მტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
შესავალი
საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობის დარღვევის შემდეგ მნიშვნელოვანი საფრთხე დაემუქრა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრების მთლიანობას.
საეკლესიო სეპარატისტები იბრძვიან, რათა ქვეყნის მთლიანობის რღვევას თან დაურთონ საეკლესიო მთლიანობის შებღალვის დაკანონება საერთაშორისო საეკლესიო ხელისუფალთა მიერ.
აფხაზმა ე.წ. “მიტროპოლიტმა” დ. დბარმა მსოფლიო პატრიარქსა და მსოფლიოს ყველა სხვა მართმადიდებელი ეკლესიის მეთაურებს დაუგზავნა საჩივარი და მოთხოვნა ~აფხაზეთის მართლმადიდებელთა საეკლესიო კრების~ სახელით.
ის, ზოგიერთ მეცნიერთა (და მათ შორის ქართველ მე–20 ს. ისტორიკოსთა) ნაშრომებზე დაყრდნობით ამტკიცებს, რომ აფხაზეთი საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შეყვანილია საეკლესიო კანონების დარღვევით.
თუ ერთი ეკლესია შეიჭრება მეორე ეკლესიის იურისდიქციაში და გააუქმებს იქამდე არსებულ საეპისკოპოსო კათედრებს, მე–3 მსოფლიო საეკლესიო კრების მე–8 და სხვა მრავალ კანონთა ძალით ვალდებულია დატოვოს მიტაცებული იურისდიქცია (თუნდაც საუკუნეთა გასვლის მიუხედავად), აღადგინოს თავდაპირველი სტატუსკვო, ანუ თავდაპირველი საეკლესიო იურისდიქცია.
დ.დბარმა საერთაშორისო არხების აქტიური გამოყენებით გაავრცელა და ავრცელებს ინფორმაციას, რომ საქართველოს ეკლესიამ თავდაპირველი ავტოკეფალია მოიპოვა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრებში, შემდგომ საუკუნეებში კი ის საეკლესიო კანონების დარღვევით დაეუფლა დასვლეთ საქართველოს.
დ.დბარი უცხოეთის საპატრიარქოებში გაგზავნილ წერილებსა და ინტერნეტ გამოცემებში ამტკიცებს, რომ საქართველოს ეკლესიამ მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრებში მიიღო ავტოკეფალია, ამის შემდგომ კი მან მე–9, მე–10 საუკუნეებში უკანონოდ განახორციელა საეკლესიო იურისდიქცია დასავლეთ საქართველოში, მაშასადამე აფხაზეთიც.
ამასთანავე, მე–20 ს. ქართველ მეცნიერთა ერთი ნაწილის დაბეჯითებული მტკიცებით ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ მე–4 –მე–10 საუკუნეებში, მთელი 500–600 წლის მანძილზე დასავლეთ საქართველო (ე.ი. აფხაზეთიც) თითქოსდა იმყოფებოდა კონსტანსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და იქ მდებარეობდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიის ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრები ზიგანევისა (გუდაყვისა), საისინისა (ცაიშისა), როდოპოლისისა (ვარციხისა) და პეტრასი (ციხისძირისა), რომელნიც, თითქოსდა, 500–600 წლის შემდეგ გააუქმა საქართველოს ეკლესიამ და მათ ნაცვლად ქართული დაარსა.
როგორც აღინიშნა ამ მტკიცებებით ისარგებლეს საეკლესიო სეპარატისტებმა და ამჟამად არწმუნებენ საეკლესიო საერთაშორისო წრეებს ქართული ეკლესიის პროზელიტიზმში. თითქოსდა ქართულმა ეკლესიამ თავისი პროზელიტური ქმედებების შედეგად კონსტანტინოპოლის 500–600 წლოვანი იურისდიქცია დასავლეთ საქართველოში უკანონოდ გააუქმა, რადგანაც ავტოკეფალიის მიღების დრისათვის ამ რეგიონს ქართული ეკლესია არ ფლობდა და ის, მხოლოდ შემდგომ, პროზელიტური ქმედებით გაცდა თავის კანონიკური იურისდიქციის საზღვრებს და სხვისი საეკლესიო იურისდიქცია შებღალა.
მართლაც, სამწუხაროდ, 21–ე საუკუნის დასწყიში, დ.დბარმა მოახერხა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაინტერესება.
ამის შედეგად, აფხაზეთის საეკლესიო საკითხების შესასწავლად საქართველოს რამდენჯერმე ესტუმრა კონსტანტნოპოლის საპატრიარქოს წმ.სინოდის დელეგაცია, მაღალი იერარქების მონაწილეობით, ბოლოს, საკითხის დასარეგულირებლად თვით საქართველოს უწმიდესი პატრიარქი ილია მეორე ეწვია კონსტანტინოპოლში მსოფლიო პატრიარქსა და წმ. სინოდს, თავის დელეგაციასთან ერთად.
კონსტანტინოპოლში (სტამბულში) აფხაზეთის საეკლესიო საკითხი, მისი უწმიდესობის მიმართ უაღრესი პატივისცემის გამო, დროებით მოგვარდა, მაგრამ ჭეშმარიტების დასადგენად აუცილებელია კვლევა–ძიებათა შემდგომი გაგრძელება.
საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის ამჟამად მნიშვნელოვანია კვლევა იმისა, ნამდვილად მდებარეობდა თუ არა დასავლეთ საქართველოში ბერძნული კათედრები მეოთხე–მეხუთე საუკუნიდან, ანუ იმის შემდეგ რაც ქართული ეკლესია დაარსდა და ატოკეფალია მიიღო.
საკითხი ასე დგას, იმყოფებოდა თუ არა დასავლეთ საქართველო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში ავტოკეფალიის მიღების დროისათვის, თუ დასავლეთ საქართველო იმჟამად კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა?
ამ კითხვას ჯერ კიდევ რუის–ურბნისის საეკლესიო კრებამ გასცა პასუხი, როცა თავის დადგენილებაში დაწერა, რომ პირველ–მეოთხე საუკუნეებში დასავლეთ საქართველო (და ქართველთა ყველა სხვა რეგიონი) ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, ამასთან დაკავშირებით ამ კრების დადგენილებაში, ~ძეგლისწერაში~ ნათქვამია – ~წმ. ანდრია მოციქულმა იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა, ხოლი წმ. ნინომ მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა~, ანუ წმ. მეფე მირიანისა და წმიდა ნინოს ეპოქაში საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა მთლიანი ისტორიული საქართველო და მთელი ქართველი ერი, და შესაბამისად ამ საზღვრებში მიიღო მან ავტოკეფალია.
დასავლეთ საქართველო წმ. ანდრიას სამოღვაწეო არეალი იყო, რომელიც ~ძეგლისწერის~ ამ მტკიცებით ~ყოველი საქართველოს~ ერთერთ ნაწილს შეადგენდა, ამიტომ ანდრიამ დასავლეთ საქართველოში ქადაგებით– ~ყოველსა ქვეყანასა საქართველოსიასა~ იქადაგა.
ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თანახმად, მეოთხე–მეხუთე საუკუნეებში, წმ.ნინოსა, წმ. მოციქულთასწორ მეფე მირიანისა და წმ. მეფე ვახტანგ გორგასლის დროს ქართველ ერს ჰქონდა ერთიანი სახელმწიფო, რომელშიც შედიოდა დასავლეთ საქართველო. ~ქართლის ცხოვრება~ და ~მოქცევაი ქართლისაი~ დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ ქრისტეშობამდეც ქართველთა ერთიანი სახელმწიფო (იბერია ანუ ~ქართლის სამეფო~) მოიცავდა დასავლეთ საქართველოსაც.
სამწუხაროდ ძველი საეკლესიო და ასევე, ძველი ქართული საისტორიო წყაროების იგნორირება მოხდა მე–20 საუკუნის ოფიციალური ისტორიოგრაფიის მიერ.
საქართველოს რეალური ისტორიის კვლევა ეფუძნება ქართულ და უცხოურ წყაროებს.
