საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ ასევე არასწორად განსაზღვრა კამბეჩანის ადგილმდებარეობა, მას უწოდებენ „კამბეჩოვანს“ და ათავსებენ ქიზიყის რაიონში, რაც არასწორია, რადგანაც გვაქვს წყარო მე-7 საუკუნისა, ანუ იმ ეპოქისა, რომელშიც გვაინტერესებს კამბისინეს, ანუ კამბეჩანის ადგილმდებარეობა, რომლის მიხედვით, კამბეჩანი მტკვრის ხეობაში მდებარეობდა.
მე-7 ს. წყაროს „სომხური გეოგრაფია“ ცნობით კამბეჩანი მდებარეობდა მტკვრის ხეობაში და არა ქიზიყში.
საერთოდ, სიღნაღის რაიონის მიწა-წყალი მიიჩნევა ქიზიყად, აქედან კი მინგეჩაურის წყალსაცავი ძალზეა დაშორებული, თანაც ეს რაიონი იორ-ალაზნის შუამდინარეთის ჩრდილოეთითაა და არა მტკვრის ხეობაში, შესაბამისად, კამისენა-კამბეჩანი არაა სიღნაღის რაიონის ტერიტორია.
Согласно «Армянской географии» VII века, Камбечан область Кавказской Албании, расположенная на реке Кура. Она была меньше античной Камбисены[1] — статья из EncyclopædiaIranica. Marie Louise Chaumont.
კამბეჩანი მდებარეობდა არა იორის ვაკეზე, არამედ იქ, სადაც ამჟამად მინგეჩაურის წყალსაცავია, რადგანაც ქართლის ცხოვრების მიხედვით, კამბეჩანის „შიგნით მინდორნი ყოფილა გორებით შემოზღუდული“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, 1983, გვ. 43). გორებით შემოზღუდული იყო ის ადგილი, სადაც ამჟამად დგას მინგეჩაურის წყალსაცავის წყალი, ეს გორები ზღუდავს მას და ქმნის წყალსაცავის ნაპირს. ამასთანავე, კამბეჩანი „კახეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი იყო“ (იქვე, გვ. 43).
რადგანაც ჩვენი გამოკვლევით კახეთის სამხრეთი საზღვარი გადიოდა იორ-ალაზნის შესართავიდან შაქის ხილხალა-გულგულამდე, ამიტომაც მის „სამხრეთ-აღმოსავლეთით“ სწორედ გორებით შემოზღუდული ვრცელი ვაკე-მინდვრიანი ადგილი იყო, რომელიც ამ გორებით შემოზღუდულობის გამო კარგი საშუალება აღმოჩნდა დიდი წყალსაცავის („ზღვის“) შესაქმნელად. ათეულ (70) კილომეტრზე გადაჭიმული მინგეჩაურის ამჟამინდელი წყალსაცავი გორათა შუა დაგუბებული წყალია, ხოლო იორის ვაკე არ არის გორებით მოზღუდული. მინგეჩაურის წყალსაცავის სიგრძე 70 კილომეტრია, ხოლო სიგანე 18 კმ. მის მიერ დაკავებულ ფართობში შესაძლებელია მიმდებარე ორი რაიონის მოთავსება, რადგანაც ერთი რაიონის სიგრძე დაახლოებით 30–35 კილომეტრია. მაშასადამე, მინგეჩაურის წყალსაცავის ადგილზე მდებარე კამბეჩანი დიდი რეგიონი ყოფილა თავისი ქალაქებითა და სოფლებით.
ჯუანშერის ცნობით, „ქალაქი კამბეჩანისა არის ხორნაბუჯი“ იორ-ალაზნის შესართავთან. არსებულა „ქალაქნი კამბეჩანისანი“ და ის სომხური გეოგრაფიით, „მტკვრის სანახებთან“ ყოფილა (იქვე, გვ. 44). ასეთი ადგილია აღნიშნული მინგეჩაურის წყალსაცავი, რომელიც ბუნებრივი შესაკრებელია იორ-ალაზნისა და მტკვრის წყლებისა. როგორც ითქვა, იორ-ალაზნის შესართავთან მდებარე „ქალაქი კამბეჩანისა არის ხორნაბუჯი“.
ლეონტის ცნობითაც, ხორნაბუჯი ყოფილა „შესაკრებელთა ორთავე ალაზანისა“, ხოლო ვახუშტის, რომელსაც ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით, არ ჰქონია ზუსტი ცნობები ჰერეთის საზღვრების შესახებ, წერს – „ყარაღაჯის სამხრით, სადაც დასტყდების ჰერეთის მთა ანუ ცივის მთა, მუნ არს ხორნაბუჯი“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ. 48).
