ფაზისი – ფოთი

ფაზისი

1. კლიმატური პერიოდები ფოთის აკვატორიაში (ტექნიკურ მეცნიერებათა დოქტორის, გეოლოგ გ. მაისურაძის თვალსაზრისი)

ფოთის, მდ. რიონისა და მისი დელტის, ასევე კოლხეთის დაბლობის უდიდესი ნაწილის გეოლოგიური სახე უკანასკნელი 2000 წლის მანძილზე განპირობებული იყო კლიმატური პერიოდებით.

გეოლოგიური პერიოდები ბოლო ათი ათასი წლის მანძილზე პირობითად დაყოფილია ჯგუფებად (ადრე, შუა და გვიანი ჰოლოცენები).

მათგან ჩვენ ამჟამად ვიმყოფებით პერიოდში, რომელსაც გვიანი (ზედა) ჰოლოცენი ეწოდება და მისი კლიმატური პერიოდი იწოდება სუბატლანტიკურად.

ამ დროს ზღვის დონე მკვეთრად იცვლებოდა.

თავდაპირველად, დაახლოებით ბრინჯაოს ხანაში (3000წ), ე.წ. ფანაგორიული რეგრესიის დროს ზღვის დონემ დაიწია 6-8 მეტრით. ხოლო შემდეგ, დაახლოებით I საუკუნიდან დაიწყო ზღვის დონის აწევა და ნულოვან დონეზე 2 მეტრით მაღლა აიწია. ამ პროცესს “ნიმფეურ ტრანსგრესიას” უწოდებენ.

ფანაგორიული რეგრესიის დროს შავი ზღვის დონე იმყოფებოდა 8-10 მეტრით დაბლა თანამედროვე დონესთან შედარებით (ამის გამო ამჟამად წყლით დაფარულ შელფის ზოლში გაშენებული იყო ბერძნულ-რომაული ქალაქები).

ვითარება მკვეთრად იცვლება დაახლოებით ქრისტეს შობის პერიოდიდან. დედამიწაზე კლიმატის გლობალური ცვალებადობის გამო დაიწყო უკუპროცესი – აიწია ზღვის დონემ (ტრანსგრესია), ამის გამო ქალაქები მოექცნენ წყლის ქვეშ. დათბობის პერიოდი (გლობალური) ამჟამადაც მიმდინარეობს.

მდ. რიონთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ტრანსგრესიის, ანუ შავი ზღვის დონის აწევის გამო მოხდა მდ. რიონის ე.წ. “შეგუბება”.

საერთოდ, დაახლოებით I საუკუნის შემდეგ ხდებოდა მდინარეთა შეგუბებები, ანუ იწევდა მაღლა ზღვის დონე თითქმის 2-4 მეტრით და ამის გამო ეს აწეული დონე აიძულებდა მდინარის წყალს დაგუბებულიყო, მით უმეტეს ისეთ გაშლილ ვაკეზე, როგორიცაა ფოთის შემოგარენი. ამის გამო მთელ რიონის ვაკეზე ჩნდებოდა ჭაობები, ანუ მკვეთრად იზრდებოდა წყლის სარკე (მდ. რიონისა).

ამ მოვლენის გამო ამჟამადაც ამ დაბლობზე არის ჭაობები და ტორფნარი. საზოგადოდ კი, ქ. ფოთთან იყო მდ. რიონის დიდი შეგუბება, რაც, როგორც ითქვა, დაიწყო ძირითადად I საუკუნიდან.

ამ პროცესს (შეგუბებას) ეწოდება ასევე “მდინარის კვდომა” (გეოლოგიური ტერმინი) და აღნიშნავს ეროზიის ბაზისის სტაბილურ მდგომარეობას, ანუ ეროზიის ბაზისი (ამ შემთხვევაში შავი ზღვა) სტაბილურად ინარჩუნებს მაღალ ნიშნულს, გათანაბრებულს მდინარის დონესთან.

ამის გამო მდინარეს ძალზე უჭირს თავისი წყლის ზღვაში შეტანა. ის თითქოსდა ეძებს გამოსავალს, იცვლის კალაპოტს, ეძებს ახალ გზებს, რათა თავისი წყალი როგორმე შეიტანოს ზღვაში, დაბლობზე იქმნება მეანდრები, ანუ მდინარე იკლაკნება, ხაზავს სინუსოიდებს, ამასთანავე ხშირად ჭრის ახალ კალაპოტს.

კოლხეთის ვაკეზე ადგილობრივმა მოსახლეობამ საგანგებოდ ამ მოვლენის აღსანიშნავად შეიმუშავა ტერმინი – “ნარიონალები”. ესაა ღრმა არხები, სადაც ოდესღაც მდინარე მიედინებოდა.

“ნარიონალები” იმას ნიშნავს, რომ მდ. რიონი იცვლიდა კალაპოტს, ხშირად იწყებდა “ხეტიალს” ზედაპირზე.

ამის კვალი კოსმოსიდანაც ჩანს, კოსმიურ ფოტოსურათებზე არის უამრავი ნარიონალის აღნაბეჭდი სამტრედიიდან ფოთამდე.

მდინარეთა შეგუბებები ტრანსგრესიის დროს ჩვეულებრივი მდგომარეობაა.

როგორც ითქვა, ფანაგორიული რეგრესიის დროს ბრინჯაოს ეპოქიდან თითქმის I საუკუნემდე, ზღვის დონე 8-10 მეტრით დაბლა იმყოფებოდა (თუმცა თანდათანობით იმატებდა მისი დონე).

ფანაგორიული რეგრესიის დროს შავი ზღვის ზოლში ზღვისგან გათავისუფლებულ ხმელეთზე (შელფური ზონა) გაშენდა უძველესი ქალაქები, მაგრამ ეს ეხება იმ შელფს, რომელიც გარკვეული კუთხით დახრილია ზღვისკენ, მაგრამ ფოთთან შელფური ზონა თითქმის ზღვის დონეზეა (იმდენად, რომ ამჟამადაც შეიძლება ფოთთან წყალქვეშ მოქცეულ ტერიტორიაზე 2 კმ-ზე მეტიც კი ფეხით გავლა), ანუ ზღვის დონის დაწევის დროსაც კი ფოთთან შელფის მაგიერ გვქონდა მდ. რიონის მიერ შემოტანილი მყარი მასალა, რომელიც ილექებოდა ფოთის აკვატორიაში. მაშასადამე, აქ ქალაქის ან ქალაქების აშენება შეუძლებელი იყო – დაჭაობებისა და წყალუხვობის გამო არა მხოლოდ რეგრესიის (ზღვის უკან დახევის), არამედ ტრანსგრესიის (ზღვის დონის აწევის) დროსაც.

გეოლოგიური ჭაბურღილები, რომლებიც დადგმულია ფოთის რაიონში, აჩვენებს, რომ 4 მეტრი სიღრმიდან ქვემოთ, 15-25 მეტრის ინტერვალში (თითქმის 200 მეტრ სიღრმემდე), ზღვიურ ნალექთან ერთად მორიგეობენ ტორფის შრეები, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ მთელი მეოთხეული პერიოდის განმავლობაში, ჰოლოცენის ჩათვლით, ეს ტერიტორია განიცდის სტაბილურ დაძირვას, რაც გამოთვლილია. ეს არის წელიწადში 6-9 მილიმეტრი.

ამ ლაბილური, ანუ მოძრავი ტერიტორიის გამო ფანაგორიული რეგრესიის დროს აქ ქალაქები ვერ გაშენდებოდა (იგულისხმება ფოთის აკვატორია). (სხვა ვითარება იყო ჭოროხთან, ენგურთან და სხვა მდინარეებთან).

რიონი არის ღერძული ზოლი მთათაშუა ქვაბულისა და მთელი ჩამორეცხილი მასალა გროვდებოდა ამ ქვაბულში, რომელიც (ეს მასალა) ზღვისკენ მიაქვს რიონს, ამის გამო ტერიტორია არის ლაბილური, ანუ მოძრავი.

ეს ნიშნავს, რომ ეს ტერიტორია თანდათანობით იძირება: 10 წელიწადში 6 სანტიმეტრით, 100 წელიწადში – 60 სანტიმეტრით, ხოლო 1000 წელიწადში 6 მეტრით, ანუ I საუკუნიდან დღემდე, ანუ 2000 წლის მანძილზე ის ჩაიძირა 10-12 მეტრით, ამიტომაც გვაქვს ტორფის შრეები სიღრმეებში.

დასკვნა – ფოთი არ არის ანტიკური ქალაქი ფაზისი.

ლიტერატურა: Д. Церетели, “Плеистоцен Грузии”, 1966, П.В. Федоров Плеистоцен Понто-Каспия, 1978.

დოქტორი, გეოლოგი გ. მაისურაძე

 

(გეოლოგის ნააზრევის გაცნობის შემდეგ მე მიჩნდება ასეთი კითხვა – თუ მდინარე რიონი ასე ხშირად იცვლიდა კალაპოტს, როგორ ააშენეს მასზე 120 ხიდი, მით უმეტეს ჭაობებში, რასაც თანამედროვე ტექნიკითაც ვერ ახერხებენ?)

 

რიონის ქმედება ფოთთან

რამდენიმე ჩემს წერილში გამოვთქვი ფრთხილი მოსაზრება, რომ ფაზისი არ მდებარეობდა თანამედროვე ფოთის ადგილას. ფასისელმა აკადემიკოსებმა ეს ვარაუდი მეცნიერული კვლევებით განამტკიცეს.

“ფასისის საერო აკადემიამ” გამოსცა აღნიშნული მეცნიერების ნაკვლევი, რომლიდანაც აღმოჩნდა, რომ ის ადგილი სადაც ამჟამად ქალაქი ფოთი მდებარეობს, 2000 წლის წინ, სტრაბონის დროს, უეჭველად ზღვით იყო დაფარული, ანუ თანამედროვე ფოთის ადგილი წყლის ქვეშ ყოფილა მოქცეული.

ამის მიზეზს შემდეგნაირად აღწერს რამდენიმე აკადემიკოსი:

მდინარე რიონს ზღვაში ყოველწლიურად შეაქვს 10-12 მილიონი ტონა სილა, რაც სანაპიროსთან დალექვის შემდგომ იწვევს მიწის მატებას, ანუ რიონის შესართავთან იზრდება ხმელეთი და ეს მატება ხმელეთისა 2000 წლის მანძილზე გვაძლევს მრავალ ათეულ კილომეტროვან ახალ სანაპირო ზოლს.

ს. გვასალია წერს: “თუ უკვე ხსენებულ რიცხობრივ მონაცემებს დავუბრუნდებით და ხმელეთის მატებას წელიწადში საშუალოდ 4 მეტრს ვივარაუდებთ 2500 წლის მანძილზე ზღვის სანაპირო რიონის შესართავთან 10 კმ-ით მაინც უნდა ყოფილიყო გაზიდული აღმოსავლეთით დღევანდელი სანაპიროს ხაზიდან, შესაბამისად მთელი ტერიტორია, რომელზეც დღეს ქალაქი ფოთია გაშენებული და პირველ რიგში კი კუნძულის უბანი, გვიანდელ წარმონაქმნად უნდა ჩაითვალოს” (ს. გვასალია “ანტიკური ხანის კოლხეთი”, კრებულში “ცოტნეიდელი”, ტ. II, 2008, გვ. 57).

მეცნიერმა ჩემი მოსაზრება გამოთვლებით დაადასტურა.

მართლაც, ქ. ფოთი არ შეიძლება იყოს ქ. ფაზისი, რადგანაც ს. გვასალიას მონაცემებით მისი ამჟამინდელი მდებარეობის ადგილი 2500 წლის წინ ზღვის სიღრმეში იყო ჩაძირული მაშინდელი სანაპირო ზოლიდან 10 კმ-ის იქით..

მეორე მეცნიერმა (ს. ზაქარაიამ) კი კვლევებით დაადასტურა ეს აზრი.

ს. ზაქარია წერს: “ქ. ფოთის პორტის სტატისტიკური მონაცემებით 1804, 1870, 1892 წლებში ხმელეთმა შესაბამისად წელიწადში 9 მეტრი მოიმატა!” (იქვე, გვ. 69).

თუკი წინა მეცნიერის (ს. გვასალიას) ანგარიშით ერთ წელიწადში ხმელეთის 4 მეტრი მატება 2500 წლის მანძილზე თანამედროვე ფოთის მდებარეობის ადგილს საზღვრავდა ზღვის სიღრმეში 10 კმ-ით, მეორე მეცნიერის მიერ მითითებული 9 მეტრით მატების შემთხვევაში ის 2-ჯერ უფრო მეტი უნდა ყოფილიყო, მაშასადამე დაახლოებით 20-22 კმ-ით დაშორებული თანამედროვე სანაპიროდან ზღვის სიღრმეში. ე.ი. დღევანდელი ფოთის ადგილსამყოფელი ანტიკურ ხანაში ზღვაში იყო ჩაძირული და დაშორებული სანაპიროდან 20-ზე მეტი კმ-ით.

რამდენად რეალურია ასეთი ანგარიში აღნიშნულ სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, იქნებ მეცნიერები ცდებიან?

არა, მათი აზრი დასტურდება ნიკო ნიკოლაძის პირადი დაკვირვებით და მისი გაზომვებით. კერძოდ, ს. ზაქარაია მკითხველს აწვდის ასეთ ცნობას – “მ. ბერძნიშვილს მოჰყავს ნიკო ნიკოლაძის მონაცემებიდან ფაქტი, რომ 1860-იან წლებში ზედ ზღვის სანაპიროზე აგებული შუქურა ჩვენი საუკუნის დასაწყისში, დაახლოებით 1910-15 წლებში, ნაპირს 2 ვერსზე მეტით აღმოჩნდა დაშორებული” (იქვე, გვ. 70). ამ ცნობას თან ერთვის ნახაზი რომელზედაც ავტორის მიერ მინიშნებულია, რომ 55 წლის განმავლობაში ხმელეთმა მოიმატა 2000 მეტრით (იქვე, გვ. 71). ანუ უხეშად რომ ვთქვათ, ნახევარ საუკუნეში ხმელეთს 2 კმ-ით მოუმატია, ცხადია ერთ საუკუნეში მოიმატებდა 4 კმ-ით, რაც 25 საუკუნის მანძილზე გვაძლევს 100 კმ-ს!

მიუხედავად მეცნიერული კვლევისა, პირადად მე, მაინც ვერ განვაზოგადებ მათ შედეგებს, სინამდვილეში რიონის სილა-შლამით იფარებოდა არა მთელი სანაპიროს პერიმეტრი, არამედ მხოლოდ რიონის შესართავის მიმდებარე ტერიტორია. ამას მიუთითებს იქვე ს. ზაქარაიას მიერ მოცემული კიდევ ერთი სტატისტიკური ცნობა. კერძოდ, “თურქმა გენერალსიმუსმა მურად III-მ 1578 წელს ფოთთან, უშუალოდ ზღვის სანაპიროზე ააგო ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ, 1858 წელს, ზღვის ნაპირიდან 1,8 კმ-ით იყო დაშორებული. საქმის რეალობა იმაშია, რომ რიონი მსოფლიოში გამოირჩევა, როგორც ნაშალი მასალის (სილა, შლამი და სხვ.) დიდი რაოდენობის ზღვაში შემტანი. მეცნიერთა მიერ არაერთგზის დადგენილია, რომ ყოველწლიურად მდ. რიონს ზღვაში შეაქვს 8-12 მილიონი ტონა ნაშალი მასალა, რისი დიდი ნაწილი ზღვის სანაპიროს შორიახლო ილექება და იწვევს ხმელეთის მატებას ზღვის ხარჯზე” (იქვე, გვ. 70).

მაშასადამე, მურად III-ს რიონის შესართავის სიახლოვეს აუგია ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ ზღვას უკვე დაშორებული იყო 1,8 კმ-ით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხმელეთის მატება ამ ადგილას უფრო ნაკლები იყო ვიდრე შუქურას პირზე, რატომ? საქმე ისაა, როგორც ს. ზაქარაიას ნახაზიდან ჩანს, შუქურა უფრო ახლო ყოფილა მდ. რიონის შესართავთან, ხოლო ფოთის ციხე უფრო მოშორებით მდგარა.

მაშასადამე, 9 მეტრი მატება ხმელეთისა ყოფილა არა შავი ზღვის მთელ სანაპიროზე, არამედ უშუალოდ მდ. რიონის შესართავთან. თუმცა არც ფოთის ციხესთან ყოფილა მცირე.

ერთი სიტყვით, მდ. რიონის შესართავთან გაშენებული ქალაქი ხმელეთის მატების გამო, 2500 წლის შემდეგ, ზღვის სანაპიროდან რამდენიმე ათეული კმ-ით იქნებოდა დაშორებული.

სხვა სიტყვით რომ ვთქვათ, ქალაქი მდ. რიონის შესართავთან, ამ მდინარის შლამიანობის გამო, რამდენიმე ათეულ წელიწადში ზღვას დაშორდებოდა და უვარგისი გახდებოდა ნაოსნობისათვის.

იმ ეპოქაში არც სილის სატუმბი მანქანები გააჩნდათ და არც რკინა-ბეტონის ჯებირებს აგებდნენ.

მაშ სად ააგეს ქ. ფაზისი?

სამწუხაროდ ეს საუკუნოვანი კითხვა პასუხგაუცემელი დარჩა. თუმცა კი, პირადად მე მაინტერესებს არა ანტიკური ქალაქი ფაზისის ადგილსამყოფელი, არამედ შუა საუკუნეებში არსებული ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრისა, კერძოდ, IV-VII საუკუნეთა ვითარება.

არქეოლოგების ერთი ნაწილის აზრით სწორედ ამ ეპოქაში მკვეთრად აიწია შავი ზღვის დონემ, თანამედროვესთან შედარებით 3-4 მეტრით.

ამ კლიმატურ ეპოქას უწოდებენ ჰოლოცენს.

ანუ ზღვა თანდათანობით მაღლდებოდა თითქმის X საუკუნემდე, XVI ს. შემდგომ კი ისევ დაიწია და თანამედროვე ნულოვან დონეზე დადგა (დ. წერეთელი, “პლეისტოცენ გრუზიი”, 1966, (რუსულ ენაზე); პ. ვ. ფედოროვ, “პლეისტოცენ პონტო-კასპია”, 1978, (რუსულ ენაზე).

რიონის შესართავთან, ამ ვითარების გამო, როგორც ჩანს, ნამდვილი ტროპიკული წარღვნა იყო. ერთი მხრივ მდინარეს შემოჰქონდა 10-12 მილიონი ტონა შლამი, ამავე დროს კი ზღვის დონე მაღლა იწევდა, რასაც თან ერთვოდა დასავლეთის ქარების გამო გაშლილ ვაკეზე მდინარის შეგუბება. ჭაობი და ფაფისებური ნიადაგი, არათუ რიონის სანაპიროებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს ვაკის დიდ ნაწილსაც მოიცავდა.