ქართული წყაროების დაბეჯითებული მტკიცებით, როგორც აღინიშნა, დასავლეთ საქართველო მუდამ ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს ნაწილს შეადგენდა. ქრისტეშობამდეც, აზო–ფარნავაზ–ქუჯის პერიოდიდან ვახტანგ გორგასლის შთამომავლებამდე ის იბერიის ანუ ქართლის სამეფოს ერთერთ ნაწილს შეადგენდა,
ახალი, მე–20 საუკუნის ისტორიკოსთა ერთი ნაწილის თანახმად კი, ქართველ ერს ერთიანი სახელმწიფო ამ პერიოდში (ე.ი. მეოთხე–მეხუთე სს.–ში) არ ჰქონია, რადგანაც ბერძნულ–ბიზანტიური წყაროების ცნობებით ლაზიკა იბერიაში არ შედიოდა. ამიტომაც, მათი აზრით, ამ პერიოდის აღმწერელი ქართული და ბერძნული წყაროები არ ეთანადებიან ერთმანეთს, მათგან კი უპირატესობას ანიჭებენ ეპოქის თანადროულ ბერძნულ–ბიზანტიურ წყაროებს, ხოლო ქართული წყაროები ამ საკითხთან დაკავშირებით არა სანდოდ იქნენ მიჩნეულნი.
მაშასადამე, უაღრესი მნიშვნელობა ენიჭება ლაზიკის ლოკალიზაციის საკითხს. ლაზიკის საკითხია სათავე აღნიშნულ წინააღმდეგობათა და გაუგებრობათა.
თუ აღმოჩნდაება,რომ ბერძნულ–ბიზანტიურ წყაროთა ცნობების მიერ აღწერილი ლაზიკა მოიცავდა არა სრულიად დასავლეთ საქართველოს, არამედ მდებარეობდა უფრო სამხრეთით, მაშინ აღმოჩნდება,რომ ქართული და ბერძნულ–ბიზანტიური წყაროების ცნობები ერთმანეთის მიმართ წინააღმდეგობრივნი არ იქნებიან.
სად მდებარეობდა ლაზიკა?
თუ ლაზიკა მთელ დასავლეთ საქართველოს მოიცავდა, მაშინ ბერძნულ და ქართულ წყაროთა შორის წინააღმდეგგობა ნამდვილად არსებობს, ხოლო თუ ლაზიკა მდებარეობდა უფრო სამხრეთით, ასეთ ემთხვევაში, ამ წყაროთა ცნობები არათუ შეეწინააღმდეგებიან, არამედ ჰარმონიულად შეავსებენ კიდეც ერთმანეთს.
მეოცე საუკუნის ისტორიოგრაფია ლაზიკას ათავსებს დასავლეთ საქართველოს ცენტრში, რიონის დაბლობზე.
მართლაც თუ კი ლაზიკა იყო დასვლეთ საქართველოს შუაგული, მაშინ ქართული წყაროების ცნობები დასავლეთ საქართველოს მიმართ ეწინააღმდეგება ბერძნულს. მაგრამ, თუკი დამტკიცდება, რომ ლაზიკა არ მდებარეობდა დასალეთ საქართველოს ცენტრში, არამედ უფრო სამხრეთით, მაშინ გამართლდება ქართულ წყაროთა ცნობები და ის გადაიქცევა ამ საკითხში მთავარ წყაროდ. ამ შემთხვევაში ქართული და ბერძნულ ბიზანტიური წყაროების ცნობები ერთმანეთს დაემთხვევა და ისინი ერთმანეთს გააძლიერბენ და შეავსებენ,
მართლაც აღმოჩნდა, რომ ლაზიკის მთავარი მდინარე ფაზისი ძირითადად იყო არა რიონი, არამედ ჭოროხი. ეს მნიშვნელოვანი კვლევა ჩაატარეს პროფ. გურამ გრიგოლიამ, აკად. ნანა ხაზარაძემ და სხვებმა, რითაც ავტორიტეტი დაუბრუნეს ქართულ, მათ შორის საეკლესიო წყაროებს.
თუ ფაზისი იყო ჭოროხი, მაშინ ფაზისის ნაპირების მომცველი ლაზიკა უფრო სამხრეთით მდებარეობდა, და ამ შემთხვევაში ღირებულება უბრუნდება ქართულ წყაროებს.
არქეოლოგი და ისტორიკოსი პროფ. გურამ გრიგოლია მრავალი ათეული წელია, რაც წამყვანი მეცნიერ–თანამშრომელია საქართველოს ისტორიის შემსწავლელი ინსტიტუტებისა. ის აღიზარდა ცნობილი მეცნიერის, ისტორიკოსის კონსტანტინე გრიგოლიას ოჯახში და თვითონაც მთელი თავისი ხანგრძლივი სიცოცხლის მანძილზე გამოჩენილ ისტორიკოსთა წრეში ტრიალებდა, შრომობდა და იღწოდა. ამ გამოცდილებამ მას საშუალება მისცა სიღრმისეულად ჩაწვდომოდა დღეისათვის ამოუხსნელ მრავალ იმ პრობლემას, რომელთაც ჩიხში შეიყვანეს საქართველოს ისტორიის რკვევის საქმე.
პროფ. გურამ გრიგოლია ეგრის-ლაზიკის
სამეფოს ისტორიული გეოგრაფიის პრობლემების
შესახებ
გრიგოლიას აზრით პროკოფის კესარიელსა და ბერძნულ-ლათინურ წყაროებს უნდა გამოუცხადოთ მეტი ნდობა, რადგანაც მათში გეოგრაფიული გარემო ზუსტად აღიწერება. _ `შეიძლება მოხდეს დიდი ცვლილებები ხალხთა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაში, დროთა განმავლობაში მოისპოს და გაჩნდეს ახალი სახელმწიფოები, დადგინდეს ახალი საზღვრები, `მაგრამ სრულიად უცვლელი რჩება გეოგრაფიული ერთეულები, მთები, ზღვები, მდინარეები და სხვა, რომელთა ლოკალიზაცია უტყუარი ამოსავალია მისამართდაკარგული პუნქტების ადგილმდებარეობის დასადგენად~ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., გვ. 31).
ფაზისი, იბერია, კავკასია
გრიგოლიამ ბერძნულ–ბიზანტიურ წყაროთა მიმოხილვით დაადგინა, რომ მდინარე ფაზისი ძირითადად არის არა მდინარე რიონი, არამედ მდინარე ჭოროხი. მაგალითად, ის იხილავს პროკოფის ნაშრომს მდინარე ფაზისთან დაკავშირებით და წერს, რომ პროკოფი მდინარე ჭოროხს სათავეში უწოდებს ბოასს, ხოლო შუაწელიდან ფაზისს. ფაზისი(ბოასი) მის დროს გამოდიოდა ჭანეთის ახლო მდებარე `არმენიელთა ადგილებიდან~, იქვე ყოფილა პუნქტი ფარანგიონი. ეს მდინარე სათავეში ყოფილა თხელი წყალი, ფონების მქონე, ვიდრე იმ ადგილებამდე, `სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა მთავრდება~. გ. გრიგოლიას აზრით სათავეებიდან ჭოროხის კალაპოტი ფართოა და დინებაც შედარებით მდორეა დიდ მანძილზე. `ართვინთან კი იგი ექცევა ვიწროებში, მთებთან _ აჯირახსა და მეზლასთან იცვლის მიმართულებას ჩრდილო აღმოსავლეთიდან ჩრდილო დასავლეთისაკენ და დიდი სისწრაფით მიექანება ზღვისაკენ~ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ, გვ. 33).
გრიგოლიას კიდევ სხვა მრავალი რეალურად არსებული ფაქტი უმტკიცებს თვალსაზრისს იმისას, რომ პროკოფისეული ფაზისი არის მდინარე ჭოროხი, მაგალითად, პროკოფის ცნობა, რომ `ლაზიკე ყველგან მდინარე ფასისის, როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია, რადგან ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია, რომლებიც იქ დიდ მანძილზე ვიწროებს ქმნიან~ აფიქრებინებს, რომ ამ ცნობაში ნამდვილად ჭოროხი იგულისხმება და არა რიონი. რადგანაც რიონის სანაპიროებზე მდინარის მთელ პერიმეტრზე ვიდრე ზღვამდე კლდეები არ არის, ხოლო ჭოროხის ნაპირებზე დიდ მანძილზე ნამდვილად წარმომართულია უზარმაზარი კლდეები, რომლებიც იქ ნამდვილად ქმნიან ვიწროებს. პროკოფის ცნობით ასეთ გზას რომაელები კლისურებს უწოდებენ.