ლეონტის „კახეთის მთა“ – ვახუშტის „ჰერეთის მთაა“ – ესაა ცივ-გომბორის ქედი. ასე რომ, კამბეჩანი და მისი ქალაქები, ჩანს, მინგეჩაურის წყალსაცავის მიერაა დაფარული და მისი შემოგარენია.
შაკიხში, ანუ შაქში ბაგრატიონების ჩასახლების შესახებ მოგვითხრობს ჯუანშერი, რომ ეს ტერიტორია (შაქი) არჩილ მეფის გავლენის სფეროში შედიოდა და მან იქ მამულები მისცა ტარონიდან შემოსულ სამ ბაგრატიონ ძმას, ადარნასე ბრმის ნათესავებს.
შაქში დამკვიდრებული ბაგრატიონების ტერიტორიის საზღვარი გადიოდა – შაქის გულგულა-ხილხალა-ფილფილასთან, რომელზეც უკვე ქართლის სამეფოში შემავალი კახეთი იდო.
შემდგომ ტარონიდან ჩამოსულმა ამ ბაგრატიონებმა შაქისა და კაბალას რეგიონში თავიანთი გავლენის გავრცელება შეძლეს, რადგანაც კავკასიის მთისწინეთი ვიდრე რანამდე გაუკაცრიელებული იყო. არჩილთან მისული ტარონელი ძმები შემდგომ, ჩანს, იწოდნენ ჰერეთის ბაგრატიონებად, რომელთაც თავიანთი გავლენა განავრცეს ვიდრე შემახიის მთებამდე. ჰერეთი, შესაბამისად, დინარა დედოფლამდე მონოფიზიტური ყოფილა, ანუ VIII ს-დან X ს-მდე.
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, მემატიანის მიერ ნახსენები გულგულა მდებარეობდა შაქ-კაბალას რეგიონში, ხოლო ჰერეთი გულგულა-ფილფილას მარჯვნივ მდებარეობდა, მტკვარ -არაქსის შესართავის მიმართულებით, უფრო მდ. გიშისწყლიდან ვიდრე აღსუმდე, რომელიც მტკვარს მარცხენა მხრიდან უერთდება, დაახლოებით იქ, სადაც მტკვარს მარჯვენა მხრიდან უერთდება არაქსი.
კავკასიის მთისწინეთის მიწა-წყალი ჰერეთის ბაგრატიონებს ეკუთვნოდათ უკვე VIII ს-დან. როგორც ითქვა, ჰერეთის ფილფილა-გულგულას მარცხნივ იდო კახეთი, შაქის რეგიონი ტარონელი ბაგრატიონების თავდაპირველი მამული იყო არჩილის დროიდან.
ბაგრატიონების მეთაურობით ჰერეთი გაძლიერდა, ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელ სამეფოდ და შეძლო კახეთის სხვა ზოგიერთი პუნქტის თავისი გავლენის ქვეშ მოქცევა, მათ შორის, როგორც ითქვა, შედიოდა ლაგოდეხი (ლაგოეთი) და სხვა პუნქტები.
ჰერეთის სამეფოს მიერ მიტაცებულ კახურ მიწებს დროებით ჰერეთი ეწოდათ ამ მპყრობელობის გამო. ვითარება კახეთის სამეფოს ჩამოყალიბების შემდეგ შეიცვალა და ეს ადგილები კვლავ კახეთს დაუბრუნდა. ისინი მალევე კვლავ კახეთად იქცნენ.
უნდა ითქვას, რომ ეტიმოლოგიურად სიტყვები კახეთი, შაკიხი, კუხეთი თუ კხოეთი ერთი წარმოშობისაა.
მაგალითად, „შაკიხი“ შეიძლება ასე დაიყოს „შა-კიხი“. შა – შეიძლება იყოს სადაურობის აღმნიშვნელი პრეფიქსი სა, მაშინ „შაკიხი იქნება „სა-კიხი“, ანუ „სა-კახო“, ან“სა-კუხო“. ასეთი ეტიმოლოგიური თანხვედრობა აჩვენებს, რომ შაკიხის (შაქის) და კახეთის მოსახლეობა ერთი ეთნიკური სფეროს ნაწილები იყვნენ.
შაკიხში (შაქში) ბაგრატიონების ერთი შტოს დამკვიდრების შესახებ მემატიანე წერს – „ხოლო ძმისწული ადარნასე ბრმისანი, რომელთა დასწუნეს მამის ძმასა თვალნი, წარმოვიდეს ტარონით შაკიხად, სამნი ძმანი და დაემკვიდრნეს მუნ, ბრძანებითა არჩილისათა, რამეთუ ყოველი პირი კავკასიისა, რანით კერძი, უმკვიდრო ქმნილ იყო… დაემკვიდრნეს სამნივე იგი ძმანი ვიდრე გულგულამდის“ (ქ.ც., I, გვ.244).