 

რიონის დაბლობი (გეოლოგიური მიმოხილვა)

ფოთი მდებარეობს რიონის დაბლობზე ზღვის დონიდან 1-3 მ სიმაღლეზე (ქსე, 10, 351), უჭირავს ზღვისპირა ვაკე, რომელსაც მდ. რიონის ერთერთი ტოტი არათანაბარ ნაწილებად ჰყოფს.

ფოთის დატბორვის საწინააღმდეგოდ სისტემატურად წარმოებს მდინარის დინების მარეგულირებელი სამუშაოები.

ქალაქის მოსაზღვრე მიწები მეტწილად დაჭაობებულია.

ქალაქს სამხრეთ-აღმოსავლეთით ჩამოუდის მდინარე კაპარჭინა, აქვე მდებარეობს პალიასტომის ტბა.

აღსანიშნავია, რომ ფოთი-სამტრედიის ზონაში მიწის ზედაპირის ზოგიერთი მონაკვეთი ზღვის დონეზე დაბლაც კი მდებარეობს.

V-VIII საუკუნეებში, გეოლოგიური დასკვნის მიხედვით, მთელი ეს ზედაპირი თხელი წყლით უნდა ყოფილიყო დაფარული.

საქმე ისაა, რომ დაალოებით ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან შავი ზღვის დონე თანდათან მაღლა იწევდა და აწეული იყო 1 და ზოგჯერ 2-3 მეტრთ. ზღვის დონის აწევა გამოიწვია ე.წ. “ნიმფურმა ტრანსგრესიამ”.

(რეგრესიად იწოდება ზღვის დონის დაწევა, ტრანსგრესიად კი ზღვის დონის აწევა).

ეს პერიოდი, ქართული ქრისტიანული კულტურის ჩასახვა-აღორძინების საუკუნეებია და ჩვენთვის ძალზე მნიშვნელოვანი. ამ ეპოქაში რიონის დაბლობი, მით უმეტეს ფოთი, ჩანს, წყლით დაიფარა, რადგანაც ზღვის დონემ 1 მეტრით აიწია და ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა თითქმის ათასი წელი.

ჩვენთვის საინტერესოა საკითხი, შესაძლებელი იყო თუ არა ფოთში ასეთი წყალდიდობისა და დაჭაობიანების ეპოქაში, კერძოდ VI საუკუნეში დაარსებულიყო ე.წ. “ფასისის სამიტროპოლიტო კათედრა”, როგორც ჩვენს თანამედროვე საისტორიო ქართულ ლიტერატურაშია აღნიშნული?

რას ნიშნავს სამიტროპოლიტო ცენტრი? – მიტროპოლიტი წარმოშობილია ბერძნული სიტყვიდან “მატერ” და “პოლის”, ნიშნავს დედა ქალაქის, მთავარი ქალაქის ეპისკოპოსს. შესაძლებელია თუ არა, ფოთი ყოფილიყო რეგიონის მთავარი ქალაქი ასეთი დაუსრულებელი წყალდიდობის დროს, მაშინ, როცა წყლის სიმაღლე არა თუ იკლებდა, არამედ თანდათანობით მატულობდა XV-XVI საუკუნეებამდეე? და თუ ეს მოსაზრება სიმართლეა (მაგრამ ჩანს, რომ სიმართლეა, რადგან, სხვა არაქართული კვლევებითაც შავი ზღვის დონე აწეული იყო) მაშინ ისმის კითხვა – საერთოდ არსებობდა თუ არა ასეთი საშინელ კლიმატურ პირობებში რიონის დაბლობზე ქალაქები? ან თუნდაც სოფლები?

როგორც ჩანს, არსებული პირობების გამო ხალხი არა თუ აშენებდა სოფლებს (ან ქალაქებს), არამედ აშენებულსაც ტოვებდა მათ და მთისწინეთს აფარებდა თავს.

ამის მაგალითად უნდა ჩავთვალოთ პალიასტომის ტბის ეკლესიის ბედი.

ქუთაისის მუზეუმში ამჟამადაც დაბრძანებულია “პალიასტომის ხატი”, რომელსაც თან ახლავს თხრობა ხატის თავდაპირველი ეკლესიის შესახებ.

კერძოდ, პალიასტომის ადგილას ყოფილა სოფელი თავისი ეკლესიითა და ცნობილი ხატით, რომელიც თანდათანობით წყლის ქვეშ მოექცა, ხალხმა ხატი გამოასვენა ეკლესიიდან და მთებს შეაფარა – “ამას იტყვიან ნაქალაქევს და შემდგომად მოცულსა წყლისაგან” – წერს ვახუშტი პალიასტომზე (ქართლის ცხოვრება, IV, გვ. 790).

როდის წარმოიქმნა პალიასტომის ტბა? შესაძლებელი იყო თუ არა მის ადგილზე სოფლის, ან ქრისტიანული ეკლესიის არსებობა?

ეკლესიები ჩვენში შენდებოდა IV ს-დან. შესაძლებელია, აქ მართლაც აშენდა ეკლესია, რომელიც ზღვის დონის აწევის კვალდაკვალ წლით დაიფარა.

გ. მაისურაძის დაბეჯითებული მტკიცებით “I-II საუკუნეებში არ შეიძლებოდა პალიასტომის ტბის არსებობა რეგრესიის გამო” (მაშ როგორ უნდა ენახათ ფოთთან ტბა სტრაბონის ეპოქაში?).

პალიასტომის ტბის მაქსიმალური სიღრმეა 3,2 მ, საშუალო სიღრმე არის 2,6 მეტრი. ტრანსგრესიისას, V საუკენედან მაინც, თუ უფრო ადრედან არა,ზღვის ამაღლების გამო ზღვაში მდინარე რიონის წყალს შესვლა უჭირდა, ის გუბდებოდა და იშლებოდა მთელ რიონის დაბლობზე, რომელიც თითქმის ნულოვან დონეზეა სამტრედიამდე.

ვფიქრობ, რომ ამ დაჭაობების და მის თანმდევ ციებ-ცხელების გამო, გრიგოლ ხანძთელმა აფხაზეთის სამეფოს (ანუ იმჟამინდელ დასავლეთ საქართველოს) ბარში, ვერ იპოვა ვერცერთი სამონასტრო ადგილი და ამიტომაც მთაში – უბისას მონასტრისათვის ჩაუყრია საფუძველი.

თვით დავით აღმაშენებლის ეპოქაშიც კი, ქუთაისის მიდამოები ჰავით უვარგისად ითვლებოდა.

ვითარება, ანუ კლიმატური პირობების შეცვლა დაწყებულა XVI საუკუნისათვის. ამ საუკუნის შემდეგ დაიწყო “რეგრესია”, ანუ ზღვის დონის დაწევა, ზღვის დონე ნულოვან დონესთან შედარებით დაწეულა ნახევარი მეტრით, რადგანაც მის წინა პერიოდში აწეული იყო ერთი მეტრით, საბოლოოდ ზღვას დაუწევია თითქმის მეტრნახევრით.

ამ შეცვლილმა ვითარებამ წყლისაგან გაათავისუფლა მიწის დიდი ფართობები, ჭაობმა და, შესაბამისად, ციებ-ცხელებამ უკან დაიხია, ჰავა გაუმჯობესდა და მდინარე რიონს – იქამდე შეგუბებულს მიეცა ზღვაში შედარებით თავისუფალი შეღწევის საშუალება. წყლისაგან გათავისუფლებულ მიწებზე ხალხმა დაიწყო ხვნა-თესვა, გამოჩნდა ახალი საცხოვრებელი ადგილები. ამ დროს, ჩანს, გამოჩნდა ფოთის მიმდებარე ტერიტორიაც, რომლებიც ასევე წყლისაგან გათავისუფლდა. იმის გამო, რომ ფოთი შედარებით უფრო მაღლაა ზღვის დონიდან, ვიდრე მისი მომიჯნავე ტერიტორიები, ოსმალეთს მაშინვე მიუქცევია მისთვის ყურადღება.

1578-79 წლებში ოსმალებმა ეს მიწები დაიპყრეს და დიდი ციხე-სიმაგრე ააგეს. 1640 წელს იმერეთ-გურია-სამეგრელოს ლაშქარმა იერიშით აიღო ციხე-სიმაგრე, მაგრამ მას 1723 წელს კვლავ ოსმალეთი დაეპატრონა 1828 წლამდე.

XIX საუკუნეში კვლავ დაწყებულა ტრანსგრესია, ანუ კვლავ აიწია ზღვის დონემ და მიაღწია ნულოვან დონეს. კვლავ დაიწყო თანდათანობით დატბორვა მიმდებარე დაბლობისა, რაც ამჟამადაც გრძელდება.

ეგრისის, არგვეთისა და გურიის ციხე-სიმაგრეები და სოფლები აგებული იყო არა რიონის დაბლობში, არამედ მთისწინებში.

ფასისის სამიტროპოლიტოს ქალაქები როდოპოლისი, საისინი, პეტრა და ზიგანევი აღნიშნული მდგომარეობის გამო უნდა ვეძიოთ არა რიონის დაბლობზე, არამედ სხვა რეგიონში.

 

ფოთის ბუნება და გარემო ჭაობების დაშრობამდე (XX ს-მდე)

მწერალი ასე აღწერს XX ს. 30-იან წლებში რიონის დაბლობში ჭაობების დაშრობამდე არსებულ ვითარებას –

“ძველი მოსახლე ახალმოსახლე გლეხს ეუბნება: “ხო, ხო, ხო, რა იყო აქ, აი აქ, სადაც ახლა შენ დასახლდი, მიწა არ იყო. აქ იყო კისრამდე წყალი, ჭილი, ხაია, ჭონჭყოში ჩამპალი ხეები, აშმორებული, ბაყაყებით სავსე ჭაობი, ნადირიც კი ვერ ცხოვრობდა ამ ადგილას. ფეხის დასადგამი ალაგი არ ჰქონდა, კუდის დასადები ალაგი არ ჰქონდა, ჭაობი ყვითელი ფერის იყო. ზედ ბუტუტია ეხვია, მურყნის ხეები დახლართული იყო ჯაშქვიდათი. ჩიტი თუ გადაფრინდებოდა აქაურ უსიერსა და მიუვალ ტყეში, აქ ავი სული ცხოვრობდა, უჟმური” (მ. ძველაია, კოლხეთის დაბლობი, 1973, გვ. 7).

თუ როგორ იყო დათრგუნული ზღვისპირა დაბლობის მკვიდრები დაჭაობების გაუვალობისა და გაუდაბურების გამო წერს თედო სახოკია – “სენაკიდან ჩავედით ხეთაში, სამეგრელოს ფანტაზია აქაურობას ავსებდა ყოველგვარი მავნე სულებით და ჩემს ნორჩ ფანტაზიასაც აუარეცხელი მასალა ეძლეოდბა საზრდოდ. ცეცხლის პირას ყოველდღიური ბაასის საგანი იყო ოჩო-კოჩები, ტყის მეფეები, ჭინკები, პატარებისა თუ დიდების გონება ამ ბაასით იმდენად იყო შეპყრობილი, რომ მზის ჩასვლის შემდეგ სამზარეულოდან სახლში შემოსვლა მარტოს გვესიკვდილებოდა, მეტადრე ბნელს ღამეში. აქედან შეეწოვა ჩემს სისხლსა და ხორცს, ჩემს ფსიქიკას პირველყოფილი ადამიანის შიში და ზარი” (იქვე, გვ. 9).

უზარმაზარმა საბჭოთა იმპერიამ წამოიწყო და თავისი პრესტიჟის საგნად მიიჩნია დაშრობა ჭაობებისა დასავლეთ საქართველოში. ცხადია, მისი სურვილი უფრო ის იყო, რომ ჩაისა და ციტრუსების საწარმოებლად მოემზადებინათ ნიადაგი, რათა ამ პროდუქტებით მოემარაგებინათ ასეულ მილიონი ადამიანი, უცხოეთში კი ვალუტით მათი შესყიდვა არ სურდა. ამიტომაც გრანდიოზული სამუშაოები წამოიწყეს რიონის დაბლობის-”კოლხეთის ჭაობების” დასაშრობად, არ დაზოგეს მუშახელი და სახსრები. იმდროინდელი მეცნიერი წერდა: “დიად ხუთწლედებში კოლხეთის ზღვისპირა ზოლის ჭაობების დაშრობით გაიზარდა სასოფლო-სამეურნეო კულტურებისათვის ფართობები, სადაც ამჟამად მეურნეობებთან ერთად ლამაზი ქალაქები, დაბები და კოლმეურნეობათა სოფლებია გაშენებული” (იქვე, გვ. 10).

ეს ავტორი ჩამოთვლის ახალ სოფლებსა და ქალაქებს, მათ შორის მაგალითად მოჰყავს ფოთთან მდებარე ყულევი. “მისი მიდამოები საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე მალარიის კერა იყო, ახლა კი თითქმის მთლიანად დაშრობილა ჭაობები – მალარიის ბუდეები და გაშენებულია მრავალი სოფელი” (იქვე, გვ. 10).

რიონის ანუ კოლხეთის დაბლობის დიდი ნაწილი თითქმის ზღვის დონეზეა, რაც იწვევს მის დაჭაობებას, ამასთანავე, არც თუ მცირე მონაკვეთები ამ დაბლობისა ზღვის დონეზე დაბლაც კი არის.

გარდა ამისა დაბლობის შუაგულში გამდინარე წყალუხვ რიონს უჭირს თავისი წყლის ზღვაში შეტანა, რადგანაც, როგორც ითქვა, მისი დაბლობი და ზღვა თითქმის ერთ დონეზეა, ამიტომაც ის წარსულში მეანდრების დიდი ტოტების სახით ცდილობდა ზღვაში შეღწევას.

ნარიონალი მიტოვებული კალაპოტები მრავალია, მდინარემ ახალი კალაპოტებით გაიკვლია გზა დაბლობზე. მართალია, ამჟამად ის ბეტონის კალაპოტშია მოქცეული, მაგრამ დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ მბერავი ქარიშხლების დროს გადმოდის კალაპოტიდან და ტბორავს დაბლობს.

მეცნიერი წერს – “საერთოდ გეოლოგიურ წარსულში კოლხეთის ტერიტორია არაერთხელ იყო ზღვით დაფარული” (იქვე, გვ. 38).

ამჟამადაც კი მიმდინარეობს მდინარე რიონის შესართავის გადაადგილება (გვ. 30).

მ. ძველაიას თვალსაზრისით ახლანდელი პალიასტომის ტბა ძველი ბერძენი ისტორიკოსების ეპოქაში (გულისხმობს I-VI საუკუნეებს) წარმოადგენდა ზღვის უბეს, რომელიც, დაახლოებით XVI საუკუნისათვის ამოავსო მდინარე რიონის შლამმა – “მას ყოველწლიურად რამდენიმე ათეული მილიონი კუბური მეტრი ნალექი (ძირითადად შლამის სახით) ჩამოჰქონდა. ეს კოლოსალური მასალა თანდათან ილექებოდა მდინარის ზღვასთან შეერთების ადგილას, ხილო რიონის კალაპოტი ცოტა ჩრდილოეთით გადაადგილდა. ის უშუალოდ ზღვას შეუერთდა. უბე იქცა ტბად, რომელიც პალიასტომის სახელითაა ცნობილი” (იქვე, გვ. 31).

მ. ძველაიას თვალსაზრისით მდინარეები მალდაყვა, თხიონა, პიჩორი ძველად უშუალოდ უერთდებოდნენ ზღვას, ხოლო რიონი, როგორც აღინიშნა – პალიასტომის უბეს, ამასთანავე, მისი მოსაზრებით “გამორიცხულია შესაძლებლობა, რომ ტბის ფსკერზე აღმოჩნდეს არქიტექტურული ნაშთები იმ ქალაქებისა და სოფლებისა, რომელნიც იქ ადრე, ტბის გაჩენამდე, იყვნენ გაშენებულნი” (იქვე, გვ. 33).

მაგრამ, ასეთი ნაშთები აღმოჩნდა. ვახუშტიც იზიარებდა ხალხში გავრცელებულ შეხედულებას პალიასტომის წარმოშობის შესახებ, რომ ტბის ადგილას გაშენებული იყო ქალაქი, შემდეგ ხმელეთმა ძირს დაიწია, მიწა გაირღვა “უცბად წყალი ამოვარდა დედამიწიდან, დაფარა სოფელი, ხალხი დაიხრჩო” (იქვე, გვ. 28).

სოფლის თუ ქალაქის ეკლესიებიდან ხატების გადასვენება მოუსწრიათ მთისწინეთებში. კერძოდ, ქუთაისში გადაუსვენებიათ “პალიასტომის ხატი”, ხოლო მეორე ხატი გადაუსვენებიათ ჯუმათის მთაზე. როგორც ერთი, ისე მეორე ხატის ლეგენდები ამტკიცებენ, რომ პალიასტომის ადგილი და ჩანს შესაბამისად მთელი დაბლობი დაიტბორა. ეს უნდა მომხდარიყო გ. ძველაიას აზრით XVI საუკუნეში.

მდინარე რიონის წყალი სასმელად უვარგისი იყო მისი დიდი შლამიანობის გამო, საერთოდ, ამ დაბლობის წყლები სასმელად უვარგისია – მეცნიერი წერს – “ლაბორატორიული კვლევებით დადგენილია, რომ კოლხეთის დაბლობის ფარგლებში ფართოდ გავრცელებული ზედაპირული წყლები (მდინარეების, ღელეების, ჭების თუ ჭაობების) მეტწილად საზიანოა, გაჭუჭყიანებულია სხვადასხვა სახის მავნე ბაქტებრიებით.

რიონის დაბლობის ამ წყლების უვარგისობა ძველადაც ჰქონდათ შენიშნული ადგილობრივ მცხოვრებლებს, რაც ვახუშტიმ თავის “საქართველოს გეოგრაფიაში” აღნიშნა – “არასადა არს მდინარე, თვინიერ გუბისწყლისა, და იგიცა მცირე, იზრდებიან ჭით, არამედ ადგილ-ადგილ ჭათა შინა არს ჭია, რომლისა წყლის სმით გამობერავს ყელსა და დაეკიდების კაცსა და ქალსა, ვითარცა პარკი დიდი, უწოდებენ ყიყვს”.

ვახუშტის ეს აღწერა, რომელიც შეეხება საჭილაოსა და სამიქელაოს მიდამოების ჭების წყლებს, მთლიანად შეიძლება გამოდგეს კოლხეთის დაბლობის სხვა რაიონების ზედაპირული და ჭის წყლების დასახასიათებლადაც” (იქვე, გვ. 46), ამის გამო, ბოლო საუკუნეში შემოიღეს მიწისქვეშა წყლების გამოყენების წესი (ღრმა ჭაბურღილების გათხრით).