კვლევის შედეგად მიერ გ.გრიგოლიამ დაასკვნა, რომ პროკოფის მიერ ნახსენები ბოას-ფასისის მარჯვნივ მდებარე იბერია არის კლარჯეთ-კოლა-არტაანი და წერს `როგორც ჩანს სწორედ ართვინთან გულისხმობს პროკოფი იბერიის საზღვრებს და სწორედ აქედან მოყოლებული ღებულობს ფაზისის სახელს ჭოროხი ანუ ბოასი. იგი წყალუხვია და ართვინიდან ქვემოთ მდინარეზე მთელი წლის მანძილზე მიმოდიან დიდი ზომის ნავები ანუ კიუკები, გარდა ზაფხულის დამდეგისა, როდესაც იწყება წყალდიდობა~ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., გვ. 33).
პროკოფის ფრაზა – `აქ ფაზისს სხვა ბევრი წყალიც ემატება და ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფაზისათაა წოდებული~ _ გ. გრიგოლის აზრით გულისხმობს ართვინის სანახებს და წერს, რომ ართვინამდე ჭოროხს ერქვა ბოასი, ხოლო ართვინის ქვემოთ ფაზისი, ხოლო, პროკოფის მიერ ნახსენები `კავკასიის მთა~ გულისხმობს კარჩხალის მთიანეთს და იქვე მდებარეობდა პროკოფის მიერ ნახსენები `კავკასიისა და იბერიის საზღვრები~.
პროკოფი წერს-`ნაოსნობისათვის ფაზისი გამოსადეგია ვიდრე ზღვამდე და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის, მაგრამ მარჯვნივ ის ვიდრე იბერიის საზღვრებამდე დასახლებულია ადგილობრივი მოსახლეობით. ლაზთა სოფლები ხომ აქ მდებარეობს მდინარისაქეთა ნაპირას და ქალაქებიც მათ ძველთაგანვე აქ აუშენებიათ. მათ შორის არის არქეოპოლისი, სებასტოპოლიც არის აქ და პიტიუნტის სიმაგრეც, ხოლო სკანდა და სარაპანი იბერიის საზღვრებისაკენ. ყველაზე ღირსშესანიშნავი ქალაქები კი აქ არის _ როდოპოლისი და მოხირისი. მდინარის მარცხნივ ერთი დღის სავალზე ლაზიკის საზღვარია. ეს მხარე ნაკლებ დასახლებულია და ამ მხარის მეზობლად რომაელები ცხოვრობენ, რომელთაც პონტოელები ეწოდებათ~ (გეორგიკა II, გვ. 100-102). გ. გრიგოლიას კვლევით, ამ ფრაზაში იგულისხმება მდ. ჭოროხის სანაპიროები, კერძოდ მარცხენა სანაპირო ისტორიულად მართლაც თითქმის დაუსახლებელი იყო, და ამ მხარეს მხოლოდ ზღვისპირა ციხე-სიმაგრა ხუფათი ანუ პეტრა მდებარეობდა, ხოლო ჭოროხის მარჯვენა სანაპირო მართლაც მჭიდროდ იყო და ახლაც არის დასახლებული, რადგანაც ამ მხარესაა უხვმოსავლიანი ხელვაჩაურისა და ბათუმის რაიონები.
გრიგოლიას კვლევით, მდინარე აკამფსისი ეწოდებოდა ზღვისპირთან ჭოროხის შემდინარე აღმოსავლეთ ტოტს (გეორგიკა II, გვ. 122-123).
გრიგოლია წერს, რომ პროკოფისმიერი ფასის-ბოას-აკამფსისის აღწერილობა სავსებით წააგავს მე-19 საუკუნის მოგზაურების ოსმან ბეისა და დ. ბაქრაძის ცნობებს ჭოროხის შესახებ (გ. გრიგოლია ეგრის-ლაზიკის სამეფო, გვ. 32).
ლაზიკის ქალაქები
პიტია-პიტიუსი
გრიგოლია ეთანხმება პ. ინგოროყვას, რომ პითია-პიტიუნტი რომელსაც ხშირად მოიხსენიებენ ბერძენ-რომაელი ავტორები, სინამდვილეში მდებარეობდა რიზესთან (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., გვ. 89).
გრიგოლია კვლავ უბრუნდება პ. ინგოროყვას თვალსაზრისს, რომ პითია რიზესთან მდებარეობდა და ეთანხმება მას _ `დამაჯერებლად გამოიყურება პ. ინგოროყვას ვარაუდი პითიას შესახებ, რომ პტოლემაიოსის მიხედვით პითია მდებარეობდა ტრაპეზუნტსა და რიზეს შუა და ერქვა პიტიუსი _ იგი ოფის ნავსადგურს უნდა ემთხვეოდეს~ (იქვე, გვ. 122).
V ს. ძეგლის ნოტიცია დიგნიტატუმის (`ნუსხა ყველა თანამდებობისა და მმართველობისა, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედროსი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეებში~) მიხედვით _ `არმენიის სარდალს ექვემდებარება პონტოს სასაზღვრო ხაზი _ ტრაპეზუნტი, პითია, ისულმენი, კენიე პარამბოლე, სებასტოპოლისი და სხვა~ (იქვე, გვ.120).
თუ პითია ბიჭვინთაა, ხოლო სებასტოპოლისი _ ცხუმი (როგორც ამჟამად მიიჩნევა) _ მაშინ ისინი (ბიჭვინთა და სოხუმი) არმენიაში ყოფილან მოქცეულნი ამ წყაროს მიხედვით.
გრიგოლიას მიაჩნია, რომ IV საუკუნის ბოლოსათვის აფხაზეთის პიტიუნტი _ ბიჭვინთა აღარ წარმოადგენდა სამხედრო-სტრატეგიულ პუნქტს (არქეოლოგიური მასალების მოწმობით, იქ, სადაც იყო გარნიზონის მთავარი სადგამი, IV ს-ში გაუმართავთ კერამიკული ქურა) ამის გამო გ. ლორთქიფანიძე საერთოდ გამორიცხავს V საუკუნეში ბიჭვინთაში ბიზანტიური გარნიზონის ყოფნას (გვ. 121).
გრიგოლიას თვალსაზრისით IV-V სს-ში დასავლეთ საქართველოში საერთოდ არ იდგა ბიზანტიური გარნიზონები (გვ. 122).
გრიგოლია იმოწმებს ნ. ადონცს, რომ ნოტიციას შედგენისას აფხაზეთის პიტიუნტი და სებასტოპოლისი არ ეკუთვნოდათ რომაელებს, საერთოდ სხვაა აფხაზეთის პიტიუნტი და სებასტოპოლისი და სხვა, ნოტატია-ს პითია და სებასტოპოლისი (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., იქვე, გვ. 122).
სად მდებარეობდა პითია-პიტიუსა-პიტიუნტი?
გრიგოლია წერს: `დამაჯერებლად გამოიყურება პ. ინგოროყვას ვარაუდი პითიას შესახებ, რომ პტოლემაიოსის მიხედვით პითია მდებარეობდა ტრაპეზუნტსა და რიზეს შუა და ერქვა პიტიუსა (პიტიუსი) _ იგი ოფის ნავსადგურს უნდა ემთხვეოდეს _ (`ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~. გვ. 122. (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 253).
`ამ ვარაუდის სისწორეს მხარს უბამს IV ს. ავტორის ამიანე მარცელინეს ცნობა: ტრაპეზუნტის გვერდით არსებობს სახელოვანი ქ. პიტიუნტი~ _ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ, გვ. 123).
მაშასადამე, ამ ლაზიკის პიტიუნტიდან იყვნენ მიწვეულნი ეპისკოპოსები I მსოფლიო კრებაზე და არა აფხაზეთიდან, ბიჭვინთის საეკლესიო სიდიადე მხოლოდ ქართულ ეკლესიასთანაა დაკავშირებული და არა ბერძნულთან.
