередине] между мусульманами, неверующими и коптами (Б — ал-хабашин (букв.: «эфиопами»).), религия их — смешанная.
„ხადარის მცხოვრებნი-ურწმუნოები არიან, მოჯანყენი, ნამდვილი რუსები, ანდალალის მცხოვრებნი იყვნენ იუდეველები, ხიდის (ხიდალის) ოლქის მცხოვრებნი იყვნენ ქართველები, ჩახალის ოლქისა -ქრისტიანები, ავარები – ყველა სუფთა რუსია, ირხანის მცხოვრებთა რელიგია-შერეულია“
После завоевания Дербенда, Табасарана и Хайдака мусульманские войска дошли до Анджэ (Г — Анди.) …до Бахли Хадара, хотя здесь скопились неверующие из Авара и из других мест
დერბენდის, ტაბასარანისა და ხაიდაკის აღების შემდეგ მუსულმანთა ჯარი მივიდა ანდამდე (ანჯემდე), ხადარამდე, მაგრამ აქ მოგროვდნენ ურწმუნოები ავარიდან და სხვა ადგილებიდან.
Мусульмане окружили [неверующих], напали на них …падал мертвым, и погибло из них семь тысяч семьсот тридцать четыре человека. В тот же день мусульмане захватили Хадар, …Затем состоялось сражение в Хиркасе (Б, В — Хиркис. ) 22, продолжавшееся целую неделю.
მუსულმანებმა ალყა შმოარტყეს ურწმუნოებს, თავს დაესხნენ მათ, დახოცეს და იქ მაიღუპა 7734 კაცი. იმავე დღეს მუსულმანებმა აიღეს ხადარი... შემდგეგ დაიწყო ბრძოლები ხირკასში, რომელიც ერთი კვირა გაგრძელდა.
Селение было взято, но оставался [не занятым] один квартал в верхней части селения, где укрылись их раисы и эмиры — таватийал и арнахурал (Б — таватил и азнахурал; В — таватийал и азнахурал; Г — таватийал и азнаурал. Здесь, «видимо, тавады и азнауры — грузинские феодальные титулы» (Магомедов. Дагестан, с. 207).).
ეს სოფელი აღებულ იქნა, მაგრამ აუღებელი დარჩა ერთი კვარტალი სოფლის ზემო ნაწილში, სადაც მათი რაისები და ემირები – „თავადიიალები და აზნაურალები“ – (ხელნაწერის „გ“ ნუსხა) გამაგრდნენ
Мусульмане в течение двух месяцев не могли овладеть этим укрепленным кварталом. [Наконец] он был взят с помощью всевышнего Аллаха, господина миров. Мусульмане убили всех, кого там застали, за исключением тех, кто принял ислам.
მუსულმანებმა მთელი ორი თვე ვერ შეძლეს ამ გამაგრებული კვარტალის დაუფლება. ბოლოს ის აღებულ იქნა. მუსულმანებმა ყველა დახოცეს მათ გარდა ვინც ისლამი მიიღო.
Жители Ирхана, поняв тщетность сопротивления мусульманам, убили своих эмиров и раисов, приняли ислам и послали своих представителей, добиваясь покровительства мусульман, в ущелье Бухнаб. Султан же их бежал из Ирхана в область Килбах ირხანის მცხოვრებლებმა, როცა იგრძნეს მუსულმანებთან ბრძოლის უშედეგობა, დახოცეს თავიანთაი ემირები და რაისები (ანუ თავადაზნაურები), მიიღეს ისლამი, ხოლო მათი სულთანი აგიქცა ირხანიდან კილბახის ხეობაში. ИСТОРИЯ ИРХАНА http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/VI/Dag_chron/Ist_Irchan/text.htm.http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/VI/Dag_chron/Ist_Irchan/text.htm..http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/VI/Dag_chron/Ist_Irchan/text.htmПодробнее: http://cyclowiki.org/wiki/%D0%98%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD.აქედან ჩანს, რომ ხადარის მცხოვრებნი რუსებად მიიჩნევა, ისინი არ არიან მუსულმანები, ანდალალის მცხოვრებნი-იუდეველებად, ხიდის (ხიდალის) მცხოვრებნი –ქართველებია, ჩახალის ოლქის მცხოვრებნი-ქრისტიანებია, ავარები-სუფთა რუსებად იწოდებიან, ირხანის მცხოვრებნი-შერეულ სარწმუნოებანი არიან. აქ ჩამოთვლილია დაღესტნის ოლქები, სოფლები და ქალაქები – ხადარი, ანდალალი, ხიდი (ხიდალი), ჩახალი, ავარი, ირხანი, დერბენდი, ტაბასარანი, ხაიდაკი, ანდი (ანჯი), ხირკასი.აქედან ხადარისა და ავარის მცხოვრებნი „რუსებად“ იწოდებიან, ანდალალელები-„იუდეველებად“, ხიდის (ხიდალის) მცხოვრებნი -„ქართველებად“, ჩახალის ოლქის მცხოვრებნი – „ქრისტიანებად“.