რიონი რომ არაა ისტორიული ფაზისი იქედანაც ჩანს, რომ ფაზისის წყალი ითვლებოდა საუკეთესო სასმელად, იმდენად კარგად, რომ სავალდებულო წესის შესაბამისად, ფაზისში შეცურებული გემების ჭურჭლებიდან ღვრიდნენ სხვა წყალს და ავსებდნენ ფაზისის წყლით. იმდენად სუფთა იყო ეს წყალი, რომ ჭურჭელში არ ჭუჭდებოდა რამდენიმე წლის მანძილზე. რიონის წყალი კი სასმელად უვარგისი იყო.

მკვლევარი წერს, რომ დაჭაობებამ წარმოქმნა ნიადაგების ტიპი, რომელსაც ეწოდება “შლამიან-ჭაობიანი” (ასეთია ფოთი-ანაკლიას შორის), ხობი-ცხაკაიას ხეობაშია ეწერი ტიპის ნიადაგები, უფრო ჩრდილოეთით ოდიშსა და გურიის მთის კალთებზე – წითელმიწა ნიადაგები.

როგორც აღინიშნა, ვახუშტი იზიარებდა გავრცელებულ თვალსაზრისს წყლით გადაფარვის შესახებ – “იტყვიან ნაქალაქევს და შემდგომ მოცულსა წყლისაგან”.

ზედმეტმა წყალმა დააჭაობა ვრცელი რეგიონი რიონის დაბლობისა. ამიტომაც ის გეოგრაფიულად არ ეთანადება პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილ ლაზიკას, რომელიც მისი მტკიცებით იყო ძალზე კლდოვანი ქვეყანა, არსად, ის ლაზიკაში არ მიუთითებს რაიმე ჭაობიანი ადგილის შესახებ, ამიტომაც პროკოფის ლაზიკა არ იყო ჭაობით მოცული დასავლეთ საქართველოს რიონისპირა დაბლობი და საერთოდ, დიდი დაჭაობების გამო დასავლეთ საქართველოს ბარი კულტურულად არ იყო დაწინაურებული, ლაზიკა კი პირიქით, თავისი დროის მოწინავე ქვეყანა იყო.

 

“ფაზ” ფუძის მქონე სახელების განვრცობა ისტორიულ ლაზიკაში (ტრაპეზუნტის რეგიონში)

ნ. ადონცის მიხედვით, იუსტინიანეს ეპოქაში და ასევე VII ს-ში არმენიის ადმინისტრაციული საზღვარი აღწევდა ფაზისამდე.

ის წერს – “იუსტინიანეს შემდგომ ეპოქაში VII ს. დასაწყისიდან იმპერიის ახალი დაყოფის შესაბამისად, ერთერთი ვრცელი ადმინისტრაციული ერთეული იწოდებოდა არმენიად, (მხედველობაში გვაქვს “არმენიაკონი”). მისი საზღვრები გადაშლილი იყო სინოპიდან ფაზისამდე და ევფრატამდე. ბიზანტიის პროვინციების რეორგანიზაციის შემდეგ შეიქმნა ახალი ოლქი “არმენიაკონი”. მან გააერთიანა ყოფილი ოლქები კაპადოკია, I და II არმენიები და პონტო. კონსტანტინე პორფიროგენეტის თანახმად, მან ეს სახელმწოდება – “არმენიაკონი” მიიღო სომხების სახელის მიხედვით, რომლენიც იქ მეზობლად ცხოვრობდნენ” (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 203).

მაშასადამე, VII ს. დასაწყისში “არმენიაკონის თემის” საზღვარი აღწევდა ფაზისამდე.

თუკი ფაზისი ფოთია, მაშინ ფოთამდე აღწევდა ამ “არმენიის” საზღვარი.

საბედნიეროდ, ნ. ადონცი ფაზისის ქვეშ ისევე, როგორც ყველა ძველი ავტორი, გულისხმობს არა რიონს, არამედ მდ. ჭოროხს. ეს მდინარე მართლაც იყო ბერძნული ლაზიკის ჩრდილო საზღვარი. საქმე ის იყო, რომ თვით ნ. ადონცის თანახმად, საეკლესიო გეოგრაფიამ შემოინახა იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფის (დიოკლეტიანესდროინდელი) სახე იმით, რომ თავის საჭიროებისთვის იყენებდა მას. ე.ი. ლაზიკის ძველი სახელი, მისი ტერიტორიის ძველებური გაგება შემოინახა ეკლესიურმა დაყოფამ.

ნ. ადონცით ლაზიკაში ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში შემავალი ბიზანის, პაიპერტის, კერამევის, ლერიონისა და სხვა საეპისკოპოსოები, შესაბამისი ქალაქები განლაგებულნი იყვნენ თეოდოსიოპოლის-ტრაპეზუნტის შემაერთებელი გზის სანაპირო რეგიონში, ანუ ისტორიული ჭანეთში, მათ მომცველ საეკლესიო ოლქს ეწოდებოდა “სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”, ანუ სწორედ ამ მხარეეებს ერქვა ლაზიკა ბიზანტიური საეკლესიო გეოგრაფიის მიხედვით და არა დასავლეთ საქართველოს.

ლაზიკა” ბერძნული ეკლესიური გაგებით ერქვა აღნიშნულ რეგიონს (ე.ი. ქალდეა-ჭანიკას) და არა დასავლეთ საქართველოს.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ რეგიონში მრავალ პუნქტს ერქვა “ფაზისი”. იქ იყო “ფასიანის” საეპისკოპოსო, ფასისის სამიტროპოლიტო, არაქსსაც ფასისი ერქვა – პორფიროგენეტის მიხედვით – ერთი “ფასისი” ყოფილა ტრაპეზუნტთან, ის იყო ასევე თერმოდონტისა და თემისკირას სიახლოვესაც – თემისტიოსის წერილის თანახმად.

ამჟამადაც კი ტრაბზონის ოლქში,როგორც აღინიშნა, მრავალ პუნქტს “ფაზარი” ეწოდება, მაგალითად – “სალპაზარი” – ქ. ტონიას მარცხნივ, ასევე “ესკიპაზარი” ოფთან ახლოს, სხვაა “დერნეკპაზარი” ოფის სამხრეთით (ყველა ტრაბზონის გუბერნიაში), თუ არას ვიტყვით თვითონ ქალაქ “ფაზარზე” რიზესთან ახლოს.

ასე რომ ამჟამადაც კი “ფას-ფაზ” ფუძით ტრაბზონის რეგიონში მრავალი პუნქტის სახელი იწარმოება.

ეს ფაქტი იმის შესახებ მიუთითებს,რომ ეთნიკური ქართველებით დასახლებულ შემდგომ ლაზისტანის რეგიონს ისტორიულადაც ფაზისის რეგიონი ერქვა, აქ მდებარეებდა ფაზისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები.

 

ფოთი (ფათისი) ღევონდის ცნობით

ტრაპეზუნტთან ახლოს (150 კმ. დასავლეთით) შავიზღვისპირზე მდებარეობდა ქალაქი – ფადისა (თანამედროვე ფატრა, ფატსა).

ქ. ფადისას ჩრდილოეთით იშლებოდა შავი ზღვა, აღმოსავლეთით ტრაპეზუნტი, სამხრეთით კი შემოსაზღვრული იყო კერასუნტის მთიანეთით, კოლხების უძველესი საცხოვრისით.

ტრაპეზუნტის ამ რეგიონს ექვთიმე მთაწმიდელი უწოდებს “სოფელი მეგრელთა” ანუ მეგრელთა ქვეყანას. ძველი სომეხი ავტორები მას “ეგერთა ქვეყანას” ანდა “ეგერიას” უწოდებდნენ. ქართველი მთარგმნელები ბერძნულ სიტყვა ლაზიკას თარგმნიდნენ, ასე: “სოფელი მეგრელთა”, ამიტომაც, როცა ექვთიმე მთაწმიდელმა1 ბერძნულიდან თარგმნა ანდრია მოციქულის ცხოვრება, მან წინადადება “ანდრია მივიდა ტრაპეზუნტში, ლაზიკის ქვეყანაში” ასე თარგმნა – “ანდრია მივიდა ტრაპეზუნტში მეგრელთა სოფელში”. ერთი სიტყვით, ძველი ქართველი ავტორები ლაზიკას უწოდებდნენ არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ ვრცელ რეგიონს ისტორიულად ქართულ მიწა-წყალზე – კერასუნტიდან ჭოროხის შესართავამდე. აქ, როგორც აღვნიშნეთ, კერასუნტთან ყოფილა და ახლაც არის ქალაქი – ნავსადუგრი ფადისსა ანუ ფათისი იგივე ფათი (ფოთი), მას ახლა ფატრა ეწოდება და მდებარეობს თანამედროვე ქალაქ ორდუსთან ახლოს, მის დასავლეთით.

თანამედროვე ფატსა ანუ ფადისსა (ფადისსა) – ქართულად ფათსა ანუ ფათია (იგივე ფოთი).

მაშასადამე ისტორიულად არსებულა ორი ფოთი, ერთი ტრაპეზუნტის რეგიონში, მეორე კი დასავლეთ საქართველოში. ცხადია ქალაქ ფათსას (ფათს) იცნობდნენ სომეხი ავტორებიც. მათ შორის ყოფილა VIII საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი ღევონდ ვარტაპეტი ანუ ლეონიდე მოძღვარი. ის თავის “ხალიფთა ისტორიის” X თავში გადმოგვცემს ერთ საგულისხმო ცნობას ქალაქ-ნავსადგურის ფათისას ანუ სომხურად ფუთთის შესახებ. კერძოდ არაბთა ხელისუფლებისგან სომხეთიდან ლტოლვილმა დიდებულებმა თავი შეაფარეს ბიზანტიურ ქვეყანას, ანუ ტრაპეზუნტის რეგიონს. იმპერატორმა მათ საცხოვრისად უბოძა ეგერთა ქვეყნის ანუ ტრაპეზუნტის რეგიონის ქალაქი ფუთთი (ფადისა) აქ ისინი ცხოვრობდნენ ექვსიოდე წელი, შემდეგ გადაწყვიტეს სომხეთში დაბრუნება, იკადრეს უკადრისი საქციელი, გაძარცვეს ფადისას ეკლესიები და გაიქცნენ.

ღევონდ ვარდაპეტი ასე აღწერს ამ ამბავს – სუმბატ კურაპალატმა და სხვა დიდებულებმა, სომხეთიდან გაძევების შემდეგ სთხოვეს ბიზანტიის იმპერატორს მიეცა მათთვის სამკვიდრებელი ქალაქი და სადგომი (ე.ი. საძოვრები) საქონლისათვის – “და მან მისცა მათ ქალაქი რომელსაც ეწოდება ფუთი (ფოთი) ეგერთა ქვეყნის მხარეში, სადაც დაემკვიდრნენ ექვს წელიწადს” (მაქს. ბერძნიშვილი, ღევონდის ცნობა ფოთის შესახებ, თბილისის უნივერსიტეტის შრომები, ტ. 26(ბ), 1944, გვ. 201). როგორც აღინიშნა, მადლობის ნაცვლად, სომხეთიდან ლტოლვილმა დიდებულებმა ექვსი წლის მკვიდრობის შემდეგ გაძარცვეს ფადისას (ფოთის) ეკლესიები, მოიტაცეს საეკლესიო სამკაული და დაბრუნდნენ სამშობლოში. “როცა ეს ამბავი ესმა კეისარს, ეწყინა მათი ასეთი უსამართლობა, მოუწოდა ეკლესიის წინამღვრებს: მიტროპოლიტსა და არქიეპისკოპოსებს, უბრძანა ჩააწერათ წიგნში წყევლა და წაეკითხათ აღდგომის დღესასწაულის შესრულებისას, …წაეკითხათ წყევლა დღევანდლამდე, რაც იქმნა მიზეზი მათი დაღუპვისა” (იქვე, გვ. 202).

მაქს. ბერძენიშვილის კვლევით იმპერატორმა ქალაქი ფოთი სომხეთიდან ლტოლ­ვილებს დაუთმო VIII ს. დასაწყისში (715 წლამდე) ხოლო თვითონ ლევონიდი VIII-IX სს. დასაწყისის მწერალია.

მაქსიმე ბერძენიშვილის მტკიცებით ღევონტის მიერ აღწერილი ამბები შეეხო დასავლეთ საქართველოს ქალაქ ფოთს, თითქოსდა ის გადასცა იმპერატორმა სომეხ დიდებულებს, რომელნიც იქ დამკვიდრნენ თავიანთი პირუტყვით, გამოუყვეს საძოვრები, შემდეგ კი მათ ფოთის ეკლესიები გაძარცვეს. ამის გამო ადგილობრივი მიტროპოლიტი და არქიეპისკოპოსები მთელი საუკუნის მანძილზე თავიანთ ეკლესიებში აღდგომა დღეს წყევლიდნენ სომხებს, რამაც ღევონტის ცნობით, თითქოსდა იმოქმედა და ეს წყევლა მიზეზი შეიქმნა სომხეთის დანგრევისა.

ისმის კითხვა, რიონის ფოთი ნამდვილად იყო VIII-IX საუკუნეთა შუა სამიტროპოლიტო ცენტრი, სადაც მიტროპოლიტთან თავს იყრიდა რამდენიმე არქიეპისკოპოსი, აქვს თუ არა ფოთს საძოვრები, სადაც იყო განთავსებული სომეხ ლტოლვილთა საქონელი, იყო თუ არა ფოთში ეკლესიები, რომელნიც გაუძარცვავთ სომეხ ლტოლვილებს? მართალია, ჩვენი მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ ფასისის სამიტროპოლიტო ცენტრი ფოთში მდებარეობდა, რომელსაც ექვემდებარეობდნენ პეტრას, ზიგინევის, საისინისა და როდოპოლისის საეპისკოპოსოები, მაგრამ აღიარებენ იმასაც, რომ ფოთის სამიტროპოლიტო ცენტრი გადატანილი იქნა ტრაპეზუნტში VIII საუკუნისათვის, რადგანაც VII მსოფლიო საეკლესიო კრების ოქმს ხელს აწერს ტრაპეზუნტელი იგივე ფასისელი მიტროპოლიტი, ამისი მიზეზი თითქოსდა იყო აფხაზთა ქართული სამეფოს ჩამოყალიბება დასავლეთ საქართველოში VIII საუკუნისათვის.

ჩვენი თვალსაზრისი კი მთლიანად განსხვავდება აღნიშნულისაგან, კერძოდ ჩვენი ფოთი არასოდეს ყოფილა ბერძნული სამიტროპოლიტო ცენტრი, მასთან დაკავშირებით, ვფიქრობ, რომ მაქს. ბერძენიშვილი ორ უმართებულო თვალსაზრისს აერთიანებს, კერძოდ

1) ღევონდის ფუთთი, თითქოსდა იყო თანამედროვე ფოთი;

2) ფოთს თითქოსდა ამავე დროს ერქვა სახელი “ფაზისი”, რადგანაც სიტყვა ფაზისი ნაწარმოებია სიტყვა ფათისაგან.

ჩვენი თვალსაზრისით ღევონდის ფოთი იყო ტრაპეზუნტის რეგიონის ქალაქი ფადისსა ანუ ფათისა, რომელიც ამავე დროს ახლოს მდებარეობდა რომაელ არმენიასთან, უფრო ზუსტად, რომაული არმენიები (განსაკუთრებით IV და I არმენია) უშუალოდ ემეზობლებოდნენ ქალაქ-ნავსადგურ ფადისსას (ფათს).

ამ მეზობლობის გამო სომეხმა ლტოლვილმა ნახარარებმა თავიანთი პირუტყვი ადვილად მირეკეს ამ ქალაქის საძოვრებზე, შემდეგ კი იმპერატორს თხოვეს დაეკანონებინა მათთვის ამ ქალაქის საძოვრები.

ვფიქრობ გაცილებით ძნელი იქნებოდა სომხეთიდან თანამედროვე ფოთში საქონლის მირეკვა.

რომელი გზით უნდა მიეყვანათ ძროხები, ხბოები და ხარ-კამეჩი სომხეთიდან ფოთში? მართალია XIX-XX საუკუნეებში ფოთი გაჭირვებით დაუკავშირეს გზებით ქუთაისს, მაგრამ წარმოვიდგინოთ ადრე შუა საუკუნეები, როცა ფოთი შემოსაზღვრული იყო ათეული კილომეტრი სიგანის უსასრულო ჭაობებით, არამგონია რომ ამ ჭაობების გარღვევა შეეძლო შინაურ პირუტყვს. ხოლო ფადისსაში სომხეთიდან მოხვედრა, ნამდვილად ადვილი იყო – არმენია და კერასუნტი (ე.ი. ფადისაც) უშუალოდ ემეზობლებოდნენ ერთმანეთს. ამ ფადისაში ნამდვილად იყო უამრავი მშვენიერი ბიზანტიური ეკლესია, რომელთა ნანგრევები დაუსრულებელი სიუხვითაა განფენილი ტრაპეზუნტის მთელ რეგიონში, ამავე რეგიონში თავს იყრიდა მრავალი სამიტროპოლიტო (მაგალითად მათ შორს სწორედ აღნიშნულ ზონაში ფადისასთან ებრჯინებოდნენ ერთმანეთს ამასიის, ნეოკესარიის, კოლონეას, ქალდეასა და ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოები, რომელთა შიგნით უამრავი საარქიეპისკოპოსო იყო, აი, აქ უნდა ვეძიოთ ჩვენ ღევონდის ფათი და არა რიონის ჭაობებში, ფათსა, როგორც ითქვა, მდებარეობდა ქართველთა ისტორიულ მიწა-წყალზე, კოლხებისა და ტიბარანების ძველ სამშობლოში, რომელთაც შემდეგ ქალდეა-ჭანეთ-ლაზიკა ერქვა, მას მოიცავდა ე.წ. “სოფელი მეგრელთა” ანუ სამხრეთის ეგრისი. სხვათაშორის ეგრი ერქვა ასევე მიმდებარე ადგილებსაც, მაგალითად ტრაპეზუნტის რეგიონშივე ჭოროხის შესართავთან მდებარე ქვეყანას, ეგრი ასევე ერქვა ზოგიერთ მდინარესაც კი და ადგილებს ქალდეას მთიანეთში, ბაიბურდისაკენ მდებარეთ.

“ერეგია” ამჟამადაც ეწოდება ქალაქს არზრუმთან, ხოლო “აგრი” ერთ-ერთი მსხვილი ქალაქი და რეგიონია ამჟამად ვალაშკერტის მახლობლად. ისტორიულად არსებობდა არა მხოლოდ ჩრდილოეთის ეგრისი არამედ სამხრეთის ეგრისიც – ტრაპეზუნტის რეგიონი.