პეტრა
გრიგოლიას კვლევით, პეტრა ერქვა არა ციხისძირს, არამედ ხოფას (ხუფათს). ეთანხმება პტოლემაოსს, რომ სებასტოპოლისი იყო აფსაროსსა და ფაზისს (ჭოროხს) შუა და ამავე აზრისა იყო პ. ინგოროყვაც (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., იქვე, გვ. 96)
გრიგოლია წერს, რომ `პეტრას კათედრა პირველად ს. ყაუხჩიშვილმა დაუკავშირა პეტრას ციხე-ქალაქს~ (იქვე, გვ. 15).
ასეთი დაკავშირება საფუძვლიანი არ იყო, რადგანაც ბიზანტიურ სამყაროში, როგორც წესი საეპისკოპოსო კათედრები არსდებოდა მხოლოდ ხალხმრავალ, მნიშვნელოვან ქალაქებში (და არა ისეთ ადგილას, სადაც იყო მოსახლეობის სიმცირე). პეტრას ციხე, თვით პროკოფის ცნობით, იუსტინიანამდე უკაცურ, დაუსახლებელ ქვეყანაში მდებარეობდა (ფასისის მარცხენა დაუსახლებელ სანაპიროზე), აქ ციხე-ქალაქი დააარსა იუსტინიანემ 530-იან წლებში, მაგრამ რამდენიმე წელიწადში თვითონ ბერძნებმა დაანგრიეს, ამიტომაც, ბიზანტიური წესების შესაბამისად, ის არ იყო საეპისკოპოსო კათედრისათვის შესაფერისი ადგილი.
პეტრას ციხე-სიმაგრე ჩვენ არ უნდა მივიჩნიოთ პეტრას საეპისკოპოსო კათედრად, არამედ ეს კათედრა შეიძლება ვეძიოთ სხვაგან, პეტრას კათედრის მდებარეობა არ არის სავალდებულო ზღვის პირას, რადგანაც წყაროები ამის შესახებ არ მიუთითებს, აღსანიშნავია ისიც, რომ ბიზანტიასა და ლაზიკაშიც მრავალი პეტრა, პეტრონი თუ პეტროღალი არსებობდა.
.
საფიქრებელია, რომ იუსტინიანეს ნოველაში 535 წელს ნახსენები პეტრა იყო მხოლოდ ციხე-სიმაგრე და არა საეპისკოპოსო ცენტრი (მაშასადამე პეტრას სიმაგრე სხვაა, ხოლო პეტრას კათედრა სულ სხვაგან მდებარეობდა). როგორც ვთქვით პეტრას ციხე-სიმაგრე მხოლოდ ორიოდე ათეული წელი არსებობდა. ამ მიზეზთა გამო ნ.ადონცი პეტრას საეპისკოპოსო ცენტრს ქ. ბაიბურდთან ათავსებდა ისტორიული ლაზიკის მაღალმთიან და კლდოვან რეგიონში.
გრიგოლიას თვალსაზრისით, II საუკუნეში, რომის იმპერიამ ლაზიკას ჩამოაჭრა ტერიტორია სამხრეთიდან და ის შეიყვანა კაბადოკიის პონტოს შემადგენლობაში _ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., გვ. 130).
დანიელ მესვეტის ცხოვრების მიხედვით, V საუკუნეში, საზღვრად იმპერატორ ლეონ I-ის (457-474) დროს ბიზანტიასა და ლაზიკას (`მეგრელთა აფხაზეთის სამეფოს~) შორის ციხე ხუფათი იყო დადგენილი (მეფე გუბაზ I-ის დროს)._ (იქვე, გვ. 138).
ხუფათი დღევანდელი ხოფაა, მაშასადამე აქ გადიოდა საზღვარი ლაზიკასა და ბიზანტიას შორის (იქვე, გვ.138).
გრიგოლიას თვალსაზრისით, სწორედ ხუფათში აუშენებიათ ბიზანტიელებს (VI საუკუნეში) ქ. პეტრა.
ციხე-სიმაგრე პეტრა _ ბიზანტიის იმპერიის ჩრდილოეთის კარი ყოფილა (იქვე, გვ. 25), მდებარეობდა საშინელ კლდოვან-ქარაფოვან ადგილას, რომელსაც კარგად აღწერს გ. გრიგოლია პროკოფი კესარიელზე დაყრდნობით. ამიტომაც მიიჩნევს, რომ პეტრა არ არის ციხისძირი, მისი აზრით, როგორც ითქვა, პეტრა ხოფაა _ ძველი ხუფათია, რომლის კლდეები ერთგვარი გეოგრაფიული საზღვარია ტრაპეზუნტიდან დასავლეთ საქართველოსაკენ მიმართულ დადაბლებული არესაკენ. ამიტომაც, ამ ბუნებრივ ჩამკეტ საზღვართან იჯდა იოანე-ციბე _ სავაჭრო მონოპოლისტი, რომელმაც პეტრას მეშვეობით ხელში ჩაიგდო მთელი ჭოროხის ხეობის (იმჟამინდელი ბერძნული ლაზიკის) მონოპოლია.
გარდა სტრატეგიული მდებარეობისა, პეტრა უნდა ყოფილიყო სავაჭრო გზის ჩამკეტიც, არა უბრალო, არამედ საერთაშორისო გზისა. ის აკონტროლებდა `ჩვენ ლაზიკას~, რომლის ათვისების შემდეგ `არაჩვენი ლაზიკის~ დაპყრობის დროც უნდა დამდგარიყო, ეს ჩანს მართლაც ასე მოხდა ბიზანტიელების ჭანეთში ლაშქრობათა დროს.
გრიგოლიას დასკვნით, პეტრას ომები იმართებოდა არა ყვირილა-რიონის, არამედ ჭოროხის ხეობაში, ხუფათთან (გ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრ. გვ. 56). `ჩვენ ლაზიკაში~ შედიოდა მესხეთის ერთი ნაწილიც _ ისტორიული კლარჯეთი.
ზიგანა, მოხორა, არდასი
გრიგოლია ეთანხმება ნ. ადონცს, რომ ნოტიციის ზიგანა ტრაპეზუნტიდან არდასაში მიმავალ გზაზეა _ ესაა ზიგანას უღელტეხილის (6640 ფუტი) სამხრეთ გვერდზე მდებარე ზიგანა, რომელსაც დღესაც ასე ეწოდება. ხოლო მოხორა _ ზიგანას აღმოსავლეთით მდებარე სოფელია დღესაც (იქვე, გვ. 122, ნ. ადონცი, `არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში~, 1908. გვ. 100).
გრიგოლიას აზრით, ზიგანა და მოხორა ისტორიულ ჭანეთშია (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ. იქვე, გვ. 122) და არა დასავლეთ საქართველოში.
კერძოდ, თუ კი ზიგანა რომელზეც წერენ ძველი ავტორები მდებარეობდა ტრაპეზუნტთან, ცხადია ზიგანას (`ზიგანევის~) საეპისკოპოსოც იქვე იყო და არა დასავლეთ საქართველოში,
გრიგოლია არ ეთანხმება დღემდე არსებულ, ძირითადად ს. ყაუხჩიშვილის მიერ ჩამოყალიბებულ თვალსაზრისს, რომ ზიგანა (ზიგანეოსი), პიტია, სებასტოპოლისი და სხვა პუნქტები მდებარეობდნენ ცხუმთან, მოხორა _ ქუთაისთან.
გრიგოლია ეთანხმება ნ. ადონცს (ნ.ადონცი, არმენია არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 100), რომ ნოტიციის ზიგანა ტრაპეზუნტიდან არდასში მიმავალ გზაზეა, ზიგანას უღელტეხილთან (6640 ფუტ სიმაღლეზე), რომელსაც დღესაც ასე ეწოდება. ხოლო მოხორა _ ზიგანას აღმოსავლეთით მდებარე სოფელია დღესაც (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., გვ. 31, გვ. 122).
უთითებს ნ. ადონცის აქედან გამომდინარე, ცხადია, ბერძნული საეპისკოპოსოებიც არ უნდა ვეძიოთ დასავლეთ საქართველოს შესაბამის პუნქტებში.