აქედანაც ჩანს, რომ გულგულა არ შეიძლება იყოს პუნქტი თელავთან, რადგანაც შაკიხელი ბაგრატიონები არჩილ მეფემ გადასვლის შემდეგ დაასახლა კახეთის ერთ-ერთ კუთხეში და თუკი ისინი დაეპატრონენ კახეთის ტერიტორიას ვიდრე თელავამდე, მაშინ გამოდის, რომ მათთვის არჩილს თავისი სამეფოს ძირითადი და უმეტესი ტერიტორია მიუცია, მაგრამ ეს ასე რომ არ იყო იქიდანაც ჩანს, რომ არჩილ მეფე ნუხპატის ციხე-ქალაქში დამკვიდრდა. ანუ ნუხპატი კვლავ ქართლში დარჩა და არჩილის დროს სატახტო ქალაქად იქცა, ხოლო შაკიხი ტარონელებს მიეცა. ნუხპატი და შაკიხი არ იყო ერთი და იგივე პუნქტი, მაგრამ ახლოს მდებარეობდნენ ერთმანეთთან.
აქედან გამომდინარე, რადგანაც ტარონელებს მხოლოდ შაკიხი მიეცათ ვიდრე გულგულამდე, ანუ ჩვენი კვლევით ფილფილა-ხალხალამდე (ამჟამინდელ ოგუზის რაიონში), მიცემული ტერიტორიის ფართობი დიდი არ უნდა ყოფილიყო, ის მოქცეული იქნებოდა მდ. გიშისწყალსა და შაქი-ხალხალის შემაერთებელ ხაზს შორის, მაგრამ შაკიხელი ბაგრატიონები, ვინაიდან მალე გაძლიერდნენ, ამიტომ მართალი უნდა იყოს წყარო, რომელიც წერს, რომ თავდაპირველად ტარონელმა ძმებმა დაიპყრეს ჰერეთი, ანუ ტერიტორია გიშისწყლიდან ვიდრე თეთრწყალ-აღსუმდე, მხოლოდ ამის შემდეგ გადასცა მათ არჩილ მეფემ შაკიხი აღნიშნულ ფარგლებში (ანუ შაკიხიდან-ხალხალამდე (იგივე ტყეტბა-გულგულამდე). ჰერეთთან ერთად ის უკვე დიდი ქვეყანა იქნებოდა განვრცობილი შაკიხიდან ვიდრე აღსუმდე (თეთრწყლამდე).
როგორც რამდენჯერმე აღვნიშნეთ, მშვენიერი ტყეტბა ამჟამადაცაა ხალხალა-ფილფილასთან ახლოს.
სილამაზის გამო მას ადგილობრივები უწოდებენ სახელს „გეიგელ“ ( ამ სახელთან უნდა იყოს დაკავშირებული სიტყვა „გულგულ“). სახელი გეიგელ ადგილობრივ ენაზე ნიშავს ლამაზ ტბას, მისი ფოტოც არსებობს-
(აქ ალბათ შენიშვნის სახით შეიძლება გავიმეოროთ, რომ სახელი „გულგულა“ შეიძლება იყოს თურქულ-თათრული წარმოშობისა. „გეიგელ“(გოგოლ) ნიშნავდეს ლურჯ (ლამაზ) ტბას. ყოველ შემთხვევაში, ეს სახელი რამდენიმე ლამაზ ტბას ეწოდება აზერბაიჯანის ჩვენთვის საინტერესო რეგიონში. Гёйгёль (азерб. — голубое озеро) — озеро в западной части Азербайджана, расположенное на территории Гёйгёльского района,თუ ასე იყო, მაშინ შესაძლოა, თელავთან ახლოს ლამაზ ტბას შემოსულმა თურქ- სელჯუკებმა ეს სახელი გეიგელ უწოდეს, რაც ქართულად გულგულად გაჟღერდა. აქვე, თურქული მოგვიანო წარმოშობისაა, მაგალითად, სახელი „ბახტრიონი“. ამის თქმა იმისთვისაა საჭირო, რომ სახელი გულგულა მრავალ ადგილს უნდა რქმეოდა სხვადასხვა რეგიონში მე-11 საუკუნიდან, რაც თურქულენოვანი ხალხი გამოჩნდა ამ რეგიონებში, სხვადასხვა საუკუნეში სხვადასხვა სახით. ერთ-ერთი გულგულა შაქთანაც უნდა ყოფილიყო, რადგანაც აქ მართლაცაა შესანიშნავი ტყე-ტბა ამჟამინდელ სოფლებთან -ხალხალა და ფილფილი, ეს ფოტოზეც ჩანს).