სტრაბონის ცნობით იბერიისაგან სომეხთა მიერ მიტაცებული პარიადრეს კალთები, ჩანს ისტორიული სამხრეთ ეგრისის ნაწილი იყო. პარიადრეს მთიანეთს ქალდეასთან ანუ ჭანეთთან ახლოს უჩვენებენ, ის ქართული ტომების უძველესი საცხოვრისი იყო. აქედან ტრაპეზუნტის ზღვისპირის ჩათვლით იყო და ამჟამადაც კია შემორჩენილი უამრავი ქართული ტოპონიმი, ადგილთა თუ მდინარეთა სახელები, ერთი ასეთი ყოფილა ფადისსა (ფოთი), რომელსაც სომხები ფოთთს – ფუთთს უწოდებდა.

მაქს. ბერძენიშვილის მეორე, როგორც ჩანს არასწორი მოსაზრება ისაა, რომ ის სომხური წყაროს ფუთთს უწოდებს ფაზისს, თუმცა ამის მიზეზს არ განმარტავს. ბერძენი მწერალი თეოფანე თავის ნაშრომში ეხება ფაზისს, ეს ქალაქი კი მ. ბერძენიშვილს მიაჩნია ღევონდის ფოთთად, რაც არასწორი უნდა იყოს, ამ მიზეზის გამო თეოფანეს ცნობები ფაზისთან დაკავშირებით მ. ბერძენიშვილმა დაუკავშირა დასავლეთ საქართველოს ფოთს, ასევე ფოთად მიიჩნია ღევონდის ფოთთი. ამ უმართებულო დაკავშირებების გამო მაქს. ბერძენიშვილის დასკვნებიც მოულოდნელი და საოცარია. მაგალითად, მისი დასკვნით დასავლეთ საქართველოს ფოთში და საერთოდ დასავლეთ საქართველოში, რომელსაც მკვლევარი ლაზიკას უწოდებს, ერთ პერიოდში სომხების დიდი რაოდენობა ცხოვრობდა, ის წერს ,”მათი რიცხვი ლაზიკეში მცირედი არ იყო, ღევონდის ტექსტიც გვიდასტურებს მათ რიცხვმრავლობას” (დასახ. ნაშრ. გვ. 216). აგრეთვე წერს – “ღევონდისა და თეოფანეს ურთიერთშეწამება გვიჩვენებს ღევონდის სომხები ფუთთსა თუ ფაზისში არიან 706-712 წლებში, თეოფანეს არმენიელებიც აქ არიან 706-713 წლებში. თეოფანეს არმენიელები მცირერიცხოვანნი არ ჩანან, ასევე რიცხვმრავლად ვხედავთ სომხებს ღევონდის მონათხრობითაც… ასეთი იდენტობის დადგენა საშუალებას გვაძლევს წარმოვიდგინოთ ფაზის-ლაზიკეში სომეხთა ყოფნის ფაქტი, სავსებით გვირკვევს დღემდე ამოუცნობსა და ბნელით მოცულ კითხვას, როგორ გაჩნდნენ არმენიელები ლაზიკეში, როგორ შემოარტყეს ალყა არქეოპოლისს ან რატომ დაიხიეს ფაზისისაკენ და არა სხვა რომელიმე პუნქტისაკენ… ასე ხერხდება ფუთთ-ფოთ-ფაზისში სომეხთა ცხოვრების ფაქტის მთლიანი სახით თავიდან ბოლომდე აღდგენა და იმდროინდელ ისტორიულ ვითარებასთან დაკავშირება” (იქვე, გვ. 218) -წერს ქართველი ავტორი.

მ. თამარაშვილი ნიკო მართან დაკავშირებით წერდა – “ის სომეხ ისტორიკოსებზე უფრო მეტად აყალბებს ისტორიას იმით, რომ ყველაფერს სომხებს მიაწერს, ასომხურებს”. ალბათ, ნაწილობრივ იგივეს თქმა შეიძლება ქართველი საბჭოთა ისტორიკოსების ერთ ნაწილზეც.

ვფიქრობ სომეხი ისტორიკოსები ოცნებაშიც ვერ წარმოიდგენდნენ, რომ ოდესმე სომხებმა ნოქალაქევი-სენაკი(ცხაკაია) აიღეს (მას არქეოპოლისად მიიჩნევენ), ალბათ ვერც თეორიას შეთხზავდნენ- რომ სომხები დასავლეთ საქართველოსა და ფოთში მრავლად ცხოვრობდნენ, მაგრამ, როცა ისტორიული გეოგრაფია არასწორად წარმოისახება, როცა დასავლეთ საქართველო ლაზიკად მიიჩნევა, ხოლო ფოთი – კი ფაზისად, ამის შედეგიც სახეზეა – დასავლეთ საქართველო სომეხთა ისტორიული ქმედებების არეალად ისახება. ქართველთა ამგვარმა წარმოსახვებმა და დაბეჯითებულმა მტკიცებებმა საფუძველი მისცა თანამედროვე სომეხ ისტორიკოსებს ფანტაზიის გაფართოებისა, მაგალითად, ახლახან ინტერნეტში დაიდო რუკა “სომხეთი VII ს. გეოგრაფიის მიხედვით” სადაც ისტორიული იბერიის კუთვნილ პარადრეს კალთები, ხორძენე, გოგარენა, სამხრეთ ეგრისი, ქალდეა-ჭანეთელი¬თურთ ჭოროხის ხეობის ჩათვლით – ისტორიულ არმენიად წარმოადგინეს. ისინი ქართველი მეცნიერების ზემოხსენებული “დახმარების” გარეშე ამას ვერ შეძლებდნენ.

მაქსიმე ბერძენიშვილი თავის გრანდიოზულ დასკვნას თეოფანე ბიზანტიელის შემდეგ მარტივ ცნობაზე აფუძნებს: “ამ წელს ფილიფიკემ განდევნა არმენიელები თავისი მიწა-წყლიდან და აიძულა ისინი დასახლებულიყვნენ მელეტინესა და მეოთხე არმენიაში” (იქვე, გვ. 206).

მ. ბერძენიშვილის აზრით იმპერატორმა ფილიფიკე-ვარდანმა (711-713) სომხები განდევნა დასავლეთ საქართველოს ქ. ფოთიდან საიდანაც ისინი იძულებით მელეტინესა და მეოთხე არმენიაში დაუსახლებია. ჩვენი ფოთი არ ესაზღვრება მელეტინეს მეოთხე არმენიას, ხოლო ტრაპეზუნტის ფადისა (ფოთი) უშუალოდ ემიჯნება ამ მხარეებს. იმავეს წერს მიქაელ ასურიც. ასე რომ თეოფანესა და მიქაელის ცნობები არ შეეხება დასავლეთ საქართველოს ფოთს, და ასევე არც ღევონდის ცნობა.

უნდა აღნიშნოს, რომ არც თეოფანეს მეორე ცნობა შეესაბამება რიონის დაბლობის ფოთს. ეს ცნობა ასეთია – იუსტინიანე რინიტმატმა (705-711) თავისი მხედართმთავარი ლეონი გაგზავნა ლაზიკეში, რათა მას ალანები აემხედრებინა აბაზგების წინააღმდეგ. ამ თხრობისას ის ახსენებს ქ. ფაზისსა და არმენიელებს, როგორც ბიზანტიელთა მომხრეებს “რომაელები და არმენიელები ლაზიკაში შეიჭრნენ და არქეოპოლისს ალყა შემოარტყეს და როცა შეიტყვეს სარკინოზების მოსვლა – უკან გაბრუნდნენ. როცა სარკინოზები ლაზიკაში მივიდნენ, რომაელთა და არმენიელთა ჯარი გაიქცა და ფაზისისკენ დაიხია. აქ იყო ერთი ციხე ე.წ. “რკინის ციხე”, სადაც მტკიცედ იდგა ვინმე ფარსმანი … სპათარმა (ე.ი. ბიზანტიელთა მხედართმთავარმა) კაცები გაგზავნა მასთან და შეუთვალა …”დაგვეხმარე ჩავიდეთ ზღვის ნაპირამდე და იქედან ტრაპეზუნტში გადავიდეთ” (იქვე, გვ. 214).

აქედანაც კი ჩანს, რომ თეოფანეს მიერ ნახსენები ფაზისი ტრაპეზუნტის რეგიონშია და არა ფოთთან.

ჩვენ გარკვეული გვაქვს, რომ ფაზისი ერქვა მდ. ჭოროხს, და იქვე, ამ მდინარის ზღვასთან შესართავთან მახლობლად მდებარეობდა ქალაქი არქეოპოლისი (შეიძლება ძველი ავტორების “ალტუს პორტუს” ანუ ძველი ქალაქი ანდა ქობულეთ-ციხისძირის რეგიონში). ამ მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე ზღვის შესართავთან მდებარეობდა ქ. ფაზისი და არა ფოთთან. საერთოდ ტოპონიმი ფაზისი სხვადასხვა ვარიაციით ხშირად გვაქვს ლაზისტანის რეგიონში და მაღლა არზრუმის შემოგარენში (ისტორიული ლაზიკის ეპარქიაში), მაგრამ საერთოდ არ გვხვდება დასავლეთ საქართველოში. მაგალითად, ამჟამადაც კი ზღვისპირზეა ქალაქ ფაზარი, ხოლო მდ. არეზთან ქ. ფასონი. სხვა ქალაქი იყო ქ. ფადისსა (ფოთი) და სულ სხვა ქალაქი იყო ფაზისი. უნდა აღინიშნოს რომ XI ს-ში სახელი ფოთი სხვა ადგილებსაც ერქვა ზღვის პირას ერთ-ერთი – ხუფათი ანუ ხუ-ფათი. აქ უნდა ყოფილიყი საზღვაო პორტიც.

 

ფოთის არქეოლოგია

ფოთის აღმოსავლეთით 15-20 კმ-ის იქით, მდინარეებს რიონსა და ხობს შორის, აღმოჩნდა გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქის ადამიანთა ნამოსახლარები (ნამარნუ, ძიგური, ნოსირი, საკირე, ცივა, ანაკლია, ეკი, სენაკი, ერგეტა, ურეკი და სხვა). გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქაში მეცნიერ-გეოგრაფია მონაცემებით შავი ზღვის დონე თანამედროვესთან შედარებით დაწეული იყო რამდენიმე მეტრით (ზღვის რეგრესია). ამ ეპოქაში, ზღვის დონის დადაბლების შედეგად დაშრა რიონის დაბლობში ჭაობები და ლაგუნები, რის გამოც შედარებით ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა ადამიანის ცხოვრებისათვის, ამის შედეგად წარმოიქმნა, ალბათ, აღნიშნული ეპოქის, ანუ გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ნამოსახლარები. მართალია, აღმოჩნდა უცხოური კერამიკის ფრაგმენტებიც ზღვისპირზე ურეკსა და ყულევის შუა ძვ.წ. VI და შემდგომი საუკუნეებისა, მაგრამ არ აღმოჩნდა რაიმე ანტიკური ქალაქის ნამოსახლარი (ზღვის პირას).

არქეოლოგი გ. გამყრელიძე საგანგებოდ სწავლობდა ქ. ფაზისის ადგილმდებარეობის საკითხს მდ. რიონის შესართავთან და მომიჯნავე მხარეებში. მისი ნაკვლევის დასკვნა ასეთია – “კლასიკური და ელინისტური ხანის ქალაქი არქეოლოგიურად არ არის დადასტურებული” (გ. გამყრელიძე, “ქალაქ ფასისის ადგილმდებარეობისა და დეფინიციის საკითხისათვის” იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).

უფრო მეტიც, არა თუ კლასიკური და ელინისტური ხანის რაიმე ნაქალაქარის არსებობა, არამედ ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენაც კი არ ჩანს მოსახლეობის ყოფაში. გ. გამყრელიძე წერს – “მნიშვნელოვანია ის ფაქტის, რომ ძვ.წ. VIII-VI და გნებავთ IV საუკუნემდე ფოთის მიდამოებში და მთელ კოლხეთში რაიმე დიდი ცვლილება არქეოლოგიურ კულტურაში (კერამიკულ და მეტალურგიულ წარმოებაში, არქიტექტურაში, იდეოლოგიაში თუ დაკრძალვის წესში არ შეიმჩნევა. ხსენებულ ტერიტორიაზე ადგილობრივი სოციუმი როგორც ცხოვრობდა ისე ცხოვრობს, არ ჩანს ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენა მოსახლეობის ყოფაში” (გ. გამყრელიძე, დასახ. ნაშრ, გვ. 172).

გ. გამყრელიძე, რომელმაც საგანგებოდ შეისწავლა ყველა არქეოლოგიური მონაცემები ქ. ფოთის მიმდებარე ტერიტორიაზე, შეისწავლა ყველა წყარო ქ. ფაზისის შესახებ, ასკვნის, რომ თუ ფოთი ფაზისია, მაშინ “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია ძვ.წ. VIII-VII საუკუნეებში არ შეხებია ქ. ფაზისს” (იქვე, გვ. 172). გ. გამყრელიძე გულისხმობს, რომ არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, ქ. ფოთს არ შეხებია “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია”, ცხადია, ქ. ფაზისი მილეტელთა დაარსებული იყო და ფაზისი თვით იყო დიდი ბერძნული კოლონიზაციის შედეგი, მაგრამ, რადგანაც ქ. ფოთთან არ აღმოჩნდა ამ კოლონიზაციის რაიმე კვალი, ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ ქ. ფოთთან არ უნდა ეძიონ ქ. ფაზისი, არამედ სხვა რეგიონში, იქნებ ჭოროხის შესართავთან, უფრო სამხრეთით.

გ. გამყრელიძე განაგრძობს – ქ. ფოთსა და მის შემოგარენში “უცხოური ნაწარმი კოლონიზაციის ეპოქაში არ ჩანს, ხოლო ძვ.წ. VI-V საუკუნეთა იმპორტული ნაწარმი მცირეა და სულ დაახლოებით 100 ერთეულით (კერამიკის ნატეხები) განისაზღვრება. ამიტომ აქ რაღაც ინტენსიურ ბერძნულ საკოლონიზაციო მოქმედებებზე საუბარი ჯერჯერობით სრულიად უსაფუძვლოა” (გ. გამყრელიძე, “ქ. ფასისის ადგილმდებარეობის და დეფინიციის საკითხისათვის”, იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).

აღსანიშნავია, რომ მწირი არქეოლოგიური მასალა, მიკვლეულია, მიწის ქვეშ 6 მეტრის სიღრმეზე, პალიასტომის ტბის ფსკერსა და ზღვაში – “დღევანდელი ფოთის ტერიტორიაზე ყველაზე ძველი არქეოლოგიური მონაცემები ადგილ ნატეხებთან პალიასტომის ტბის დასავლეთ ნაწილში თიხა-ტორფიან ფენებში დადასტურდა. აქ აღმოჩნდა ძვ.წ. IV ს-ის ანტიკური შავლაკიანი ჭურჭლის ქუსლი და ამფორის ძირი (ძვ.წ. III ს.). ქ. ფოთის მიდამოებში აღმოჩნდა ძვ.წ. V ს-ის კოლხური თეთრის 2 ცალი დიდრაქმა. ქ. ფოთში, პირველი მაისის ქუჩაზე, გეოლოგიური ბურღვის შედეგად, 6 მეტრ სიღრმეზე აღმოჩნდა სინოპურის მსგავსი ძვ.წ. II-I სს-თა კერამიკის ნაშთები (იქვე, გვ. 174).

ფოთის მიდამოებში ცხოვრება ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ გაგრძელდებოდა ჩვეული გზით, ანუ ადგილობრივი მოსახლეობის ყოფა ისეთივე იყო, როგორც მთელ დანარჩენ ისტორიულ დასავლეთ საქართველოში, სადაც უკვე IV ს-დან ეკლესიათა მშენებლობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ასევე ყოფილა თანამედროვე ფოთის მახლობლად პალიასტომის ტბის ადგილას ერთ-ერთ სოფელში, სადაც იდგა ეკლესია.

მართლაც, პალიასტომის ტბის ნაწილში არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს სოფლური დასახლება, შეიძლება ითქვას ქართული ტიპისა, რადგანაც მას არ გააჩნია ბრწყინვალება ბერძნული ცივილიზაციისა.

ჰიდრო-არქეოლოგი წერს – “პალიასტომის ტბის სამხრეთ ნაწილში კაპარჭანას ბოლოში, ადგილ “ნაეკლესიარზე” აღმოჩნდა რიყის ქვებით ნაგები კედლის ნაშთები. ტბის დასავლეთ ნაწილში, მალთაყვასთან, დადასტურდა III-VIII სს-თა ნამოსახლარის ნაშთები. არქეოლოგიური კვლევით გაირკვა, რომ პალიასტომის ტბაში პუნქტ “ნატეხებში” ძველი ნამოსახლარია და მისი ნაშთები 900 კვადრატულ მეტრზე ვრცელდება… პალიასტომის ტბის ფართი 18 კვ.კმ-ია, ზღვისა და ტბის დონე თანაბარია” (იქვე, გვ. 126). გ. გამყრელიძის აზრით სიტყვა პალიასტომი შედგება ორი ბერძნული სიტყვისაგან “პალიას” (ძველი) და “სტომა” (ციხე-სიმაგრე). ე.ი. ძველი ციხე-სიმაგრე.

პალიასტომის ტბაში ადგილ “ნატეხების” ნამოსახლარის კერემიკა (აგური, კრამიტი) ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ნაგებობებისა – “აგურები ზომებით ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს ადრეული შუა საუკუნეების ნაქალაქარებზე – ბიჭვინთა, სოხუმი, ოჩამჩირე, გუდავა, ნოქალაქევი, მთისძირი, ვაშნარი, ქობულეთ-ბიჭვნარი, ციხისძირი და გონიო. პალიასტომის ტბის ნამოსახლარზე არმოჩნდა ბრტყელი გვერდებდაკეცილი კრამიტი… აქ ადგილობრივის გარდა აღმოჩნდა უცხოური ბრტყელი კრამიტის ნატეხებიც… “ნატეხების” ნამოსახლარზე აღმოჩენილი კერამიკული ტარა – ადგილობრივი ამფორები სიახლოვეს იჩენს ნოქალაქევში გათხრილთან და საერთოდ დადასტურებულია დასავლეთ საქართველოს გვიანანტიკური ხანის – ადრეული შუა საუკუნეების ძეგლებზე (განთიადი, ოჩამჩირე, ციხისძირი, ვარციხე, ქობულეთ-ბიჭვნარი) ადგილობრივია სამზარეულო კერამიკა ქოთნები, ჯამები, ლუთერიები, დოქები, ასევე სამეურნეო კერამიკა-ქვევრები. ადგილობრივია პალიასტომის ტბის ნასახლარის აღმოჩენილი მასალის 75%, მთელი არქეოლოგიური მასალის 25%-მდეა უცხოური კერამიკა, რაც მიუთითებს საგარეო ურთიერთკავშირს ამ ნასახლარისა. ასე, რომ ფოთის არქეოლოგიური მასალა ადგილობრივია და არ განსხვავდება ზოგად ქართულისაგან იმ ეპოქისათვის. “ამნაირი ჭურჭელი დასავლეთ საქართველოს IV-V სს ფენებში გვხვდება” (იქვე, გვ. 178). ანდა “ასეთი მინის ნატეხები გათხრილია წებელდში, სოხუმში, ნოქალაქევში, და სხვაგან. მსგავსი ფეხიანი სასმისები IV-VIII სს-ით თარიღდება. მინის ფეხიანი სასმისები დადასტურებულია მცხეთაში, ურბნისში, რუსთავში და სხვაგან (გ. გამყრელიძე, “ქალაქ ფასისის ადგილმდებარეობისა და დეფინიციის საკითხისათვის” იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 178).