მაშასადამე, ზიგანას საეპისკოპოსო, რომელსაც ს. ყაუხჩიშვილი ზიგანევისას უწოდებს, მდებარეობდა არა ცხუმთან (გუდაყვაში), როგორც მიჩნეულია ს. ყაუხჩიშვილის შემდეგ, არამედ ტრაპეზუნტთან.
გრიგოლია არ ეთანხმება ს. ყაუხჩიშვილის მიერ ჩამოყალიბებულ თვალსაზრისს, რომ მაგალითად ზიგანა იყო _ გუდაყვა, პითია _ ბიჭვინთა, სებასტოპოლისი და დიოსკურია _ ცხუმი, მოხორა კი _ მუხურისი.
თურქეთის ქალაქ გუმუშხანეს ტურისტული ბუკლეტების მიხედვით, შთამბეჭდავი კათედრალები, საეპისკოპოსო ეკლესიები დღესაც დგანან ზიგანას უღელტეხილის რეგიონში, მათ ამჟამადაც ასევე უწოდებენ კიდეც `სამიტროპოლიტო კათედრები~ (ასეთი სულ ორია) და დღესაც იქ ტურისტული მარშრუტები გადის, ზიგანას უღელტეხილი კი ისტორიულ კოლხიდაში, ლაზიკაში მდებარეობდა თავის დროზე, ტრაპეზუნტიდან 70 კმ დაშორებით.
აფსარუ-აფსაროსი-არქაბე
გრიგოლია იმოწმებს პროკოფის ცნობას, რომ `აფსარუ~ მდებარეობდა ათინასთან, ხოლო აფსარუს (აფსაროსის?) გვერდით არქაბი მდებარეობდა. არქაბი დღესაც ეწოდება პუნქტს რიზესთან. პროკოფი ახსენებს კიდეც რიზეს – `ტრაპეზუნტელთა საზღვრები ვრცელდება დაბა სუსარმენამდე და რიზემდე, რომელიც ორი დღის საზღვაო გზითაა დაშორებული ტრაპეზუნტს… რიზეს მოსდევს მიწა-წყალი ერთი ხალხისა, რომლებიც რომაელებსა და ლაზებს შორის მოსახლეობენ. იქ მდებარეობს ათინა, არქაბე და აფსარუ (სამი დღის გზითაა დაშორებული რიზეს), ის ძველად აფსურტად იწოდებოდა~ (გეორგიკა, II, გვ. 121-123, იქვე, გვ. 58).
ფასისი-სებასტოპოლისი
გრიგოლიას თვალსაზრისით, კასტორიუსის რუკის ანუ ტაბულა პევტენგერიანას მიხედვით (სეგმენტი XI-XII) მნიშვნელოვანი გზა სომხეთის ძველ დედაქალაქ არტაშატიდან მიემართებოდა სებასტოპოლისაკენ. ი. მანანდიანის მიხედვით, ეს გზა გაივლიდა ფარავნის ტბასთან სოფელ ფოკას (პაგას), აქედან აბულის მთას (აპულუმ), სოფ. ხოსპიოს (ჩასპია) შემდეგ უცნობ პუნქტ `ად მერცურიუმ~-ს, შემდეგ `ად ფონტენ ფელიცემ~-ს, და შედიოდა სებასტოპოლისში. (გ. გრიგოლია, `ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~, 1994, გვ. 106).
დაშორება ასეთი იყო: ად ფონტენ ფელიცემიდან სებასტოპოლისამდე იყო 90 კმ ანუ 60 რომაული მილი (იქვე, გვ. 106).
ჩვენი ქართული ისტორიკოსების მითითებით ად ფონტენ ფელიცემ _ არის ვარციხე (როდოპოლისი), მაგრამ ვარციხე სებასტოპოლისად მიჩნეულ ცხუმს არა 90 კმ-ით არამედ სამჯერ მეტი მანძილითაა 165 კმ დაშორებული! _ წერს გ. გრიგოლია.
ე.ი. ვარციხის განსაზღვრება არასწორია _ აქედან გამოსავალს ი. მანანდიანი ხედავს იმით, რომ ემხრობა პროფ. ერემიანის აზრს (კიპერტზე დაყრდნობით) _ `ქ. ფასისი ტრაიანეს დროიდან (98-117) სებასტოპოლისად იწოდება~ _ გვ. 107.
ზოსიმეს ცნობით (გეორგიკა I) იმპერიის საზღვარი აღწევდა მდ. ფასისამდე, აქვე, მახლობლად მდებარეობდა გ. გრიგოლიას თვალსაზრისით სებასტოპოლისი- ციხისძირი. ფასისი _ სებასტოპოლისია (ერემიანი) _ (იქვე, გვ. 107). ქ.ფაზისს ერთ პერიოდში დაერქვა სებასტოპოლისი, ასევე მას პიტიუნტიც ეწოდა (ზღვის პირას რამდენიმე პიტიუნტი და სებასტოპოლისი მდებარეობდა, ოღონდ სხვადსხვა ისტორიულ პერიოდში).
სებასტოპოლის -პიტიუნტი
პროკოფის მიხედვით სებასტოპოლის-პიტიუნტი ლაზიკაში ფაზისთან ახლოს მდებარეობდა (გ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრ. გვ. 30).
სებასტოპოლისს პიტიუნტთან ახსენებს იუსტინიანე, ოღონდ მას ეს ქალაქები შეჰყავს პოლემონოს პონტოში და არა ლაზიკაში, მისი სიტყვით ლაზიკა პიტიუნტისა და სებასტოპოლისის იქით მდებარეობდა.
იუსტინიანე წერდა _ პოლემონოს პონტოს ქალაქებია _ ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუნტი, პოლემონიონი, პიტიუნტი და სებასტოპოლისი _ `მათ შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე, სადაც არის ქალაქი პეტრა, რომელიც ჩვენ ვაქციეთ ქალაქად და დავარქვით ჩვენი სახელი _ იუსტინიანე~ (გეორგიკა II, გვ. 33_35).
ე.ი. `ლაზიკე~ მდებარეობდა პიტიუნტ-სებასტოპოლისის შემდეგ, ჯერ არის სებასტოპოლისი და შემდეგ ლაზიკა. `მათ შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე~- წერდა ის.
მეორე სებასტოპოლისი-აფსაროსთან
ჩანს, არსებობდა სხვა სებასტოპოლისიც. კლავდიოს პტოლემაიოსის წიგნში _ `გეოგრაფიული სახელმძღვანელო~ წიგნი V, თავი VI _ ჩამოთვლილია კაბადოკიის ადგილები, კერძოდ, მდ. აფსაროსისა და მისი შენაკადი ლიკოსის შემდეგ დასახელებულია სებასტოპოლისი. ის დასახელებულია ქალაქების ჩამონათვალთა ბოლოში _ ის, ჩანს ითვლება კაბადოკიის უკიდურეს სასაზღვრო პუნქტად _ (გ. გრიგოლია _ `ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~. იქვე, გვ. 128).
ცხუმის სებასტოპოლისი შეუძლებელია ყოფილიყო კაბადოკიის სასაზღვრო პუნქტი.
პტოლემაიოსის მიხედვით მდ. აფსაროსი არაა მდ. ფაზისი, თუმცა ორივეს ერთიდაიგივე დასახელების შენაკადი აქვს, ის აფსაროსსა და ფასისს შორის ათავსებს ქ. სებასტოპოლისს (იქვე, გვ. 141).
სებასტოპოლისი, პტოლემაიოსის მიხედვით, მდებარეობდა კოლხეთის სამხრეთით. კოლხეთი მდებარეობდა კაბადოკიის შემდეგ, იწყებოდა დიოსკურია-სებასტოპოლისით და მთავრდებოდა მდ. ფასისით. ჩრდილოეთიდან `კოლხეთი მთავრდება ფაზისით~, `სამხრეთიდან ესაზღვრება კაბადოკიის პონტო და მისი მომდევნო დიდი არმენიის ნაწილი~ (იქვე, გვ. 128).