იგულისხმება, რომ იმ დროისათვის დერბენდი, ტაბასარანი, ხაიდაკი , ხადარი და ხირკასი არ იყო მუსულმანური, რადგანაც მუსულმანთა ჯარს მათი აღება დასჭირდა. ხირკასში მუსულანთა ჯარის წინააღმდეგ იბრძოდნენ „თავადები და აზნაურები“, ანუ ის (ხირკასი) ქართული პოლიტიკური ერთეული იყო, ასევე ქართული პოლიტიკური ერთეეული უნდა ყოფილიყო ირხანიც, რომლის შერეული სარწმუნოების მოსახლეობამ მუსლიმთთა ჯარის უძლეველობის დანახვის შემდეგ, დახოცა თავისი „ემირები და რაისები“, იქვე კი, წყაროს სხვა ადგილას, ამ ემირებსა და რაისებს „თავადები და აზნაურები“ („თავადიიალები და აზნაურალები“) ეწოდებათ, მაშასადამე ხირკასიც ქართული სოციალური სისტემის მიხედვით იმართებოდა, შესაბამისად, ის ქართული პოლიტიკური ერთეული იყო. ამავე ქართულ პოლიტიკურ ტერმინთა რიგშია ავარიის მმართველის სახელი „ნუცალი“ (ანუ ქართული სიტყვა „ნაცვალი“), ნუცალი ანუ ნაცვალი ან კახეთის მეფის ნაცვალი იყო დაღესტანში, ანდა კახეთის სამეფოს მაჭის ერისთავისა.
ჩვენი მოსაზრებით, არაბული წყარო „ირხანის ისტორია“ შედგენილი უნდა იყოს თემურ ლენგის ლაშქრობათა შემდეგ, რაც ჩრდილო კავკასიაში ოქროს ურდოს მთავარსარდალმა ედიგეიმ ჩამოასახლა თავისი ენისეური ურდო.
ამას უნდა მიუთითებდეს ამ წყაროში ნახმარი ტერმინი „რუსი“, ამ წყაროს მიხედვით, მაგალითად, ხადარისა და ავარის მცხოვრებნი „რუსებად“ მიიჩნევიან, უფრო მეტიც, ავარის მცხოვრებნი „სუფთა რუსებად“ იწოდებიან.
ისმის კითხვა, რატომ უნდა მიეჩნია ამ წყაროს შემდგენელს დაღესტნის თითქმის ცენტრში მდებარე ავარია და და მის გარდა სხვა სოფელი „რუსებით“ დასახლებულად?
ჩვენი პასუხი, ვფიქრობ ხსნის ამ რთულ საკითს.
ჩემი მოსაზრებით, ედიგეის მიერ ჩამოყვანილი ციმბირული ულუსის ხალხს რომელნიც კავკასიაში შევიდნენ რუსეთიდან, სამხრეთ რუსეთის სტეპების გავლით, კავკსიის ზოგიერთ რეგიონში, გარკვეული ხნის შემდეგ, უწოდეს „რუსები“, მათი ტერიტორიული წარმომავლობის მისანიშნებლებად.
ამას მიუთითებს ის ფაქტიც, რომ არა მხოლოდ დაღესტანის ზოგიერთი ოლქის მცხოვრებთ, ადიღე-ჩერეზებსაც ზოგჯერ „რუსებს“ უწოდებდნენ.
რატომ უწოდეს ედიგეის ხალხს რუსები?
საქმე ისაა, რომ ედიგეიმ კავკასიაში თავისი ხალხი ციმბირიდან შემოიყვანა სამხრეთ რუსეთის სტეპების გავლით. შესაბმისად ის ხალხი რომელიც სამხრეთ რუსეთის სტეპებიდან გამოჩნდნენ კავკასიაში, კავკასიელებისათვის „რუსები“ იყვნენ.
როდის შევიდნენ ედიგეის ე.წ. „რუსები“ ანუ სინო-ენისეური ენის მატარებელი დამპყრობელი მეომრების რაზმები დაღესტანში?