ერთი სიტყვით, ფოთის არქეოლოგიური მასალა მიუთითებს, რომ იქ არსებული “ნატეხების” დასახლება, ჩვეულებრივი, სხვათა მსგავსი ადგილობრივი (ქართული) სოფელი იყო, თავისი ეკლესიით და ანტიკური თუ ბიზანტიური ტიპის ქალაქი არ ყოფილა. “ნატეხები” კი ყველაზე დიდი დასახლება იყო ფოთის რეგიონში.

ისმის კითხვა: რატომ აღმოჩნდა ფოთის (“ნატეხების”) დასახლება პალიასტომის სივრცეში? ამის მიზეზი იყო შავი ზღვის დონის აწევა ანუ ტრანსგრესია, რომელიც დაიწყო ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან. შავი ზღვის დონე თანდათანობით იმატებდა საუკუნეთა მანძილზე, იმდენად ამაღლდა, რომ თანამედროვე დონეს 3 მეტრით გადააჭარბა. შავი ზღვის წყლის ზედაპირის ამაღლება 3 მეტრით, კატასტროფული იყო რიონის დაბლობისათვის, რომლის დიდი ნაწილი ზღვის დონეზე – 0-ვან ნიშნეულზე მდებარეობს. მაშასადამე, ამ დაბლობის დიდი ნაწილი წყლით თუ არა, ჭაობით მაინც დაიფარა. შავი ზღვის დონის ეს მატება გაგრძელებულა დაახლოებით X ს-მდე, შემდგომ კი ზღვას უკან დაუხევია და თანამედროვე 0-ვან დონეზე დამდგარა.

იქამდე, როგორც ითქვა, ადრერკინის ხანაში შავი ზღვის დონე რეგრესიის გამო უფრო დაბლა იყო 0-ვან ნიშნულთან შედარებით, ანუ ამჟამინდელ ზღვის დონეზე დაბლა. ამ დროს ხელსაყრელი პირობები შექმნილა ადამიანთა ცხოვრებისათვის, მაგრამ დაახლოებით I ს-დან დაიწყო ზღვის დონის აწევა, ე.ი. ჯერ ზღვა გაუტოლდა 0-ვან ნიშნულს, პროცესი საუკუნეები გრძელდებოდა. ქრისტიანობის გავრცელების კვალდაკვალ ზღვაც იმატებდა, მაგრამ მატება მაინც და მაინც საგანგაშო არ ყოფილა, რამაც საშუალება მისცა პალიასტომის ტბის ადგილას აეგოთ ეკლესია, ალბათ IV-VII სს-ში, მაგრამ მატება გრძელდებოდა, ზღვამ წინ წაიწია. ამ დროისათვის ალბათ ზღვის მატება უკვე 1-2 მეტრს აჭარბებდა. ეს კი უკვე კატასტროფა იყო. VIII ს-სათვის, ის 3 მეტრს მიუახლოვდა, შენობები თანდათანობით წყლით დაიფარა, ხალხმა მიატოვა საცხოვრისი და მთიან ადგილებში გადასახლდა. ჩანს, უფრო ქუთაისისაკენ, რადგანაც ქუთაისში გადაასვენეს პალიასტომის ეკლესიის ცნობილი ხატი და აგრეთვე, გურიაში, ჯუმათში გადაასვენეს პალიასტომის სხვა ხატი. არქეოლოგი კარგად აღწერს კლიმატურ კატასტროფას – “კლასიკურ-ელინისტური ხანის ფასისი მაინც მიკვლეული არ არის. ეს კი იმიტომ ხდება, რომ ხსენებულ მონაკვეთში ურთულესი პალეომორფოლოგიური სიტუაციაა. გეომორფოლოგიური მდგომარეობის მხრივ ყულევ-ფოთი-ურეკის ზღვისპირეთი, თითქოს, ამოვარდნილია საქართველოს ზღვისპირეთის (330 კმ.) საერთო კონტექსტიდან. აქ ბუნდოვანია გლობალური, შავი ზღვის რეგრესიისა და ტრანსგრესიის ფაქტი ფასისთან მიმართებაში. გაურკვეველია ზღვის სანაპირო შელფის ლოკალური დინამიკის საკითხიც. ხშირად, გეომორფოლოგები არქეოლოგების მონაცემებს ეყრდნობიან და სანაპიროზე ნამოსახლარების განლაგების მიხედვით გამოაქვთ ზოგადი დასკვნები. ჩვენი აზრით, საკითხი კომპლექსურ შესწავლას მოითხოვს. ოღონდ, სასურველია, რომ ჯერ გეომორფოლოგებმა გაგვცენ პასუხი თუ როგორი იყო სანაპიროს დინამიკა და ძველად სად ერთვოდა რიონი ზღვას. მათ უნდა გაითვალისწინონ გლობალური (ზღვის რეგრესია-ტრანსგრესია) და ლოკალური (მდინარეების გამონატანი ნაშალი მასალა, მდინარეების რიონის, ფიჩორის, ხობის, სუფსის ძველი კალაპოტები, რეგიონის ჭაობიანობა, ტორფიანობა და სხვა) მონაცემები… საყურადღებოა, რომ აქ ერთის მხრივ ხდება რიონის მიერ საუკუნეების განმავლობაში დიდძალი ნაშალი მასალის გამოტანა, რაც ალბათ დელტის ზღვაში გაწევას იწვევდა, ხოლო მეორეს მხრივ ხდებოდა ზღვის დონის აწევა, რასაც სანაპიროს მიტაცება მოყვა” (იქვე, გვ. 179).

ცნობილმა ხატმა “პალიასტომის ღვთისმშობელმა” დღემდე მოაღწია – “ფოთიდან, პალიასტომის ტბის მიდამოებიდან. არის ქართული (მხედრულწარწერიანი) ბარძიმი, რომელიც ქ. ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ინახება (ინვ. #3788)”, (იქვე, გვ. 176). ბარძიმს აქვს ქართული თუმცა გვიანდელი წარწერა, ასევე ქართულია პალიასტომის ხატის წარწერაც, რაც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ ტაძარი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა და არა ბერძნულისა. ბერძნულ საეპისკოპოსოებში ქართული წირვა-ლოცვა და წარწერები, როგორც წესი, არ არსებობდა. აქედან გამომდინარე, ჩანს, არც ფასისის სამიტროპოლიტო ცენტრი ყოფილა ქ. ფოთში, იქნებ ფასისის სამიტროპოლიტო და მისი ოთხი ბერძნული საეპისკოპოსო არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ იქ იყო, სადაც მათი არსებობის შესახებ მიუთითა სახელგანთქმულმა მეცნიერმა ნ. ადონციმ, ანუ ტრაპეზუნტის ოლქში, ჭოროხის ხეობის დასავლეთ ნაწილში.

თუმცა, გ. გამყრელიძის აზრით, “ფასისი ზღვაში უნდა იყოს დაძირული”, ამის დასტურია აგრეთვე მეცნიერ-გეოგრაფების მონაცემები, რომლის მიხედვით შავ ზღვაზე ე.წ. ფანაგორიული რეგრესიის დამთავრების შემდეგ დაიწყო შავი ზღვის ტრანსგრესია (ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე), შედეგად ზღვის დონემ 3 მეტრამდე აიწია. შესაბამისად ძველი ნამოსახლარები ზღვის ქვეშ უნდა მოქცეულიყვნენ. კერძოდ, ამგვარი პროცესები განვითარდა ჩრდილოეთ და სამხრეთ (მაგ. სინოპი) შავიზღვისპირეთში, სადაც მთელი რიგი ანტიკური ნამოსახლარები მოექცნენ წყალქვეშ (გ. გამყრელიძე, “ქალაქ ფასისის ადგილმდებარეობისა და დეფინიციის საკითხისათვის” იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 180).

 

ფოთი და რიონის დაბლობი V-XV საუკუნეებში

(გეოლოგიური მიმოხილვა)

ფოთი მდებარეობს რიონის დაბლობზე ზღვის დონიდან 1-3 მ სიმაღლეზე (ქსე, 10, 351), უჭირავს ზღვისპირა ვაკე, რომელსაც მდ. რიონის ერთ-ერთი ტოტი არათანაბარ ნაწილებად ჰყოფს. ფოთის დატბორვის საწინააღმდეგოდ სისტემატურად წარმოებს მდინარის დინების მარეგულირებელი სამუშაოები. ქალაქის მოსაზღვრე მიწები მეტწილად დაჭაობებულია. ქალაქს სამხრეთ-აღმოსავლეთით ჩამოუდის მდინარე კაპარჭინა, აქვე მდებარეობს პალიასტომის ტბა.

აღსანიშნავია, რომ ფოთი-სამტრედიის ზონაში მიწის ზედაპირის ზოგიერთი მონაკვეთი ზღვის დონეზე დაბლაც კი მდებარეობს. V-XV საუკუნეებში, გეოლოგი¬ური დასკვნის მიხედვით, მთელი ეს ზედაპირი თხელი წყლით უნდა ყოფილიყო დაფარული. საქმე ისაა, რომ დაალოებით ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან შავი ზღვის დონე აწეული იყო 1 მეტრთ. ზღვის დონის ერთი მეტრით აწევა გამოიწვია ე.წ. “ნიმფურმა ტრანსგრესიამ”.

(რეგრესიად იწოდება ზღვის დონის დაწევა, ტრანსგრესიად კი ზღვის დონის აწევა).

მოგვიანებით, V საუკუნიდან XVI საუკუნის ჩათვლით შავ ზღვაზე ფაქტია ნიმფური ტრანსგრესიის არსებობა, რომლის მაქსიმალურ ფაზაში ზღვის დონემ თანამედროვესთან შედარებით 1 მეტრამდე აიწია”. – აღნიშნავს თავის ხელნაწერში გეოლოგი გ. მაისურაძე.

ეს პერიოდი IV-XVI, მით უმეტეს V-XVI საუკუნეები ქართული ქრისტიანული კულტურის ჩასახვა-აღორძინების საუკუნეებია და ჩვენთვის ძალზე მნიშვნელოვანი. ამ ეპოქაში რიონის დაბლობი, მით უმეტეს ფოთი, ჩანს, წყლით დაიფარა, რადგანაც ზღვის დონემ 1 მეტრით აიწია და ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა თითქმის ათასი წელი.

ჩვენთვის საინტერესოა საკითხი, შესაძლებელი იყო თუ არა ფოთში ასეთი წყალდიდობისა და დაჭაობიანების ეპოქაში, კერძოდ VI საუკუნეში დაარსებულიყო ე.წ. “ფასისის სამიტროპოლიტო კათედრა”, როგორც ჩვენს თანამედროვე საისტორიო ქართულ ლიტერატურაშია აღნიშნული?

რას ნიშნავს სამიტროპოლიტო ცენტრი? – მიტროპოლიტი წარმოშობილია ბერძნული სიტყვიდან “მატერ” და “პოლის”, ნიშნავს დედა ქალაქის, მთავარი ქალაქის ეპისკოპოსს. შესაძლებელია თუ არა, ფოთი ყოფილიყო რეგიონის მთავარი ქალაქი ასეთი დაუსრულებელი წყალდიდობის დროს, მაშინ, როცა წყლის სიმაღლე არა თუ იკლებდა, არამედ თანდათანობით მატულობდა XV-XVI საუკუნეებამდეე? საერთოდ, არსებობდა ასეთი საშინელ კლიმატურ პირობებში რიონის დაბლობზე ქალაქები? ან თუნდაც სოფლები? როგორც ჩანს, არსებული პირობების გამო ხალხი არა თუ აშენებდა სოფლებს (ან ქალაქებს), არამედ ტოვებდა მათ და მთისწინეთს აფარებდა თავს. ამის მაგალითად უნდა ჩავთვალოთ პალიასტომის ტბის ეკლესიის ბედი. ქუთაისის მუზეუმში ამჟამადაც დაბრძანებულია “პალიასტომის ხატი”, რომელსაც თან ახლავს თხრობა ხატის თავდაპირველი ეკლესიის შესახებ. კერძოდ, პალიასტომის ადგილას ყოფილა სოფელი თავისი ეკლესიითა და ცნობილი ხატით, რომელიც თანდათანობით წყლის ქვეშ მოექცა, ხალხმა ხატი გამოასვენა ეკლესიიდან და მთებს შეაფარა -”ამას იტყვიან ნაქალაქევს და შემდგომად მოცულსა წყლისაგან” – წერს ვახუშტი პალიასტომზე (ქართლის ცხოვრება, IV, გვ. 790).

როდის წარმოიქმნა პალიასტომის ტბა? შესაძლებელია თუ არა მის ადგილზე სოფლის, ან ქრისტიანული ეკლესიის არსებობა? ეკლესიები ჩვენში შენდებოდა IV ს-დან. შესაძლებელია, აქ მართლაც აშენდა ეკლესია, რომელიც ზღვის დონის აწევის კვალდაკვალ წლით დაიფარა. გ. მაისურაძის დაბეჯითებული მტკიცებით “I-II საუკუნეებში არ შეიძლებოდა პალიასტომის ტბის არსებობა რეგრესიის გამო” (მაშ როგორ უნდა ენახათ ფოთთან ტბა სტრაბონის ეპოქაში?).

პალიასტომის ტბის მაქსიმალური სიღრმეა 3,2 მ, საშუალო სიღრმე არის 2,6 მეტრი.

ტრანსგრესიისას, V საუკენედან მაინც, თუ უფრო ადრედან არა, ზღვის ამაღლების გამო ზღვაში მდინარე რიონის წყალს შესვლა უჭირდა, ის გუბდებოდა და იშლებოდა მთელ რიონის დაბლობზე, რომელიც თითქმის ნულოვან დონეზეა სამტრედიამდე.

ვფიქრობ, რომ ამ დაჭაობების და მის თანმდევ ციებ-ცხელების გამო, გრიგოლ ხანძთელმა აფხაზეთის სამეფოს (ანუ იმჟამინდელ დასავლეთ საქართველოს) ბარში, ვერ იპოვა ვერცერთი სამონასტრო ადგილი და ამიტომაც მთაში – უბისას მონასტრისათვის ჩაუყრია საფუძველი. თვითY დავით აღმაშენებლის ეპოქაშიც კი, ქუთაისის მიდამოები ჰავით უვარგისად ითვლებოდა.

ვითარება, ანუ კლიმატური პირობების შეცვლა დაწყებულა XVI საუკუნისათვის. ამ საუკუნის შემდეგ დაიწყო “რეგრესია”, ანუ ზღვის დონის დაწევა, ზღვის დონე ნულოვან დონესთან შედარებით დაწეულა ნახევარი მეტრით, რადგანაც მის წინა პერიოდში აწეული იყო ერთი მეტრით, საბოლოოდ ზღვას დაუწევია თითქმის მეტრნახევრით. ამ შეცვლილმა ვითარებამ წყლისაგან გაათავისუფლა მიწის დიდი ფართობები, ჭაობმა და, შესაბამისად, ციებ-ცხელებამ უკან დაიხია, ჰავა გაუმჯობესდა და მდინარე რიონს – იქამდე შეგუბებულს მიეცა ზღვაში შედარებით თავისუფალი შეღწევის საშუალება. წყლისაგან გათავისუფლებულ მიწებზე ხალხმა დაიწყო ხვნა-თესვა, გამოჩნდა ახალი საცხოვრებელი ადგილები. ამ დროს, ჩანს, გამოჩნდა ფოთის მიმდებარე ტერიტორიებიც, რომლებიც ასევე წყლისაგან გათავისუფლდნენ. იმის გამო, რომ ფოთი შედარებით უფრო მაღლაა ზღვის დონიდან, ვიდრე მისი მომიჯნავე ტერიტორიები, ოსმალეთს მაშინვე მიუქცევია მისთვის ყურადღება.

1578-79 წლებში ოსმალებმა ეს მიწები დაიპყრეს და დიდი ციხე-სიმაგრე ააგეს. 1640 წელს იმერეთ-გურია-სამეგრელოს ლაშქარმა იერიშით აიღო ციხე-სიმაგრე, მაგრამ მას 1723 წელს კვლავ ოსმალეთი დაეპატრონა 1828 წლამდე.

XIX საუკუნეში კვლავ დაწყებულა ტრანსგრესია, ანუ კვლავ აიწია ზღვის დონემ და მიაღწია ნულოვან დონეს. კვლავ დაიწყო თანდათანობით დატბორვა მიმდებარე დაბლობისა, რაც ამჟამადაც გრძელდება.

ეგრისის, არგვეთისა და გურიის ციხე-სიმაგრეები და სოფლები აგებული იყო არა რიონის დაბლობში, არამედ მთისწინებში. ფასისის სამიტროპოლიტოს ქალაქები როდოპოლისი, საისინი, პეტრა და ზიგანევი აღნიშნული მდგომარეობის გამო უნდა ვეძიოთ არა რიონის დაბლობზე, არამედ სხვა რეგიონში.

 

ფოთის აკვატორია გეოლოგის, ტექნიკურ მეცნიერებათა დოქტორის გ. მაისურაძის თვალსაზრისით

ფოთის, მდ. რიონისა და მისი დელტის, ასევე კოლხეთის დაბლობის უდიდესი ნაწილის გეოლოგიური სახე უკანასკნელი 2000 წლის მანძილზე განპირობებული იყო კლიმატური პერიოდებით.

გეოლოგიური პერიოდები ბოლო ათი ათასი წლის მანძილზე პირობითად დაყოფილია 4 ჯგუფად (ადრე, შუა და გვიანი ჰოლოცენები).

ჩვენ ამჟამად ვიმყოფებით პერიოდში, რომელსაც გვიანი (ზედა) ჰოლოცენი ეწოდება და ეს კლიმატური ეტაპი იწოდება სუბატლანტიკურად. ამ დროს ზღვის დონე მკვეთრად იცვლება:

თავდაპირველად, დაახლოებით ბრინჯაოს ხანაში (3000წ), ე.წ. ფანაგორიული რეგრესიის დროს ზღვის დონემ დაიწია 6-8 მეტრით. ხოლო შემდეგ, დაახლოებით I საუკუნიდან დაიწყო ზღვის დონის აწევა და ნულოვან დონეზე 2 მეტრით მაღლა აიწია. ამ პროცესს “ნიმფეურ ტრანსგრესიას” უწოდებენ.