კასტორიუსის რუკის ანუ ტაბულა პევტენგერიანას (სეგმენტი XI-XII) გზა, რომელიც სომხეთის ძველ დედაქალაქ არტაშატიდან მიემართებოდა სებასტოპოლისაკენ იყო არა მდ. ფაზისის (ჭოროხის) მარჯვენა სანაპიროს მხარეს მდებარე გზა, არამედ გაცილებით უფრო სამხრეთით მდებარე გზა, რომელიც არმენიის ქალაქ არტაშატს კაბადოკიის ჩრდილო ნაწილთან აერთებდა, რომლის მახლობლადაც მდებარეობდა კოლხიდის სამხრეთში მდებარე მეორე სებასტოპოლისი. შესაძლოა, არტაშატის დედაქალაქობის დროს ლაზიკა ჯერ კიდევ ფლობდა ოფ-რიზესაკენ მდებარე მიწებს, ხოლო V საუკუნეში მისი ტერიტორია შემცირდა და ბიზანტიასთან მისი საზღვარი ხოფა-ხუფათთან განისაზღვრა.
სებასტოპოლისი-ციხისძირი, ნოქალაქევი-არქეოპოლისი, ფოთი, კუტაია-ქუთაისი
კასტორიუსის რუკის ანუ ტაბულა პევტენგერიანას მიხედვით (სეგმენტი XI-XII) მნიშვნელოვანი გზა – მაგისტრალი გ. გრიგოლიას სიტყვით _ არ შედის ნოქალაქევში, რომელიც `ეგრისის დედაქალაქი~ იყო რუკის შედგენის დროს (III-IV ს-ში), გ. გრიგოლიას აზრით `ძნელი წარმოსადგენია, რომ გზას გვერდი აევლო დედაქალაქისათვის და კასტორიუსს იგი გამორჩენოდა~ _(გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, 1994 წ., იქვე, გვ. 108).
გრიგოლიას თქმით რუკაზე ფოთშიც არ შედის გზა და ასევე გზაზე არ ჩანს კუტაია _ ქუთაისი _ (იქვე, გვ. 109).
აღნიშნულიდან გამომდინარე _ ტაბულა პევტენგერიანას რუკის გზები ასახავს არა დასავლეთ საქართველოს მონაკვეთს, არამედ გზას არტაშატიდან _ ჭოროხის შესართავის რეგიონის ქალაქებისაკენ, სადაც უნდა ვეძიოთ არქეოპოლისი, კუტაია და სხვა ქალაქები.
გრიგოლიას თვალსაზრისით სებასტოპოლისი არის ციხისძირი, აქ შედიოდა ტაბულა პევტენგერიანას გზა (`ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~. იქვე, გვ. 113).
გრიგოლია მიიჩნევს, რომ ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროდან იბერიამდე მდებარე ადგილები (ანუ პროკოფის სიტყვით, ფასისის აქეთა ნაპირას მდებარე) მოიცავდნენ დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებს, მაგრამ თვითონვე წერს, რომ პროკოფი ამ შემთხვევაში იბერიას უწოდებდა შემდეგდროინდელ ართვინ-არტანუჯ-არტაანის მიმდებარე მხარეებს. აქედან გამომდინარე ლაზიკის ის ცნობილი სოფლები და ქალაქები, რომლებიც მდინარე ფასისის მარჯვნივ იბერიამდე იყვნენ განლაგებულნი მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში, არამედ ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზე კოლა-არტაანის მიმართულებით, შესაბამისად, პროკოფის მიერ აღწერილი ცნობილი ქალაქები როდოპოლისი და მოხირისი მდებარეობდნენ ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზე ერგე-ლივან-კლარჯეთის ტერიტორიაზე, ასევე, პროკოფის მიერ ნახსენები `იბერიის საზღვრებისაკენ~ მდებარე სკანდა და სარაპანი უნდა ვეძიოთ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ არტანუჯ-არტაანის შემაერთებელ გზაზე. ეს გზა ჭოროხის ანუ ფასისის შესართავს აკავშირებდა იბერიის (ანუ არტაანის) გავლით სომხეთსა და სპარსეთთან. სწორედ ამ გზის დასაცავათ იყო აგებული აღნიშნული ციხეები სკანდა და სარაპანა.
სომხეთსა და ლაზიკას შორის არსებული უმოკლესი გზა
ხოფადან ჭოროხისაკენ და აქედან აღმოსავლეთით იბერიისაკენ, არმენიასა და პერსარმენიისაკენ მიმავალი გზა ძველთაგანვე არსებობდა, ამის შესახებ არაერთ ცნობას ვხვდებით ქართლის ცხოვრებაში.
ხუფათიდან იბერიისაკენ გამავალი გზა მიემართებოდა ჭოროხის ხეობაში და იმდენად ყოფილა გაკვალული, რომ ზამთრის პერიოდშიც კი არ ფერხდებოდა მასზე ხალხთა დიდი მასების მოძრაობა. ~ასეთი იყო ეს გზა განვითარებულ შუა საუკუნეებში და ასეთივე უნდა ყოფილიყო უფრო ადრეც, პროკოფის დროსაც. ამ გზის ერთ ბოლოში მდებარეობს ხოფა, სადაც ჩვენ პეტრას არსებობას ვვარაუდობთ~ (გ. გრიგოლია, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები, 1994, გვ. 65).
ჭოროხის გზასთან დაკავშირებით გ. გრიგოლია იმოწმებს ახ.წ. V ს. ავტორს პრისკე პანიონელს და ასკვნის, რომ სომხეთსა და ლაზიკას შორის უფრო ადრეც არსებობდა უმოკლესი გზა (იქვე, გვ. 126).
პრისკე პანიონელი თავის ისტორიაში, 433-474 წლების ამბების აღწერისას, შეეხო რომაელების Uშედეგო ლაშქრობას ლაზიკაში, მათ უკანდაბრუნებისას გადაწყვიტეს დაეგეგმათ ლაზიკაზე ახალი თავდასხმა _ `ბჭობაში იყვნენ, თუ რა გზით ელაშქრათ: იმავე გზით თუ სპარსეთის მეზობელი ქვეყნის, არმენიის გზით დაეწყოთ ომი, ზღვით კი შეუძლებელი იყო ცურვა, რადგან კოლხიდა უნავსადგურო იყო და ძნელსავალი ადგილები ჰქონდა მისადგომად (იქვე გვ. 127).
პრისკე პანიონელის ცნობათა ანალიზის შედეგად გ. გრიგოლიამ დაასკვნა: 1) კოლხეთი (ლაზიკა) `უმოკლესი გზით~ უერთდებოდა არმენიას. 2) ლაზიკა და არმენია მეზობლები იყვნენ, საერთო საზღვარი ჰქონდათ, 3) კოლხეთის ზღვისპირი იყო კლდოვან-ქარაფოვანი.
გრიგოლიას დასკვნით კოლხეთის ქვეშ პრისკე პანიონელი არ გულისხმობს თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს.
პრისკე პანიონელის მიერ ნახსენები კოლხიდის ე.წ. `არმენიის გზა~ უნდა იყოს ართვინ-არტანუჯ-არტაანის დამაკავშირებელი გზა, რომელიც არტაანიდან უშუალოდ შედიოდა სომხეთში და მიემართებოდა დვინისაკენ. მის ერთ მონაკვეთს ქართულ წყაროებში `გზა კლარჯეთისა~ ერქვა.
ესაა დვინი _ ართვინის დამაკავშირებელი უმოკლესი მაგისტრალი (იქვე გვ. 127).
ეს გზა ბიზანტიურ სამყაროს აერთებდა სპარსულთან.
გზა იწყებოდა ხოფა-ხუფათთში, რომელსაც გ. გრიგოლია პეტრად მიიჩნევს.