ჩანს, დაღესტანში სინურენოვან მებრძოლ მეომართა რაზმები გამარჯვებული ზედაფენის სახით გამოჩნდნენ ედიგეის გარდაცვალების შემდეგეგ, მე-15 საუკუნის ბოლოს ანდა მე-16 საუკუნის დასაწყისში, მათ შეძლეს ავარიაში გაბატონება და მმართველ, თუმცა მცირერიცხოვან ფენად ჩამოყალიბება, ამის შედეგად, დაბალი ფენა, ანუ ადგილობრივი კავკასიური მოსახლეობა, ენობრივად ასიმილირდა, ანუ შემოსულთა სინურენოვანმა ელემენტმა ღრმად შეაღწია ადგილობრივ მეტყველებაში, შესაბამისად ჩამოყალიბდა ადგილობრივი ახალი ენა სინურ-ენისეური ელფერილობისა, ასეთ ენას ევლია ჩელები უწოდებდა „ჩინურს“. თუმცა ის იქვე მოიხსენებდა „ლეზგინების“ ენას. ამ ენათა ჯგუფს ამჟამად ე.წ. სინო-კავკასიურ ანუ ჩინურ-კავკასიურ ენათა ჯგუფს მიაკუთვნებენ.
ევლია ჩელები წერს დაღესტან-ჩეჩნეთის მომცველი ვრცელი რეგიონის ენათა შესახებ –В настоящее время в этих странах чаще всего встречаются такие языки: монгольский и похожие на него языки, кайтакский, кумыкский, легзи-лезганский, чагатайский, грузинский и подобные им
ჩანს მის დროს ეს ორი ენა, ანუ შემოსულების „სინურ – ჩინური“ და ადგილობრივების ძველი ლეკური ენა, ჯერ კიდევ თანაარსებობდა.
ძველი ლეკური ენა იბერიულ-კავკასიური უნდა ყოფილიყო, ხოლო ახალი ლეკური ენა სინურ-კავკასიურია.
არა მხოლოდ ახალი ლეკური ენა, არამედ აღნიშნულ ენათა ჯგუფების სხვადასხვა ხარისხის ურთიერთშერევით უნდა ჩამოყალიბებულიყო ჩრდილო კავკასიელთა, მათ შორის დაღესტნელთა ამჟამინდელი ენები.
როგორც ევლია ჩელები ისე „ირხანის ისტორია“ გვაწვდის ცნობებს დაღეტანში ქართული ენისა და ქართველების ცხოვრების შესახებ, როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული.
ანდალალი „იუდეველთა“ სოფლად მიიჩნევა ამ ისტორიის მიერ, ეს უნდა ნიშნავდეს, რომ, ჩანს, ანდალალი ხელახლა დასახლდა ყოფილი ხაზარეთის იმ სტეპების მოსახლეობით, რომელსაც „იუდეველებს“ უწოდებდნენ ყოფილ ხაზარეთში ამ სარწმუნოების გავრცელების გამო.
მაშასადამე ანდალელების იმჟამინდელი მოსახლეობა დაღესტანში შემოვიდა ოქროს ურდოს პერიოდში, ყოფილი იუდაური ხაზარეთის სტეპებიდან.
როგორც სამხრეთ რუსეთის ისე ყოფილი ხაზარეთის სტეპებიდან მთებში ასული ხალხი არ იყო მუსულმანი, მათი გამუსულმანება მოხდა შემდეგში, რაც აღწერილია ირხანის ისტორიაში, მათ გარდა დაღესტანში ცხოვრობდა ასევე მოსახლეობა, რომელთაც ეწოდებოდათ „ქრისტიანები“, ისინი უფრო მრავალნი იყვნენ, მათთან ომი მუსულმანებს გაუჭირდათ, ამ წყაროში ქართველები და ქრისტიანები ერთად იხსენიებიან, მაგალითად ხირკასის ქრისტიანული ციხე-ქალაქის ციტადელის დაცვას მეთაურობნენ „თავადები და აზნაურები“ ანუ ქართული სოციალური ზედაფენა .მათთან ომი გაძნელდა და ორი თვე დასჭირდა.
როგორც ზემოთაღნიშნულიდან გამოჩნდა, ევლია ჩელები და ირხანის ისტორია მიუთითებენ, რომ ჩრდილო კავკასიაში, ჩერქეზეთსა და დაღესტანში საკმაოდ გავრცელებული იყო ქართული ენა და ქართული სოციალური სისტემები თემურ ლენგის ლაშქრობიდან რამდენიმე საუკუნის შემდეგაც კი.