ფანაგორიული რეგრესიის დროს შავი ზღვის დონე იმყოფებოდა 8-10 მეტრით დაბლა თანამედროვე დონესთან შედარებით, ამის გამო ამჟამად წყლით დაფარულ შელფის ზოლში გაშენებული იყო ბერძნულ-რომაული ქალაქები ვითარება მკვეთრად იცვლება დაახლოებით ქრისტეს შობის პერიოდიდან. დედამიწაზე კლიმატის გლობალური ცვალებადობის გამო დაიწყო უკუპროცესი – აიწია ზღვის დონემ (ტრანსგრესია), ამის გამო ქალაქები მოექცნენ წყლის ქვეშ. დათბობის პერიოდი (გლობალური) ამჟამადაც მიმდინარეობს.

მდ. რიონთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ტრანსგრესიის, ანუ შავი ზღვის დონის აწევის გამო მოხდა მდ. რიონის ე.წ. “შეგუბება”.

საერთოდ, I საუკუნიდან და (მის შემდეგაც) ხდებოდა მდინარეთა შეგუბებები, ანუ იწევდა მაღლა ზღვის დონე თითქმის 2-4 მეტრით და ამის გამო ეს აწეული დონე აიძულებდა მდინარის წყალს დაგუბებულიყო, მით უმეტეს ისეთ გაშლილ ვაკეზე, როგორიცაა ფოთის შემოგარენი. ამის გამო მთელ კოლხეთის ვაკეზე ჩნდებოდა ჭაობები, ანუ მკვეთრად იზრდებოდა წყლის სარკე (მდ. რიონისა). ამ მოვლენის გამო ამჟამადაც ამ დაბლობზე არის ჭაობები და ტორფნარი. საზოგადოდ კი, ქ. ფოთთან იყო მდ. რიონის დიდი შეგუბება, რაც, როგორც ითქვა, დაიწყო ძირითადად I საუკუნიდან. ამ პროცესს (შეგუბებას) ეწოდება ასევე “მდინარის კვდომა” (გეოლოგიური ტერმინი) და აღნიშნავს ეროზიის ბაზისის სტაბილურ მდგომარეობას, ანუ ეროზიის ბაზისი (ამ შემთხვევაში შავი ზღვა) სტაბილურად ინარჩუნებს მაღალ ნიშნულს, გათანაბრებულს მდინარის დონესთან. ამის გამო მდინარეს ძალზე უჭირს თავისი წყლის ზღვაში შეტანა. ის თითქოსდა ეძებს გამოსავალს, იცვლის კალაპოტს, ეძებს ახალ გზებს, რათა თავისი წყალი როგორმე შეიტანოს ზღვაში, დაბლობზე იქმნება მეანდრები, ანუ მდინარე იკლაკნება, ხაზავს სინუსოიდებს, ამასთანავე ხშირად ჭრის ახალ კალაპოტს. კოლხეთის ვაკეზე ადგილობრივმა მოსახლეობამ საგანგებოდ ამ მოვლენის აღსანიშნავად შეიმუშავა ტერმინი – “ნარიონალები”. ესაა ღრმა არხები, სადაც ოდესღაც მდინარე მიედინებოდა.

“ნარიონალები” იმას ნიშნავს, რომ მდ. რიონი იცვლიდა კალაპოტს, ხშირად იწყებდა “ხეტიალს” ზედაპირზე. ამის კვალი კოსმოსიდანაც ჩანს, კოსმიურ ფოტოსურათებზე არის უამრავი ნარიონალის ანაბეჭდი სამტრედიიდან ფოთამდე მაშასადამე, მდინარეთა შეგუბებები ტრანსგრესიის დროს ჩვეულებრივი მდგომარეობაა.

როგორც ითქვა, ფანაგორიული რეგრესიის დროს ბრინჯაოს ეპოქიდან თითქმის I საუკუნემდე, ზღვის დონე 8-10 მეტრით დაბლა იმყოფებოდა (თუმცა თანდათანობით იმატებდა მისი დონე). ამჟამად შავი ზღვის ზოლში ზღვისგან გათავისუფლებულ ხმელეთზე (შელფური ზონა) გაშენდა უძველესი ქალაქები, მაგრამ ეს ეხება იმ შელფს, რომელიც გარკვეული კუთხით დახრილია ზღვისკენ, მაგრამ ფოთთან შელფური ზონა თითქმის ზღვის დონეზეა (იმდენად, რომ ამჟამადაც შეიძლება ფოთთან წყალქვეშ მოქცეულ ტერიტორიაზე 2 კმ-ზე მეტიც კი ფეხით გავლა), ანუ ზღვის დონის დაწევის დროსაც კი ფოთთან შელფის მაგიერ გვქონდა მდ. რიონის მიერ შემოტანილი მყარი მასალა, რომელიც ილექებოდა ფოთის აკვატორიაში. მაშასადამე, აქ ქალაქის ან ქალაქების აშენება შეუძლებელი იყო – დაჭაობებისა და წყალუხვობის გამო არა მხოლოდ რეგრესიის (ზღვის უკან დახევის), არამედ ტრანსგრესიის (ზღვის დონის აწევის) დროსაც.

გეოლოგიური ჭაბურღილები, რომლებიც დადგმულია ფოთის რაიონში, აჩვენებს, რომ 4 მეტრი სიღრმიდან ქვემოთ, 15-25 მეტრის ინტერვალში (თითქმის 200 მეტრ სიღრმემდე), ზღვიურ ნალექთან ერთად მორიგეობენ ტორფის შრეები, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ მთელი მეოთხეული პერიოდის განმავლობაში, ჰოლოცენის ჩათვლით, ეს ტერიტორია განიცდის სტაბილურ დაძირვას, რაც გამოთვლილია. ეს არის წელიწადში 6-9 მილიმეტრი. ამ ლაბილური, ანუ მოძრავი ტერიტორიის გამო აქ ქალაქები ვერ გაშენდებოდა (იგულისხმება ფოთის აკვატორია). (სხვა ვითარება იყო ჭოროხთან, ენგურთან და სხვა მდინარეებთან).

რიონი არის ღერძული ზოლი მთათაშუა ქვაბულისა და მთელი ჩამორეცხილი მასალა გროვდებოდა ამ ქვაბულში, რომელიც (ეს მასალა) ზღვისკენ გამოაქვს რიონს, ამის გამო ტერიტორია არის ლაბილური, ანუ მოძრავი. ეს ნიშნავს, რომ ეს ტერიტორია თანდათანობით იძირება: 10 წელიწადში 6 სანტიმეტრით, 100 წელიწადში – 60 სანტიმეტრით, ხოლო 1000 წელიწადში 6 მეტრით, ანუ I საუკუნიდან დღემდე, ანუ 2000 წლის მანძილზე ის ჩაიძირა 10-12 მეტრით, ამიტომაც გვაქვს ტორფის შრეები სიღრმეებში. დასკვნა – ფოთი არ არის ანტიკური ქალაქი ფაზისი.

ლიტერატურა: Д. Церетели, “Плеистоцен Грузии”, 1966, П.В. Федоров Плеистоцен Понто-Каспия, 1978.

(გეოლოგის ნააზრევის გაცნობის შემდეგ ჩნდება კითხვა – თუ მდინარე რიონი ასე ხშირად იცვლიდა კალაპოტს, როგორ ააშენეს მასზე 120 ხიდი, მით უმეტეს ჭაობებში, რასაც თანამედროვე ტექნიკითაც ვერ ახერხებენ?)

 

ფასისელ აკადემიკოსთა თვალსაზრისი

რამდენიმე ჩვენ წერილში გამოვთქვით ფრთხილი მოსაზრება, რომ ფაზისი არ მდებარეობდა თანამედროვე ფოთის ადგილას. ფასისელმა აკადემიკოსებმა ეს ვარაუდი მეცნიერული კვლევებით განამტკიცეს.

“ფასისის საერო აკადემიამ” გამოსცა აღნიშნული მეცნიერების ნაკვლევი, რომლიდანაც აღმოჩნდა, რომ ის ადგილი სადაც ამჟამად ქალაქი ფოთი მდებარეობს, 2000 წლის წინ, სტრაბონის დროს, უეჭველად ზღვით იყო დაფარული, ანუ თანამედროვე ფოთის ადგილი წყლის ქვეშ ყოფილა მოქცეული.

ამის მიზეზს შემდეგნაირად აღწერს რამდენიმე ფაზისელი აკადემიკოსი: მდინარე რიონს ზღვაში ყოველწლიურად შეაქვს 10-12 მილიონი ტონა სილა, რაც სანაპიროსთან დალექვის შემდგომ იწვევს მიწის მატებას, ანუ რიონის შესართავთან იზრდება ხმელეთი და ეს მატება ხმელეთისა 2000 წლის მანძილზე გვაძლევს მრავალ ათეულ კილომეტროვან ახალ სანაპირო ზოლს. ს. გვასალია წერს: “თუ უკვე ხსენებულ რიცხობრივ მონაცემებს დავუბრუნდებით და ხმელეთის მატებას წელიწადში საშუალოდ 4 მეტრს ვივარაუდებთ 2500 წლის მანძილზე ზღვის სანაპირო რიონის შესართავთან 10 კმ-ით მაინც უნდა ყოფილიყო გაზიდული აღმოსავლეთით დღევანდელი სანაპიროს ხაზიდან, შესაბამისად მთელი ტერიტორია, რომელზეც დღეს ქალაქი ფოთია გაშენებული და პირველ რიგში კი კუნძულის უბანი, გვიანდელ წარმონაქმნად უნდა ჩაითვალოს” (ს. გვასალია “ანტიკური ხანის კოლხეთი”, კრებულში “ცოტნეიდელი”, ტ. II, 2008, გვ. 57).

უღრმესად მადლობელი ვართ ღვაწლმოსილი მეცნიერისა, რომელმაც ჩვენი მოსაზრება გამოთვლებით დაადასტურა. მართლაც, ქ. ფოთი არ შეიძლება იყოს ქ. ფაზისი, რადგანაც ს. გვასალიას მონაცემებით მისი ამჟამინდელი მდებარეობის ადგილი 2500 წლის წინ ზღვის სიღრმეში იყო ჩაძირული მაშინდელი სანაპირო ზოლიდან 10 კმ-ის იქით. ცხადია ზღვაში და თანაც წყლის ქვეშ ქალაქის აშენება შეუძლებელია. ასევე ვმადლობ ს. ზაქარაიას, რომელმაც მსგავსი კვლევებით დაადასტურა ეს აზრი. ს. ზაქარია წერს: “ქ. ფოთის პორტის სტატისტიკური მონაცემებით 1804, 1870, 1892 წლებში ხმელეთმა შესაბამისად წელიწადში 9 მეტრი მოიმატა!” (იქვე, გვ. 69).

თუკი წინა მეცნიერის ანგარიშით ერთ წელიწადში ხმელეთის 4 მეტრი მატება 2500 წლის მანძილზე თანამედროვე ფოთის მდებარეობის ადგილს საზღვრავდა ზღვის სიღრმეში 10 კმ-ით, 9 მეტრით მატების შემთხვევაში ის 2-ჯერ უფრო მეტი უნდა ყოფილიყო, მაშასადამე დაახლოებით 20-22 კმ-ით დაშორებული თანამედროვე სანაპიროდან ზღვის სიღრმეში. ე.ი. დღევანდელი ფოთის ადგილსამყოფელი ანტიკურ ხანაში ზღვაში იყო ჩაძირული და დაშორებული სანაპიროდან 20-ზე მეტი კმ-ით. შესაბამისად იქ არც ქალაქი იქნებოდა.

რამდენად რეალურია ასეთი ანგარიში აღნიშნულ სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, იქნებ მეცნიერები ცდებიან? არა, მათი აზრი დასტურდება ნიკო ნიკოლაძის პირადი დაკვირვებით და მისი გაზომვებით. კერძოდ, ს. ზაქარაია მკითხველს აწვდის ასეთ ცნობას – “მ. ბერძნიშვილს მოჰყავს ნიკო ნიკოლაძის მონაცემებიდან ფაქტი, რომ 1860-იან წლებში ზედ ზღვის სანაპიროზე აგებული შუქურა ჩვენი საუკუნის დასაწყისში, დაახლოებით 1910-15 წლებში, ნაპირს 2 ვერსზე მეტით აღმოჩნდა დაშორებული” (იქვე, გვ. 70). ამ ცნობას თან ერთვის ნახაზი რომელზედაც ავტორის მიერ მინიშნებულია, რომ 55 წლის განმავლობაში ხმელეთმა მოიმატა 2000 მეტრით (იქვე, გვ. 71). ანუ უხეშად რომ ვთქვათ, ნახევარ საუკუნეში ხმელეთს 2 კმ-ით მოუმატია, ცხადია ერთ საუკუნეში მოიმატებდა 4 კმ-ით, რაც 25 საუკუნის მანძილზე გვაძლევს 100 კმ-ს!

მიუხედავად მეცნიერული კვლევისა, მაინც ვერ განვაზოგადებთ მათ შედეგებს, სინამდვილეში რიონის სილა-შლამით იფარებოდა არა მთელი სანაპიროს პერიმეტრი, არამედ მხოლოდ რიონის შესართავის მიმდებარე ტერიტორია. ამას მიუთითებს იქვე ს. ზაქარაიას მიერ მოცემული კიდევ ერთი სტატისტიკური ცნობა. კერძოდ, “თურქმა გენერალსიმუსმა მურად III-მ 1578 წელს ფოთთან, უშუალოდ ზღვის სანაპიროზე ააგო ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ, 1858 წელს, ზღვის ნაპირიდან 1,8 კმ-ით იყო დაშორებული. საქმის რეალობა იმაშია, რომ რიონი მსოფლიოში გამოირჩევა, როგორც ნაშალი მასალის (სილა, შლამი და სხვ.) დიდი რაოდენობის ზღვაში შემტანი. მეცნიერთა მიერ არაერთგზის დადგენილია, რომ ყოველწლიურად მდ. რიონს ზღვაში შეაქვს 8-12 მილიონი ტონა ნაშალი მასალა, რისი დიდი ნაწილი ზღვის სანაპიროს შორიახლო ილექება და იწვევს ხმელეთის მატებას ზღვის ხარჯზე” (იქვე, გვ. 70). მაშასადამე, მურად III-ს რიონის შესართავის სიახლოვეს აუგია ფოთის ციხე, რომელიც 280 წლის შემდეგ ზღვას უკვე დაშორებული იყო 1,8 კმ-ით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხმელეთის მატება ამ ადგილას უფრო ნაკლები იყო ვიდრე შუქურას პირზე, რატომ? საქმე ისაა, როგორც ს. ზაქარაიას ნახაზიდან ჩანს, შუქურა უფრო ახლო ყოფილა მდ. რიონის შესართავთან, ხოლო ფოთის ციხე უფრო მოშორებით მდგარა. მაშასადამე, 9 მეტრი მატება ხმელეთისა ყოფილა არა შავი ზღვის მთელ სანაპიროზე, არამედ უშუალოდ მდ. რიონის შესართავთან. თუმცა არც ფოთის ციხესთან ყოფილა მცირე. ერთი სიტყვით, მდ. რიონის შესართავთან გაშენებული ქალაქი ხმელეთის მატების გამო, 2500 წლის შემდეგ, ზღვის სანაპიროდან რამდენიმე ათეული კმ-ით იქნებოდა დაშორებული. სხვა სიტყვით რომ ვთქვათ, ქალაქი მდ. რიონის შესართავთან, ამ მდინარის შლამიანობის გამო, რამდენიმე ათეულ წელიწადში ზღვას დაშორდებოდა და უვარგისი გახდებოდა ნაოსნობისათვის. იმ ეპოქაში არც სილის სატუმბი მანქანები გააჩნდათ და არც რკინა-ბეტონის ჯებირებს აგებდნენ. მაშ სად ააგეს ქ. ფაზისი?

სამწუხაროდ ეს საუკუნოვანი კითხვა პასუხგაუცემელი დარჩა. თუმცა კი, ჩვენ გვაინტერესებს არა ანტიკური ქალაქი ფაზისის ადგილსამყოფელი, არამედ შუა საუკუნეებში არსებული ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრისა, კერძოდ, IV-VII საუკუნეთა ვითარება. არქეოლოგების ერთი ნაწილის აზრით სწორედ ამ ეპოქაში მკვეთრად აიწია შავი ზღვის დონემ, თანამედროვესთან შედარებით 3-4 მეტრით. ამ კლიმატურ ეპოქას უწოდებენ ჰოლოცენს. ანუ ზღვა თანდათანობით მაღლდებოდა თითქმის X საუკუნემდე, XVI ს. შემდგომ კი ისევ დაიწია და თანამედროვე ნულოვან დონეზე დადგა (დ. წერეთელი, “პლეისტოცენ გრუზიი”, 1966, (რუსულ ენაზე); პ. ვ. ფედოროვ, “პლეისტოცენ პონტო-კასპია”, 1978, (რუსულ ენაზე)). რიონის შესართავთან, ამ ვითარების გამო, როგორც ჩანს, ნამდვილი ტროპიკული წარღვნა იყო. ერთი მხრივ მდინარეს შემოჰქონდა 10-12 მილიონი ტონა შლამი, ამავე დროს ზღვის დონე მაღლა იწევდა, რასაც თან ერთვოდა დასავლეთის ქარების გამო გაშლილ ვაკეზე მდინარის შეგუბება. ჭაობი და ფაფისებური ნიადაგი, არათუ რიონის სანაპიროებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს ვაკის დიდ ნაწილსაც მოიცავდა. აღნიშნული კლიმატური პირობების გამო, იძულებული ვარ, და ამვე დროს ჩემი მოვალეობაც არის, დავეთანხმო VIII საუკუნის ტრაპეზუნტელ მიტროპოლიტს, რომელმაც 3-ჯერ მოაწერა ხელი VII მსოფლიო კრების მასალებს და 3-ჯერვე აღნიშნა, რომ ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრი იმჟამად ტრაპეზუნტში მდებარეობდა.

 

ჭაობის ჰავა ფოთთან

ჰოლოცენის ბოლო პერიოდში, როგორც აღინიშნა (III-XV სს-ში) შავი ზღვის დონის 1 მ-ით მაღლა აწევის გამო მდინარე რიონს უჭირდა თავის წყლების შეტანა ზღვაში, რის გამოც ის გუბდებოდა კოლხეთის გაშლილ ვაკეზე და წარმოქმნიდა უზარმაზარ ჭაობებს.

XVI-XVIII საუკუნისათვის ზღვის დონემ დაიწია და ჭაობების ერთი ნაწილი დაშრა, ამის მიუხედავად, ფოთის მიმდებარე რეგიონის კლიმატი უვარგისად ითვლებოდა. მაგალითად, XVIII საუკუნის მოგზაური მიტროპოლიტი ტიმოთე გაბაშვილი ასე ახასიათებს რულეთ-კალეს (ყულევის) გარემოს: “ჭაობიანი, უხვნალექიანი და ჯანმრთელობისთვის უვარგისი” (კ. ხარაძე, ქართველი მოგზაურები, 1987, გვ. 48).