გრიგოლია წერს _ `ხოფა უმოკლესი გზით უკავშირდება ჭოროხის ხეობას სოფ. ფორჩხასთან. ჭოროხის ზემო წელიდან მიმავალი გზა ართვინთან იყოფა ორად, ერთი ტოტი ყარს, სომხეთისაკენ მიემართება, ამ გზით წაიყვანეს ლაზებმა მეფე ხოსრო ანუშირვანი პეტრას წინააღმდეგ. როგორც პროკოფის ცნობიდან ვგებულობთ, სპარსელებმა გადალახეს ბოასი (ჩვენი გაგებით, ჭოროხის ზემო წელი) `…და ისე მივიდნენ პეტრაში, რომ ფასისი მარჯვნივ ჰქონდათ~. ჩვენი ვარაუდით, სპარსელებს ჭოროხი უნდა გადაელახათ ართვინის ზემოთ, 10-15 კმ მოშორებით, იქ სადაც იმერხევისა და ჭოროხის შესართავია. შემდეგ ფასისის მარცხენა ნაპირით ქვემოთ ეშვებიან ფორჩხამდე და აქედან, უმოკლესი გზით უღელტეხილის გადავლითა და მ. ხოფას ხეობით, მიდიან პეტრაში. ჩანს, რომ იგივე გზა გაიარეს ლაზიკაში მეორედ შემოსულმა სპარსელებმა, ამჟამად უკვე მერმეროეს მთავარსარდლობით რომ მიემართებოდნენ რომაელების მიერ ალყაშემორტყმული პეტრას დასახმარებლად. პროკოფის ცნობით, `იმან (მერმეროემ _ გ. გ.) არ მოინდომა ლაზიკის სოფლებზე გაეარა სადმე, რათა მას რაიმე დაბრკოლება არ შეხვედროდა~, და ისე იარა პეტრამდე, რომ `ფასისი მარჯვნივ ჰქონდა~. ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ჭოროხის სახით გაგვაჩნია ის მყარი, საიმედო ნიშანსვეტი, რომელიც საძიებო ქალაქ პეტრას არსებობას ხოფას სანახებში მიგვითითებს~- წერს გ.გრიგოლია.
გრიგოლიას დასკვნა :
გრიგოლია იხილავს ცნობილ Nოტიტია Dიგნიტატუმ-ს რომელსაც ქართულად ეწოდება _ `ნუსხა ყველა თანამდებობისა და მმართველობისა, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედროსი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეებში~ (გ. გრიგოლია _ `ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~, იქვე, გვ. 120). ეს არის V საუკუნის ძეგლი, რომლის მიხედვითაც `არმენიის სარდალს ექვემდებარება პონტოს სასაზღვრო ხაზი _ ტრაპეზუნტი და პითია, ისულმენი, კენე პარამბოლე, სებასტოპოლი, ზიგანა, მოხორა~.
გრიგოლიას თვალსაზრისით არმენიის სარდალს ექვემდებარებოდა არა აფხაზეთის სებასტოპოლისი, პითია და ზიგანა, არამედ ტრაპეზუნტის ოლქისა.
გრიგოლია იმოწმებს ნ. ადონცს, პ. ინგოროყვას, ვ. ლექვინაძეს, ნ. ლომოურს და ასკვნის, რომ ნოტიციის 11 პუნქტიდან ათი მდებარეობდა არა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტთან. კერძოდ, ტრაპეზუნტსა და სატალას შუა მდებარეობდნენ ზიგანა, ხაძანა, სილუანა, მოხორა და ავიძა, ხოლო ტრაპეზუნტის ჩრდილოეთით ჭოროხის შესართავამდე _ ჰისის ნავსადგური (სურმენე), პითია (პიტიუსი), კენე პარამბოლე (ახალი ბანაკი), ვალენტია (აფსაროსი), ხოლო მეთერთმეტე _ სებასტოპოლისი კი, მისი აზრით, არის ციხისძირი (იქვე, გვ. 123).
`ამრიგად, არმენიის სამთავარსარდლოში ნოტიციის მიხედვით დასახელებული 11 პუნქტიდან ხუთი _ ზიგანა, ხაძანა, სილუანა, მოხორა და ავაძა _ თავსდებიან ტრაპიზონის სამხრეთით, ტრაპიზონსა და სატალას შორის. დანარჩენი ხუთი _ ტრაპიზონი, ჰისის ნავსადგური (სურმენე), პითია (პიტიუსი), კენე პარამბოლე (ახალი ბანაკი) და ვალენტია (აფსაროსი) _ ტრაპიზონიდან ჩრდილოეთით _ სამხრეთ შავიზღვისპირზე (იქვე გვ. 123).
გრიგოლიას დასკვნები ცვლის ამჟამად არსებულ წარმოდგენებს დასავლეთ საქართველოს საისტორიო გეოგრაფიის შესახებ, ისინი ძალზე მნიშვნელოვანია ეკლესიის ისტორიისათვის, ეწინააღმდეგება XX ს-ში ჩვენში გაბატონებულ თვალსაზრისს, რომ კონსტანტინოპოლის ფასისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები, თითქოსდა, დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდნენ.
გრიგოლიას დასკვნით ამჟამად გაბატონებული თვალსაზრისი ეყრდნობა პროკოფი კესარიელისა და სხვა ძველი ავტორების ცნობებისადმი ნიჰილისტურ დამოკიდებულებას და არ შეეფარდებოდა სინამდვილეს. გ. გრიგოლიას თვალსაზრისი კი ეთანადება ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიას, რომელიც საერთოდ არ იცნობს დასავლეთ საქართველოში ბერძნული საეპისკოპოსოების არსებობას, ნ. ადონცი ლაზიკის საეპისკოპოსოების მდებარეობას ტრაპეზუნტისაკენ მიუთითებდა.
ზოგადი დასკვნა
გ.გრიგოლიას კვლევით ცნობილი პიტია (პიტიუნტი) მდებარეობდა არა ქართველთა უძველეს ქვეყანა აფაზეთში არამედ ქართველთა მეორე, უფრო სამხრეთით მდებარე ისტორიულ მხარეში, ლაზიკაში, თანამედროვე რიზე –ათინასთან.
პიტიუნტის ადგილმდებარეობის შესახებ ასევე ფიქრობდნენ დიდი პავლე ინგოროყვა და ცნობილი მეცნიერი პროფ. ნ. ადონცი.
ეს მტკიცება იმითაა საინტერესო, რომ მთლიანად არღვევს საპარატისტთა მიერ ~მოძიებულ~ მტკიცებებს ე. წ. ~აფხაზეთის ეკლესიის აუძველესი ავტოკეფალიის საფუძვლების ~ შესახებ.
აფხაზი სეპარატისტები ამტკიცებენ, რომ პიტია–პიტიუსის საეკლესიო კათედრა მდებარეობდა აფხაზეთში და ის, ე.წ. აფხაზეთის ეკლესისის ავტოკეფალიის საფუძველია, მათი აზრით, ეს კათედრა იმდენად ავტორიტეტული იყო, რომ მისმა ეპისკოპოსმა სტრატოფილემ 325 წლის პირველ მსოფლიო საეკლესიო კრებაში მიიღო მონაწილეობა, იმ დროს, როცა ქართული ეკლესია ჩამოყალიბებული არც კი იყო.
პროფ. გ. გრიგოლიას, პროფ. ნ. ადონცისა და პ.ინგოროყვას აზრით კი ისტორიული პიტიუნტი მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ლაზიკაში, რიზესთან ახლოს, ეს მტკიცება მთლიანად ეთანადება გელასი კესარიელის მეოთხე საუკუნის ცნობას, რომ ქართველთა განმანათლებელმა წმიდა ნინომ მოაქცია არა მარტო იბერები, არამედ ლაზებიც (ე.ი. მთელი ქართველი ერი, –~ყოველი სავსსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა, როგორც წერს რუის–ურნისის კრება) და დაარსა იქ საეპისკოპოსო კათედრა.
წმიდა ნინომ რომ მოაქცია ლაზიკა და ამასთანავე დაარსა კიდესც ლაზიკის მთავარი საეპისკოპოსო კათედრა ოფ–რიზეს რეგიონში ამის შესახებ წერდა ლაზიკის მე–17 ს. მიტროპოლიტი გერმანე რუსეთის მეფისათვის გაგზავნილ ცნობაში. 1651 წელს ლაზიკის (ოფ–რიზეს) მიტროპოლიტი გერმანე რუსეთის მეფე ალექსი მიხაილოვიჩისადმი წარდგენილ მოხსენებაში წერდა, რომ ლაზიკის სამიტროპოლიტო დაარსებულია იბერთა განმანათლებელ ქალის მიერ, თვით მიტროპოლიტი გერმანე კი აკურთხა აფხაზეტის კათალიკოსმა მაქსიმემ და მიანიშა მას ლაზიკისა და ალანიის მიტროპოლიტის წოდება (პ.ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ.227).