შაკიხი (შაქი) იქცა ნაწილად ჰერეთისა, რომელიც იქამდე ხილხალა-გულგულადან აღმოსავლეთით, ვიდრე შამახიის მთებამდე ვრცელდებოდა.
შაკიხიც და კახეთიც იმ დროს (VIII ს-ში) ჭალა-ტყეებით ყოფილა დაფარული.
კახეთის ქორეპისკოპოსი წანარეთიდან ყოფილა წარმომავლობით და ალბათ ამიტომ, ჩანს, კახეთის მმართველი ხელისუფლება წანარების ხელში იყო, შესაბამისად, კახეთის ჯარებსაც წანარებს უწოდებდნენ ხოლმე.
ამჟამად მიიჩნევა, რომ წანარები ყაზბეგის რაიონში ცხოვრობდნენ, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში, სანარია შესაძლოა იყოს სამურის ხეობა. წანარები ხშირად იხსენიება გარდაბნელებთან კავშირში, თბილისის სამხრეთ- აღმოსავლეთი მხარე გაცილებით უფრო ახლოს იყო სამურის ხეობასთან, რომელიც კახეთის მთიულეთში მდებარეობდა.
შაქელებისა და ამ წანარების ლაშქარი საქართველოს მეფის გვერდით იდგნენ განსაკუთრებული კრიზისების დროს, მაგალითად, ბასილი II-ის შემოჭრისას – გიორგი I-ს ამ დროს „მოუვიდნენ მეშველნი წანარნი და შაქნი“. რაც ერთიან ეროვნულ თვითშემეცნებაზე მიუთითებს.
ერთი სიტყვით, ჰერეთისა და კახეთის საზღვარი გადიოდა იორ-ალაზნის შესართავთან შაქის გულგულა-ხილხალამდე. ჰერეთი ამ ხაზიდან ვიდრე შემახიის მთებამდე (მდ. თეთრწყლამდე) ვრცელდებოდა. მისი დასავლეთი ნაწილები იყო კამბეჩანი (მინგეჩაურის წყალსაცავის ადგილას) და შაკიხი (მის ჩრდილოეთით).
ჩანს, VIII საუკუნიდან იქ დამკვიდრებული ტარონელი ბაგრატიონების ხელშეწყობით სომხურმა მონოფიზიტურმა ეკლესიამ დათრგუნა ჰერეთის ქალკედონიტური ქრისტიანობა და სპარს და არაბ დამპყრობელთა ნებით, რომელნიც სომხურ-მონოფიზიტურ ეკლესიას უჭერდნენ მხარს – ჰერეთი ალბანეთთან ერთად სომხური ეკლესიის გავლენის სფეროში შეიყვანა, ვიდრე დინარა დედოფლამდე (X ს.).
ამ ეპოქაში ჰერეთს ალბანეთის ნაწილადაც მიიჩნევდნენ და ამ ეპოქის აღმწერი ზოგიერთი ქართული წყარო ალბანეთს – ჰერეთს უწოდებს. მაგალითად, არსენ საფარელი თავის თხზულებაში – „განყოფისათვის სომეხთა და ქართველთა“.
ჩვენს მიერ ჰერეთად სახელდებულ ქვეყანას, სხვა ტერიტორიებთან ერთად, ჩანს, სომხური გეოგრაფი;ა ალბანიას უწოდებს – ივ. ჯავახიშვილი წერს – „სომხური უსახელო გეოგრაფია ალბანიას მდ. მტკვარსა და კავკასიის მთებს შუა ათავსებს და კამბეჩანისათვის მტკვრის სანახები აქვს მიკუთვნებული“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ.44).
კამბეჩანი, სომხური გეოგრაფიით, მტკვრის სანაპიროზე ყოფილა, რასაც ჩვენი გამოკვლევაც ადასტურებს. ამიტომაც არ არიან მართალნი XX საუკუნის ქართველი ისტორიკოსები, რომლებიც კამბეჩანს უფრო ჩრდილოეთით, იორის ხეობაში ათავსებენ.
დასკვნა: ალბანეთი, ანუ ქართულად, ჰერეთი, მტკვარსა და შაქ-გაბალას მიმდებარე კავკასიის მთებს შუა იყო მოქცეული, როგორც ამას სომხური გეოგერაფიაც აღნიშნავს, ხოლო კამბეჩანი – შაქის დასავლეთით მიმდებარე მტკვრის ხეობაში.