 

პალიასტომის ღვთისმშობლის ხატი

პალიასტომის ღვთისმშობლის ხატის სახელწოდება მომდინარეობს საქართველოში საკმაოდ გავრცელებული თქმულებიდან პალიასტომის ტბის გაჩენის შესახებ.

თქმულების თანახმად ღვთისმშობლის ხატი პალიასტომის “ციხე-ქალაქის” ტაძარში ესვენა, საიდანაც იმ ტაძრის მთავარ ხუცესმა სილიბისტრომ ღვთისმშობლის მითითებით, რომელიც მას გამოეცხადა – ხატი ქუთაისის ციხე-ქალაქში გადაასვენა. პალიასტომის ქალაქი კი ხალხითუთრ წყალში ჩაიძირა.

ხატს აქვს გვიანდელი წარწერა “…დედაქალაქ ქუთაისის ღვთისმშობელო…” რაც იმაზე მეტყველებს, რომ არა თვით ხატი, არამედ მისი პერანგი მოგვიანებით ქუთაისში უნდა იყოს დამზადებული.

ხატი ფერწერულია, ვერცხლით მოჭედილი. ცენტრალურ ნაწილში წარმოდგენილია ღვთისმშობელი ყრმა იესოთი. ღვთისმშობლისა და ქრისტეს სახეები შესრულებულია ფერწერით ხეზე, რომელიც დაზიანებულია. ხატის დანარჩენი ნაწილი მთლიანად მოჭედილია და დაფერილია ოქროთი. ღვთისმშობელს და ყრმა იესოს ტანთ აცვია გრძელი მოსასხამები.

ხატის ქვედა არშიაზე წარწერაა რომელშიც მოხსენიებულნი არიან იმერეთის მეფე გიორგი III და ძე მისი ალექსანდრე. ქუთათელი მთავარეპისკოპოსი ჩხატიძე ბასილი: “ხატი ესე ყოვლად წმიდისა ღვთისა, პირველი მოჭედილი დაძველებულიყო და ჩვენ მეორედ განვაახლეთ, შეიწირე დედა ღმრთისაო მცირე ესე სამსახური ჩუენი და მეოხ გუექმენ დღეს მას განკითხვასა ამინ. შეიქმნა – ხატი ესე ხელითა რაფიელ მონაზონისათა ქორონიკონ”. აქედან გამომდინარე ხატის ხელახალი მოჭედვა მე-17 საუკუნეში მომხდარა. ხატი შესულია ბაგრატის ტაძრიდან 1923 წელს ქუთაისის მუზეუმში.

ხატი რესტავრირებულია 1612 წელს რაფიელ მონაზონის (მეორედ მომჭედველი) მიერ.

თქმულების თანახმად, როგორც ითქვა, ღვთისმშობლის ხატი პალიასტომის “ციხე-ქალაქის” მთავარ ტაძარში ესვენა, საყდრის მთავარუხუცესმა სილიბისტრომ ხატის შთაგონებით იხილა ჩვენება (ეს სილიბისტრო გაბრიელ ხუცესმონაზონის შორეული წინაპარი და ნათესავი ყოფილა), რომ სილიბისტრო (მთავარუხუცესი) პალიასტომის ტაძარში შესულიყო, მისი ყოვლადწმიდა ხატი აეღო და ციხე-ქალაქიდან გამოეტანა, რადგანაც მალე იგი წყალში ჩაიძირებოდა. მთავარუხუცესმა არ დაიჯერა. ამის შემდეგ ღვთისმშობელი ორჯერ გამოეცხადა სილიბისტროს, მაგრამ მას ვერაფერი შეასმინაო. სილიბისტრომ არც სხვებთან გაამხილა ამის შესახებ. იგი ციხე-გალავნის გარეთ ცხოვრობდა სხვა საყდრის მახლობლად. მალე ღვთის ნება აღსრულდა ამ ციხე-ქალაქზე და წყალში ჩაიძირა, ხოლო ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატი ღვთის შემწეობით წარღვნას გადაურჩა, თავისთავად, უხილავად, ღვთის განგებით, ციხე-ქალაქიდან ჰაერზე მილივლივებდა (მიდიოდა). იხილა თუ არა ეს სასწაული სილიბისტრო მთავარუხუცესმა, დაეცა სასწაულებრივი ხატის წინაშე და ცოდვების მიტევება გამოსთხოვა მას. როცა იგი ხატს მიუახლოვდა, ის ჰაერიდან დაიძრა და მთავარუხუცესის ხელებში მიესვენა. ამის შემდეგ სილიბისტროს ისევ გამოეცხადა ღვთისმშობელი და უწმიდესი ხატის ციხე-ქალაქ ქუთაისში გადასვენება უბრძანა, რაც მთავარუხუცესმა აღასრულა კიდეც. ეს ხატი ბაგრატის ტაძარში დაასვენეს. პალიასტომის ციხე-ქალაქი კი ხალხითურთ წყალში ჩაიძირა.

აქ აღსანიშნავია – ხატის წარწერა მიუთითებს, რომ მეორედ მოჭედვის დროს ხატი უკვე ქუთაისში ყოფილა დასვენებული. “…დედაქალაქისა ქუთაისისა ღუთისმშობელო…”, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ ხატი მეორედ ქუთაისის ღვთისმშობლის სახელზეა გაჭედილი და უშუალოდ ქუთაისში უნდა იყოს დამზადებული მისი მეორე პერანგი.

როგორც ითქვა, ხატი ფერწერულია, ვერცხლით მოჭედილია (ზომა 135 X 92, 5 სმ). მის ცენტრალურ ნაწილში წარმოდგენილია ღვთისმშობელი ყრმა იესოთი ხელში. როგორც ითქვა ხატის ქვედა არშიაზე საუბარია ხატის ხელმეორედ მოჭედვის შესახებ. აქ მოხსენიებული არიან იმერეთის მეფე გიორგი III (1606-1639 წწ.) და მისი შვილი ალექსანდრე. აქედან ცხადია, რომ ხატის ხელახალი მოჭედვა მე-17 საუკუნის დასაწყისში მომხდარა, კერძოდ, 1612 წელს, სხვა მოსაზრებით კი, 1548-1568 წლებს შორის. (წარწერა გამოქვეყნებული აქვს მ. ნიკოლეიშვილს “მე-17 საუკუნის ისტორიული მასალები ქუთაისის მუზეუმში”, ქუთ. მუზეუმის მასალები II, 1971 წ. გვ. 33-35).

 

ეპისკოპოსი ფაზისისა, ანუ ტრაპეზუნტისა

VII მსოფლიო საეკლესიო კრების (787წ.) აქტებს ხელს სხვა მონაწილეებთან ერთად აწერს ტრაპეზუნტელი მღვდელმთავარი: “ქრისტეფორე ეპისკოპოსი ფაზისისა, ანუ ტრაპეზუნტისა” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 212).

VIII საუკუნეში ბიზანტიის იმპერია არაბობის გამო დიდი გასაჭირით ფლობდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ვიწრო ზოლს ქ. ტრაპეზუნტის ჩათვლით, შეიძლება ითქვას, რომ საზღვარი ქ. ტრაპეზუნტთან მთავრდებოდა, მაგრამ უკვე იკვეთებოდა ნიშნები იმისა, რომ ბიზანტია კვლავინდებურად შეძლებდა ამ მხარეების დაბრუნებას. იქამდე ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსს არ გააჩნდა თავისი სამიტროპოლიტო. ის თვითონ შედიოდა ერთ-ერთი საეპისკოპოსოს სახით პოლემონის პონტოს მიტროპოლიის შემადგენლობაში (ამას ადასტურებს VII-VIII საუკუნეთა ნუსხები) (იქვე, გვ. 212).

ჩანს, იმჟამად პოლიტიკური ძვრები შეიმჩნეოდა, რათა ჩამოლიბებულიყო ახალი ადმინისტრაციული ერთეული “ხალდეას თემი” ცენტრით ქ. ტრაპეზუნტში (იქამდე VII საუკუნიდან ქ. ტრაპეზუნტი არმენიაკონის თემში შედიოდა), მას შემდგომში მართლაც გამოეყო საკმაოდ ვრცელი ახალი ადმინისტრაციული ერთეული “ხალდეა”. მისი შავიზღვისპირა საზღვარი აღწევდა მდ. ჭოროხამდე, ანუ ფაზისამდე (და არა ფოთამდე!). არმენიაკონის თემის ზღვისპირა საზღვარიც ასევე აღწევდა მდ. ფაზისამდე, ე.ი. ჭოროხამდე და არა ფოთამდე. ხალდეას თემის დედაქალაქი ტრაპეზუნტი იყო. მას ასევე უფრო მარტივადაც უწოდებდნენ “ლაზიკას”, ლაზიკის თემს.

საფიქრებელია, რომ წინასწარ იქამდე უბრალო ქალაქის (ტრაპეზუნტის) ეპისკოპოსმა გადაწყვიტა მიენიჭებინა თავისი ქალაქისათვის სამიტროპოლიტო ღირსება, რისთვისაც საჭირო იყო, რომ მას ჰქონოდა თავისი საკუთარი იურისდიქციის ქვეშ რამდენიმე საეპისკოპოსო კათედრა. ამასთანავე, ისინი სადავონი არ უნდა ყოფლიყვნენ მეზობელი სამიტროპოლიტოების მხრიდან (ტრაპეზუნტის ზღვისპირზე მალე რიზეს სამიტროპოლიტო ჩამოყალიბდა). ჩანს, ასეთ არასადავო კათედრებად ტრაპეზუნტელმა ქრისტეფორემ მიიჩნია იმჟამად უკვე გაუქმებული, მაგრამ ისტორიულად ტრაპეზუნტის სიახლოვეს არსებული ფაზისის სამიტროპოლიტო, რომელშიც ზიგანა, როდოპოლისი, საისინი და პეტრა შედიოდა. ეს კათედრები, როგორც ითქვა, ქ. ზიგანას ახლოს, მდებარეობდნენ ნ. ადონცის კვლევით და არა დასავლეთ საქართველოში. ტრაპეზუნტი სამიტროპოლიტოდ იქცა.

 

ფაზისის აკადემია

IVს-ში ფაზისთან ყოფილა აკადემია, სად იყო ქალაქი ფაზისი? თემისტიოსის წერილის თანახმად, ის მდებარეობდა “ლაზებისა და არმენიელების ქვეყანაში, მდ.თერმოდონტთან და თემისკირასთან”.

თემისკირა და თერმოდონტი ცნობილი მდინარეებია ტრაპეზუნტის სამხრეთით. ერთადერთი რეგიონი, რომელიც ერთდროულად ითვლება არმენიად და ამასთანავე ლაზეთად – ესაა ტრაპეზუნტის რეგიონი. საქმე ისაა, რომ იუსტინიანემ, იმპერიის ხელახალი ადმინისტრაციული დაყოფის დროს VI ს-ში ტრაპეზუნტი შეიყვანა I არმენიაში, ამის შემდეგ კი VII ს-ის დასაწყისში იმპერიამ უფრო ახალი ადმინისტრაციული დაყოფის შემდეგ, პონტო შეიყვანა “არმენიაკონის თემში”. ასე, რომ ტრაპეზუნტის რეგიონი – ბუნებრივად წოდებული “ლაზიკად”, ამავდროულად, არმენიის ადმინისტრაციულ ერთეულში შედიოდა, თემისტიოსის წერილის “ფაზისი” თერმოდონტისა და თემისკირას გათვალისწინებით – ტრაპიზონის რეგიონთანაა. აქ უნდა ყოფილიყო “ფაზისის აკადემია”.

ეს რომ ასეა, ჩანს ასევე VII მსოფლიო კრების აქტებზე ტრაპეზუნტელი მიტროპოლიტის ხელისმოწერიდან. მან სამჯერ მოაწერა ხელი დოკუმენტებს და დაბეჯითებით მიუთითა, რომ “ტრაპეზუნტი, ანუ ფაზისი”. ტრაპეზუნტი დიდი სასწავლო კერაც იყო. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა, რომ ცნობილმა სომეხმა მათემატიკოსმა VII საუკუნისა ანანია შირაკუნმა განათლება მიიღო ტრაპიზონში ბერძენ მეცნიერ ტუსიკთან, აქ მან მათემატიკის გარდა შეისწავლა ფილოსოფია, კოსმოგრაფია და გეოგრაფია. ის მონაწილეობდა უძრავი კალენდრის შედგენაში. მისი ნაშრომებიდან აღსანიშნავია “არითმეტიკის სახელმძღვანელო”, “კოსმოგრაფია”, “მთვარის ციკლის ცხრილები” (ვ. ჩალოიანი, ანანია შირაკაცის მსოფლმხედველობა “ბიზანტიისკიი ვრემენნიკ”, 1957, ტ. 12, რუს. ენაზე).

თემისტიოსის წერილის მითითება ფაზისში განათლების კერის შესახებ, ტრაპეზუნტში რეალურად არსებული განათლების კერა უნდა იყოს, VIII ს-ის ტრაპეზუნტელი მიტროპლიტის მტკიცება, რომ ფაზისი არის ტრაპეზუნტი, ვფიქრობ, უფლებას გვაძლევს ითქვას, რომ ფაზისის აკადემია არსებობდა არა ფოთში, არამედ ტრაპეზუნტის რეგიონში, ასეთი მტკიცება არ უნდა ჩაითვალოს ჩვენში თავმოყვარეობის შელახვად, რადგან სიმართლისა და ჭეშმარიტების დადგენა უფრო დიდი სიკეთის მომტანია ყოველთვის, ვიდრე გაუგებრობასა და უსაფუძვლობაზე აგებული ისტორია, მით უმეტეს მაშინ, როცა ამის საჭიროება არ არსებობს.

“რიტორიკის ნაყოფი მოვწყვიტე … პონტოს ბოლოში ფასისის მახლობლად, სადაც თესალიიდან წამოსულმა არგომ დაისადგურა … იქ, სადაც ცნობილია თერმოდონტი, ამაძონთ საქმეები და თემისკირი. და აი, ასეთი ბარბაროსული და პირქუში ადგილი ერთი კაცის სიბრძნემ გახადა ელინური მუზების ტაძრად. იმ კაცის, რომელიც დამკვიდრდა კოლხებისა და არმენიელების ქვეყანაში და ასწავლიდა, თუ როგორ გაიწვრთნა რიტორიკულ ხელოვნებაში და როგორ ბრწყინავდე ელინურ დღეობებზე” (თემისტიოსი, გეორგიკა, I, გვ. 50).

სად იყო “რიტორიკული სკოლა”? ის იყო –

1. პონტოს ბოლოში;
2. ფაზისის მახლობლად;
3. თერმოდონტთან;
4. თემისკირასთან;
5. კოლხებისა და არმენიელების ქვეყანაში.

მაშასადამე, ეს სკოლა არ იყო მხოლოდ კოლხების ქვეყანაში, ის იყო “კოლხებისა და არმენიელების ქვეყანაში”. სად მდებარეობდა ის?

არსებობს ორი მნიშვნელოვანი მოსაზრება თემისტიოსის მიერ ნახსენები ქალაქის ადგილმდებარეობის შესახებ. ერთი ეკუთვნის ცნობილ ქართველ მეცნიერს ს. ყაუხჩიშვილს, მეორე ცნობილ ევროპელ მეცნიერს ოტო ზეეკს. ამ უკანასკნელის მიხედვით, ეს იყო ქალაქი სინოპი (გეორგიკა I, გვ. 45). ს. ყაუხჩიშვილის აზრით კი, ფოთთან ახლოს მდებარე რომელიმე ქალაქი. განვიხილოთ ორივე თვალსაზრისი. სინოპი მდებარეობდა შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე კერასუნტთან და ამასიასთან ახლოს, ანუ იქ, სადაც მიედინება ამჟამად მდ. თერმოჩაი, ძველად თერმოდონტად სახელდებული.

მაშასადამე, სინოპი მდებარეობს თემისტიოსის მიერ ნახსენებ მდინარესთან, თერმოდონტთან ახლოს. თერმოდონტი, თავის მხრივ, თემისტიოსის ეპოქის მეორე ცნობილი ავტორის, ანტიკური ისტორიოგრაფიის ერთ-ერთი უდიდესი წარმომადგენლის, ამიანე მარცელინეს ცნობით, გაედინებოდა მდ. ჰალისთან ახლოს. მდ. ჰალისს ამჟამად ყიზილ-ირმაკი ეწოდება. მაშასადამე, თემისტიოსის მიერ ნახსენები ფაზისთან ახლოს მდებარე ქალაქი, სადაც რიტორიკული სკოლა მდებარეობდა, ახლოს იყო ამჟამად ცნობილი შემდეგ პუნქტებთან – 1. ქალაქ კერასუნტთან, 2. მდ. თერმოჩაისთან, 3. მდ. ყიზილ-ირმაკთან. ისინი ისტორიულად მდებარეობდნენ რომაულ პროვინცია პონტოში, კერძოდ კი, ჰელენოპონტოში (პაფლაგონიის მეზობლად). ამიანე მარცელინეს ცნობით, მდ. თერმოდონტი “სათავეს იღებდა არმონიოსის მთიდან” (გეორგიკა, I, გვ. 109). ს. ყაუხჩიშვილის აზრით, “ამიანეს მიხედვით მდ. თერმოდონტი მდ. ჰალისთან ახლოა” (გეორგიკა, I, გვ. 151). საგანგებოდაა აღსანიშნავი ის ფაქტიც, რომ მდ. კელკიტის რეგიონში, ძველ ამასიასა ტოკატს შორის, ქ. თერმეს გასწვრივ, ამჟამადაც კი არის ქ. ფაზარი. ეს ფაქტი უფლებას გვაძლევს გამოვთქვათ მოსაზრება, რომ მდ. კელკიტს ზღვასთან შეერთების ადგილას ფაზისი ერქვა. მეორე ქალაქი ამავე სახელწოდებით – ფაზარი მდებარეობს ასეული კილომეტრის დაშორებით – რიზესა და ხოფას შუა. მის გასწვრივ ჭოროხის სანაპიროზე მდებარეობა კარგაფაზარის ქედი, ამავე რეგიონშია არაქსი პირზე ქ. ფასინლერი. როგორც ჩანს, ერთ დროს ფასინლერი, კარგაფაზარი და ფაზარი (II) ქმნიდნენ ერთ რეგიონს ფაზისის სახელწოდებით, ჩანს ამიტომაც ამ რეგიონში გამავალ ორივე მდინარეს არაქსსა და ჭოროხს ფაზისი ერქვა. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მსგავსადვე სულ სხვა რეგიონში მდებარე აღნიშნული პირველი ფაზარის მიმდებარე მდინარე კელკიტის ერთ მონაკვეთსაც ფაზისი ერქვა. ეს სახელი მრავალ მდინარეს ერქვა ტრაპეზუნტის გავლენის რეგიონში.