გელასი კესარიელის ცნობით, ივერიის განმანათლებელმა ქალმა, ასევე განანათლა ლაზიკა. ამასთანავე აქ ოფ–რიზესთან მას დაუარსებია საეპისკოპოსო კათედრა, პ.ინგოროყვასა და სხავათა მტკიცებით, აქ რიზესთან მდებარეობდა პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, რომლის ეპისკოპოსი მონაწილეობდა პირველ მსოფლიო საეკლესიო კრებაში, და არა აფხაზეთის პიტიუნტიდან.
მართალია აფხაზეთში მდებარეობდა ბიჭვინთის ცნობილი საეკლესიო ცენტრი, მაგრამ ის დაარსებული იქნა არა ბერძნული, არამედ ქართული ეკლესიის მიერ ცოტა მოგვიანებით, ის მუდამ, თავისი ისტორიის მანძილზე, ქართული ეკლესიის ერთერთ უმთავრეს სასულიერო ცენტრს წარმოადგენდა, და არა ბერძნულისა.
ასევე, გ.გრიგოლიას კვლევით აფხაზეთში, ცხუმთან მდებარე სებასტოპოლისი სხვაა, ხოლო ბიზანტიური წყაროების სებასტოპოლისი კი სხვა.
თუ ეს ასეა, მაშინ აფხაზ საეკლესიო სეპარატისტთა კიდვ ერთ მტკიცებას ეცლება საფუძველი ე.წ. სებასტოპოლისის (აბაზგიის) ავტოკეფალურ ეკლესიასთან დაკავშირებით.
გ. გრიგოლიას კვლევით, ბიზანტიურ წყაროთა სებასტოპოლისი მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ლაზიკაში, აფსაროსთან.
კლავდიოს პტოლემაიოსის წიგნში _ `გეოგრაფიული სახელმძღვანელო~ წიგნი V, თავი VI _ ჩამოთვლილია კაბადოკიის ადგილები, კერძოდ, მდ. აფსაროსისა და მისი შენაკადი ლიკოსის შემდეგ დასახელებულია სებასტოპოლისი. ის დასახელებულია ქალაქების ჩამონათვალთა ბოლოში _ ის, ჩანს ითვლება კაბადოკიის უკიდურეს სასაზღვრო პუნქტად _ (გ. გრიგოლია _ `ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~. იქვე, გვ. 128).
ცხუმის სებასტოპოლისი შეუძლებელია ყოფილიყო კაბადოკიის სასაზღვრო პუნქტი.
პტოლემაიოსი აფსაროსსა და ფასისს შორის ათავსებს ქ. სებასტოპოლისს (იქვე, გვ. 141). (პტოლემაიოსის მიხედვით მდ. აფსაროსი არაა მდ. ფაზისი, თუმცა ორივეს ერთიდაიგივე დასახელების შენაკადი აქვს).
სებასტოპოლისი, პტოლემაიოსის მიხედვით, მდებარეობდა კოლხეთის სამხრეთით.
კოლხეთი მდებარეობდა კაბადოკიის შემდეგ, იწყებოდა დიოსკურია-სებასტოპოლისით და მთავრდებოდა მდ. ფასისით. ჩრდილოეთიდან `კოლხეთი მთავრდება ფაზისით~, `სამხრეთიდან ესაზღვრება კაბადოკიის პონტო და მისი მომდევნო დიდი არმენიის ნაწილი~ (იქვე, გვ. 128).
გრიგოლია იხილავს ცნობილ Nოტიტია Dიგნიტატუმ-ს რომელსაც ქართულად ეწოდება _ `ნუსხა ყველა თანამდებობისა და მმართველობისა, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედროსი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეებში~ (გ. გრიგოლია _ `ეგრის-ლაზიკის სამეფოს საისტორიო გეოგრაფიის პრობლემები~, იქვე, გვ. 120). ეს არის V საუკუნის ძეგლი, რომლის მიხედვითაც `არმენიის სარდალს ექვემდებარება პონტოს სასაზღვრო ხაზი _ ტრაპეზუნტი და პითია, ისულმენი, კენე პარამბოლე, სებასტოპოლი, ზიგანა, მოხორა~.
გრიგოლიას თვალსაზრისით არმენიის სარდალს ექვემდებარებოდა არა აფხაზეთის სებასტოპოლისი, პითია და ზიგანა, არამედ ტრაპეზუნტის ოლქისა.
საქართველოს ისტორიოგრაფიაში არსებულ პრობლემებს სარკისებურად ასახავს დღეისათვის ფაქტიურად არსებული ვითარება, კერძოდ, საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის რღვევას წინ უძღოდა იდეოლოგიური დამარცხება თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიისა საერთაშორისო ასპარეზზე.
ჯორჯ ჰიუტიმ ლაკმუსის ქაღალდივით წარმოაჩინა, რომ რუსული ოკუპაციის პერიოდში, მე–19, მე–20 საუკუნეებში ჩამოყალიბებულ თანამედროვე ქართულ ისტორიოგრაფიას უნარი არ შესწვს შექმნას მტკიცე მეცნიერული საფუძველი საქართველოს სახელმწიფოებრივი მთლიანობის დასაცავად.
მაგალითად ჰიუტი, საბჭოთა პერიოდში დამკვიდრებული სამეცნიერო აპარტის გამოყენებით ამტკიცებდა, რომ ისტორიულად აფხაზთს არავითარი კავშირი არ ჰქონდა საქართველოსთან, რომ აფხაზეთი, და საერთოდ მთელი დასავლეთ საქართველო, არა ქართული, არამედ, ბერძნულ–ბიზანტიური სამყაროს ნაწილს წარმოადგენდა და თითქოსადა ის, ქართველებმა მე–9,მე–10 საუკუნეებში თითქოსდა, ~დაიპყრეს~ ე.წ. ქართიზაციის პროცესის შედეგად.
მისი მსჯელობები ეყრდნობოდა ქართიზაციის თეორიას, რომელიც თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიის საძირკველია. ანუ ჰიუტი იმეორებდა იმას, რაც მასზე წინ მე–20 ს. ქართულ ისტორიკოსებს უკვე თეორიულად ჰქონდათ ჩამოყალიბებული, კერძოდ, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო თავიდანვე ადიღეური ტომებით იყო დასახლებული და შემდეგ გაჩნდა იქ ქართული ელემენტი, ხოლო, გაქრისტიანების შემდეგ, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო თითქმის 600 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა და მხოლოდ მე–9,მე–10 საუკუნეებიდან გავრცელდა იქ ქართული ეკლესიის იურისდიქცია ქართიზაციის პროცესის შედეგად, რასაც აფხაზთა სახელმწიფოს გაქრობა და აფხაზთა შევიწროება მოჰყვა შედეგად. ქართიზაციის თეორიამ ქართველი ერი სხვის დამპყრობლად და მოძალადედ წარმოაჩინა საერთაშორისო ასპარეზზე.
გ. გრიგოლიას დასკვნით ამჟამად გაბატონებული თვალსაზრისი ეყრდნობა პროკოფი კესარიელისა და სხვა ძველი ავტორების ცნობებისადმი ნიჰილისტურ დამოკიდებულებას და არ შეეფარდებოდა სინამდვილეს.
გ. გრიგოლიას დასკვნები ცვლის ამჟამად არსებულ წარმოდგენებს დასავლეთ საქართველოს საისტორიო გეოგრაფიის შესახებ, ისინი ძალზე მნიშვნელოვანია ეკლესიის ისტორიისათვის.
XX ს-ში ჩვენში გაბატონებულ თვალსაზრისი, რომ კონსტანტინოპოლის ფასისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები, თითქოსდა, დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდნენ მოითხოვს მკაცრ სამეცნიერო რევიზიას, ამ საკითხის შესახებ თავისი მტკიცება დადგენილების სახით გამოაქვეყნა საქარტველოს ეკლესიის მმარტველმა წმიდა სინოდმა.
2015.15.01