“რიტორიკული სკოლა” მდებარეობდა “კოლხთა და არმენიელთა ქვეყანაში”. ცნობილია, რომ ისტორიულ პერიოდში ე.წ. “რომაული არმენია” დაყოფილი იყო I, II, III და IV არმენიებად. “პირველი არმენიის პროვინციაში” შეყვანილი იქნა ყოფილი ელენოპონტოს პროვინცია ანუ ისტორიული კოლხეთი. მაშასადამე, ცნობილი რიტორიკული სკოლის ქვეყანა ოფიციალურად I არმენიის პროვინციაში იმყოფებოდა, თუმცა კი ის ისტორიულად კოლხების ქვეყნად იწოდებოდა. მაშასადამე, ის ერთდროულად “კოლხებისა და არმენიელების” ქვეყანაში იყო, ო. ზეეკის თანახმად სინოპთან ახლოს – კოლხების ისტორიულ ქვეყანაში.

ფაზისის აკადემიასთან დაკავშირებით კიდევ ერთხელ მიმოვიხილოთ მდ. თერმოდონტისა და თემისკირის (თემისკურა) ადგილმდებარეობა – მდ. თერმოდონტს, როგორც ითქვა, ამჟამად ეწოდება მდ. თერმე (თერმე ჩაი, თურქეთში) ისტორიულ ამაძონების ქვეყანაში, ამ მდინარეს ახსენებს ჰეროდოტე (II, 104-9), ქსენოფონტე (ანაბაზისი, V, 6, 9VI, 21). თვითონ ამაძონები კოლხეთიდან გამოსულებად მიიჩნევიან, კიმერიის ბოსფორთან, ამაძონების ქალაქი თუ დედოფალი იყო თემისკირა.

თემისკირა მდებარეობდა თერმოდონტთან ახლოს პროკოფი კესარიელის ცნობით (ომი გოთებთან, VIII, 2).

თერმოდონტი და თემისკირა იყო ამისოსის მახლობლად. თერმოდონტზე ცხოვრობდნენ ასურები მაკრონების გვერდით. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ კოლხებისაგან მიიღეს წინდაცვეთის ჩვეულება. ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით, “წინათ კოლხებს მდ. თერმოდონტთან უნდა ეცხოვრათ” (ქართველი ერის ისტორია, შესავალი, I, 1950, გვ. 10). აქვე ცხოვრობდნენ ხალიბები (ფლ. არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, გვ. 80). სტრაბონის ცნობით, თერმოდონტი და თემისკირა პონტოში მდებარეობდა (და არა კოლხეთის ჩრდილოეთში). სტრაბონი, I, 3, 7).

მდ. თერმოდონტი (თერმე-ჩაი) (ბერძენი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, I, 1967, გვ. 24) კერასუნტის სამხრეთით მიედინება (იქვე, გვ. 19).

“ხალიბების შემდეგ არის ტომი ასირია, მდინარე თერმოდონტი, ელინური ქალაქი თემისკირა… ელინური ქალაქი კერასუნტი” (წერს სკილაქს კარიანდელი (იქვე, გვ. 51).

“მდინარე თერმოდონტი ჩამოდის არმონიოსის მთიდან და მიედინება თემისკირის ჭალებში, სადაც ოდესღაც ამაზონები იძულებულნი გახდნენ გადასახლებულიყვნენ” (გეორგიკა, I, გვ. 109).

ამიანეს მიხედვით, თერმოდონტი მდ. ჰალისთან ახლოა და იქ ცხოვრობენ ხალიბები. კერძოდ, თერმოდონტსა და კერასუნტს შორის. სტრაბონი ხალიბებს ოდნავ ჩრდილოეთით, ტრაპეზუნტთან ათავსებდა (გვ. 151). მათ საზღვრავენ ბიზარები, საპირები, მაკრონები და ფილირები.

 

თერმოდონტი, თემისკირა, პეტრა, ფაზისი

ნ. ადონცის მიხედვით, იუსტინიანეს ეპოქაში, დ. VII ს. არმენიის ადმინისტრაციული საზღვარი აღწევდა ფაზისამდე. ის წერს – “იუსტინიანეს შემდგომ ეპოქაში “VIIს. დასაწყისიდან იმპერიის ახალი დაყოფის შესაბამისად, ერთ-ერთი ვრცელი ადმინისტრაციული ერთეული იწოდებოდა სომხურად, (მხედველობაში გვაქვს “არმენიაკონი”). მისი საზღვრები გადაშლილი იყო სინოპიდან ფაზისამდე და ევფრატამდე. უვრცელესმა რაიონმა, იმ ტერიტორიის მომცველმა, რომელნიც ყოფილ ოლქებს კაპადოკიას, I და II არმენიებსა და პონტოს ეჭირა – მიიღო სახელმწოდება “არმენიაკონი” კონსტანტინე პორფიროგენეტის თანახმად, სომხების სახელის მიხედვით, რომლენიც იქ მეზობლად ცხოვრობდნენ” (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 203).

მაშასადამე, VII ს. დასაწყისში “არმენიაკონის თემის” საზღვარი აღწევდა ფაზისამდე. თუკი ფაზისი ფოთია, მაშინ ფოთამდე აღწევდა ამ “არმენიის” საზღვარი.

საბედნიეროდ, ნ. ადონცი ფაზისის ქვეშ ისევე, როგორც ყველა ძველი ავტორი, გულისხმობს არა რიონს, არამედ მდ. ჭოროხს. ეს მდინარე მართლაც იყო ბერძნული ლაზიკის ჩრდილო საზღვარი. საქმე ის იყო, რომ თვით ნ. ადონცის თანახმად, საეკლესიო გეოგრაფიამ შემოინახა იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფის დიოკლეტიანესდროინდელი სახე იმით, რომ თავის საჭიროებისთვის იყენებდა მას. ე.ი. ლაზიკის ძველი სახელი, მისი ტერიტორიის ძველებური გაგება შემოინახა ეკლესიურმა დაყოფამ.

ნ. ადონცით ლაზიკაში ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში შემავალი ბიზანის, პაიპერტის, კერამევის, ლერიონისა და სხვა საეპისკოპოსოები, შესაბამისი ქალაქები განლაგებულნი იყვნენ თეოდოსიოპოლის-ტრაპეზუნტის შემაერთებელი გზის სანაპირო რეგიონში, ანუ ისტორიული ჭანეთში, მათ მომცველ საეკლესიო ოლქს ეწოდებოდა “სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”, ანუ სწორედ ამ მხარეეებს ერქვა ლაზიკა ბიზანტიური საეკლესიო გეოგრაფიის მიხედვით და არა დასავლეთ საქართველოს. როგორც ჩანს, ლაზიკა” ბერძნული ეკლესიური გაგებით ერქვა აღნიშნულ რეგიონს (ე.ი. ჭანიკას).

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ რეგიონში მრავალ პუნქტს ერქვა “ფაზისი”. იქ იყო “ფასიანის” საეპისკოპოსო, ფასისის სამიტროპოლიტო, არაქსსაც ფასისი ერქვა – პორფიროგენეტის მიხედვით – ერთი “ფასისი” ყოფილა ტრაპეზუნტთან, ის იყო ასევე თერმოდონტისა და თემისკირას სიახლოვესაც – თემისტიოსის წერილის თანახმად.

ამჟამადაც კი ტრაბზონის ოლქში, როგორც აღინიშნა, მრავალ პუნქტს “ფაზარი” ეწოდება, მაგალითად – “სალპაზარი” – ქ. ტონიას მარცხნივ, ასევე “ესკიპაზარი” ოფთან ახლოს, სხვაა “დერნეკპაზარი” ოფის სამხრეთით (ყველა ტრაბზონის გუბერნიაში), თუ არას ვიტყვით თვითონ ქალაქ “ფაზარზე” რიზესთან ახლოს. ასე რომ ამჟამადაც კი “ფას-ფაზ” ფუძით ტრაბზონის რეგიონში მრავალი პუნქტის სახელი იწარმოება. ეს ფაქტი იმის შესახებ მიუთითებს, რომ ეთნიკური ქართველებით დასახლებულ ამ რეგიონს ისტორიულადაც ფაზისის რეგიონი ერქვა, ამიტომაც მის მიტროპოლიტს “ტრაპეზუნტელი ანუ ფაზისელი” ერქვა.

 

მურიე და კალფოგლუ ფაზისისა და აკამფსისის შესახებ

ფრანგი ორიენტალისტი ჟან მურიე ნაშრომში (ბათუმი და ჭოროხის აუზი, ბათუმი, 1962) მიუთითებს, რომ მისი ნაშრომი დაიწერა დიუბუა დე მონპერეს (“მოგზაურობა კავკასიის გარშემო”), დ. ბაქრაძის (“არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში”) და გ. წერეთლის (“ჩემი მოგზაურობის”) გამოკვლევათა გამოყენებით.

ჟან მურიეს აზრით, ბიზანტიელი მწერლები ბათუმთან გამდინარე ჭოროხს მოიხსენიებდნენ ბოასის, ფაზისისა და აკამფსისის სახელით. ეს, ჩვენი აზრით, არის სწორი შეხედულება, თუმცა კი საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსები მას აკრიტიკებენ და ამბობენ მის შესახებ – “ცხადია, მურიე ვერ გარკვეულა პროკოფი კესარიელის ცნობებში” (ა. კახიძე, დ. ხახუტაშვილი, მასალები ბათუმის ძველი ისტორიისთვის, 1989, გვ. 11).

ჟან მურიე ბათუმს კლარჯეთთან აკავშირებს – ბათუმი კლარჯეთის ნაწილს შეადგენდა XI-XV სს-ში, შემდეგ გადაიქცა ნაწილად გურიისა (1561წ. როსტომ გურიელმა თურქები ხოფადან და არქაბედან განდევნა), ხოლო XVII ს-დან თურქული ლაზეთისა და ბათუმის ოლქის ნაწილია.

სხვა ავტორის კალფოღლუს ნაშრომი – фоглу И.И. Древнеишие известия о Батуме в сб. «Известия Кавказского географического общества», Т. XVIII. вып. 1. 1906 с. 40) შეეხება მდ. ჭოროხს, ბათუმსა და მიმდებარე მხარეებს. მისი აზრით, არიანეს მიერ მოხსენიებული მდინარე აკამფსისი – ჭოროხია. მიაჩნია, რომ თურქების მიერ ტრაპეზუნტის აღებამდე (1461) ბათუმს ეწოდებოდა “ბათისი”, ანუ “ბათი” (იხ. წიგნში მ. კახიძე, დ. ხახუტაიშვილი, მასალები…, 1989, გვ. 14).

ჩვენთვის საინტერესოა, რომ “ბათი” და “ფოთი” ეტიმოლოგიურად ახლოა ერთმანეთთან, ბათი – ფათი – ფოთი ან პირიქით ფოთი – ფათი – ბათი. ბათი და ფოთი მსგავსია ეტიმოლოგიურად, ამიტომაც შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ძველ ქართულ წყაროში, კერძოდ, გიორგი მთაწმიდელის მიერ ნახსენებ “ფოთში”, სადაც გემით მივიდა ბიზანტიიდან გ. მთაწმიდელი, უნდა იგულისხმებოდეს არა თანამედროვე ფოთი, სადაც, ჩვენი აზრით, იმ დროს ნავსადგური არ იყო ძლიერი დაჭაობების გამო, არამედ თანამედროვე ხუფათი ან ბათუმი, სადაც ნამდვილად იყო ნავსადგურები (ვთქვათ, იქვე, ძველ პეტრაში და მის მახლობლად). კალფოგლუ ბათუმსა და ლაზიკას ერთმანეთს უკავშირებდა, მისი აზრით, “ბათისის” მიდამოებში ხდებოდა ირან-ბიზანტიელების შეტაკებები” (იქვე, გვ. 15). ნავსადგური იყო იმავე რეგიონის პუნქტ ხუფათში. ხუ-ფათი (ხუფათი), ბათი და ფოთი ეტიმოლოგიურად მსგავსნი არიან.

 

საპორტო ქალაქი – ფოთი თუ ხუფათი

ბაგრატ IV კონსტანტინოპოლიდან სამშობლოში, კერძოდ, იმჟამინდელ დედაქალაქ ქუთაისში დაბრუნდა შემდეგი გზით – “გამოგზავნა ბერძენთა მეფემან დიდითა დიდებითა, ნიჭითა და განძითა მიუწვდომელითა და მიეგება ყოველი ლაშქარი აფხაზეთისა ზღვისპირსა – ხუფათს და იყო სიხარული და ღმრთისა მადლობა დიდი, ბრძანა და შემოვიდა სახლად თვისად ქუთათისს” (ქ.ც. I, 304). ე.ი სატახტო ქალაქ ქუთაისში ბაგრატი შევიდა არა ფოთის მოკლე გზით (რადგანაც არ არსებობდა ასეთი გზა და პორტი), არამედ უფრო შორი და გრძელი – ხუფათ-ქუთაისის გზით.

ასევე, როცა შემდგომ ბაგრატ IV-ს თბილისის მოქალაქეებმა ქალაქი თბილისი გადასცეს და ეს ამბავი მეფეს ქუთაისში შეატყობინეს, ის თავისი ლაშქრით თბილისისაკენ არტანუჯ-არტაანის გზით გაემგზავრა. ხუფათ-არტანუჯ-არტაანის გზით ისარგებლა დავით აღმაშენებელმა და თავისი ლაშქარი ხუფათიდან ტაოში ამ გზით გადაიყვანა თურქებთან საბრძოლველად (ქ.ც. I, გვ. 333). გიორგი მთაწმიდელის ცხოვრებაში ნახსენები “ფოთი” უნდა იყოს აღნიშნული “ხუფათი”. ეტიმოლოგიურად ფოთი და ხუფათი ერთმანეთთან ახლოა.

 

ფასისის ანუ ფასიანის ქვეყანა კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით

ქართული ენციკლოპედიის თანახმად, ფოთი იყო ფაზისის სამიტროპოლიტოს ცენტრი (ქსე, 10, 1986, გვ. 351). მაშასადამე, ფოთი დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფო ადმინისტრაციული ერთეულის დედაქალაქი ყოფილა, რადგანაც მიტროპოლიტი წესის შესაბამისად პროვინციის დედაქალაქში იჯდა. ჩვენი მეცნიერების თვალსაზრისით, ფაზისი (ფოთი) ლაზიკის (გულისხმობდნენ დასავლეთ საქართველოს) ქალაქი იყო, მაგრამ, რადგანაც ის სამიტროპოლიტოს ცენტრი იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსი, მაშასადამე, ფასისი (ფოთი) ლაზიკის დედაქალაქი ყოფილა VI-VII საუკუნეებში. ესაა ზღვის დონის მომატების საუკუნეებში, რომელმაც გამოიწვია მდ. რიონის ზღვაში შედინების შეყოვნება და მისი დაგუბება, 1-3 მეტრის სიმაღლეზე მყოფი ფოთის დიდი ნაწილის დატბორვა, ამიტომ საეჭვოა, ფოთი არათუ დედაქალაქი, არამედ საერთოდ ქალაქი ყოფილიყო აღნიშნულ VI-VII სს-ში. გარდა ამისა, ისეთი უპირველესი მნიშვნელობის წყარო, როგორიცაა 952 წელს დაწერილი კონსტანტინე პორფიროგენეტის ისტორია, არ იძლევა საშუალებას ფაზისი ეწოდოს მხოლოდ და მხოლოდ ერთ მდინარეს, ანდა ერთ რომელიმე კონკრეტულ ქალაქს.

კონსტანტინე პორფიროგენეტი X საუკუნეში, ფაზისს უწოდებს მდინარესა და ადგილს ტრაპეზუნტის თითქმის მომიჯნავე მთიან მხარეში, ხოლო “ფასიანს” – ამ მდინარის მომცველ ქვეყანას. ფასიანი ქართული ბასიანია, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული ბასიანი მხოლოდ ერთი ნაწილი შეიძლებოდა ყოფილიყო ფასიანის ქვეყნისა, რადგანაც ეს იყო ვრცელი ოლქი, რომელშიც კარინი და თეოდოსიოპოლიც შედიოდა – “დომესტიკი მოვიდა თეოდოსიოპოლის ციხეში, მოარბია მისი მიდამოები, ფასიანის მიწა-წყალი” (გეოგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 262) ან “იოანე გაემგზავრა ტიმის (დვინის) ციხის წინააღმდეგ. გზაში მან მოარბია მთელი ფასიანი” (იქვე, გვ. 263). “პორფიროგენეტმა მეფე ლეონმა გაიგო, რომ იმ ადგილს, რომელსაც ფასიანი ეწოდება, სარკინოზები მივიდნენ და იქაური ეკლესიები ციხეებად გადააქციეს, გაგზავნა ლალაკონი, პატრიკიოსი და არმენიაკთა თემის სტრატეგიოსი კოლონიის სტრატეგიოსითურთ, მესოპოტამიის სტრატეგიოსითურთ და ქალდიის სტრატეგიოსითურთ…. მოარბიეს მთელი ფასიანი, რომელიც მაშინ სარკინოზებს ეჭირათ” (იქვე, გვ. 261).

ფასიანის ქვეყნის მდინარეს (არაქსს) კონსტანტინე პორფიროგენეტი უწოდებს მდ. ფასისს და ამასთანავე მრავალჯერ ის წერს – იბერიისა და ბიზანტიის საზღვრად დაიდო “ერაქსი, ანუ ფასისი” (იქვე, გვ. 273). “ერაქსი ანუ ფასისი” კიდევ მრავალჯერ იწოდება მის თხზულებაში.

 

დასკვნა

თავში მოყვანილია მტკიცებულებანი იმისა, რომ კლიმატურ-გეოლოგიური ვითარების გამო I ათასწლეულში ცნობილი ქალაქის – ფაზისის ადგილსამყოფელი არ უნდა ყოფილიყო ფოთთან (შესაძლოა ერთერთი ქ. ფაზისი მდებარეობდა ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე ზღვისპირას).

რაც შეეხება ღევონდის მიერ ნახსენებ ეგერთა ქვეყნის ქალაქ ფუთ-ფადისს (და არა ფაზისს), ის ტრაპეზუნტის დასავლეთით (ისტორიულ სამხრეთ ეგრისში ანუ ლაზიკაში) მდებარეობდა და ოფიციალურად ერქვა პოლემონიონი (ფადსსა).

სახელი “ფაზისი” ერქვა არა მარტო რამდენიმე სხვადასხვა ქალაქს, არამედ მდინარესაც, მათ შორის არაქსს, ჭოროხს, რიონს, ყუბანს და სხვ. ამ მდინარეთა შორის ყოფილა კელკიტიც, რომლის ზღვასთან შესართავის მონაკვეთს ასევე ფაზისს უწოდებდნენ. ქსენოფონტე აქ ახსენებს ფასიანების ტომს (მდ. თერმოდონტთან ახლოს). ფასიანები ასევე არაქსის ხეობაში ცხოვრობდნენ.