კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია ორგანიზაციულად ჩამოყალიბების შემდეგ (წმიდა ნინოს ეპოქიდან) საქართველოს ეკლესიის მრევლს შეადგენდა “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, თანახმად რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების ძეგლისწერისა, ეს ნიშნავს, რომ მთელი ქართლის სამეფოს მოსახლეობა საქართველოს ეკლესიის მრევლს შეადგენდა.
ქართველი ხალხის მოქცევის დროს, მე-4 საუკუნეში, ქართლის სამეფო, ყველა ქართული მატიანეს თანახმად, მოქცეული იყო მდ. ეგრისწყალსა და სომხეთ-ალბანეთს შორის, ანუ ის მოიცავდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს.
“ძეგლისწერისათვის” ეს ჩანაწერი (რომ წმ. ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”) იმას აღნიშნავს, რომ როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხი გაქრისტიანებისთანავე ზოგადქართული ეკლესიის მრევლს შეადგენდა. ქართული მატიანეების ცნობებით, დასავლეთ საქართველო, ანუ ეგრისი (ეგური) მირიან მეფისა და მისი მომდევნო ყველა მეფის სახელმწიფოში შედიოდა (აღმოსავლეთთან ერთად).
“მეფობდა ესრეთ მირიან მცხეთით გაღმით ქართლს, სომხითს, რანს, ჰერეთს, მოვაკანს და ეგრს” (“ქართლის ცხოვრება”, 1, 1955. გვ. 65). მემატიანის ამ ცნობით, მირიანის სამეფოში შედიოდა ეგრისი, ანუ დასავლეთ საქართველო მდ. ეგრისწყლამდე. შესაბამისი იყო მეფე მირიანის დროს ორგანიზებული საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაც, ანუ ის მოიცავდა როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს. ის, ანუ, ე.წ. “ყოველი ქართლი” ამ საზღვრებში მდებარეობდა.
საქართველოს ეკლესიის მრევლის შესახებ მემატიანე წერს, რომ ეს იყო “ყოველი ქართლის” მოსახლეობა. “ნათელს იღებდა ყოველი ქართლი”, ანუ სრულიად ქართლის სამეფოს ხალხი ეგრისწყლიდან ალბანეთამდე. ესაა წყაროს პირდაპირი ჩვენება საქართველოს ეკლესიის თავდაპირველი იურისდიქციის შესახებ. ის მოიცავდა „ყოველ ქართლს“, ე.ი. დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს.
მემატიანეების დაბეჯითებული ცნობებით, ქართლის სამეფოში ჯერ კიდევ ფარნავაზის დროიდან შედიოდა დასავლეთ საქართველო (აღმოსავლეთთან ერთად). “მოქცევაი ქართლისაი”, “ქართლის ცხოვრება”-ზე უფრო ძველი წყარო, მიუთითებს, რომ ფარნავაზამდეც, აზოს დროს, მდ. ეგრისწყალი, რომელიც ამჟამიდელ აფხაზეთში გაედინება, წარმოადგენდა ქართლის სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთ საზღვარს. ის წერს: “და თანა-ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოი, ძე არიან ქართლისა მეფისა და მას მიუბოძა მცხეთა საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მათ ცროლისა” (“მოქცევაი ქართლისაი”, შატბერდულ-ჭელიშური რედაქციები, რჩეული წყაროები, მცხეთა 2015, გვ. 117).
ფარნავაზის შემდეგაც, ქართული წყაროების ცნობითვე, ეგრისწყალი და შავი ზღვა ქართლის სამეფოს საზღვარს მუდმივად წარმოადგენდნენ ვახტანგ გორგასლის დროს ქართლის სამეფოს საზღვრად გადაიქცა უფრო ჩრდილოეთით მდებარე მდინარე კლისურა.
კვლევა მიმართულია იმისაკენ, რათა უარყოფილ იქნას ამჟამად მე-20 საუკუნეში გაბატონებული თეორია, რომლის მიხედვითაც, დასავლეთ საქართველო არა მე-4 საუკუნიდანვე შედიოდა ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, არამედ მე-9, მე-10 საუკუნეებიდან. იქამდე, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში.
ეს არასწორი მტკიცება იმდენად არის გაბატონებული, რომ აისახა “პრავასლავნაია ენციკლოპედიის~ სტატიებში და, შესაბამისად, გაზიარებულ იქნა უცხოელ ისტორიკოსთა მიერ.
ამ არასწორი მტკიცების საფუძველი უნდა ყოფილიყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიაში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრების არასწორი ლოკალიზება, რომ თითქოსდა ისინი განლაგებულნი იყვნენ დასავლეთ საქართველოში.
ამ არასწორი თეორიის წამოყენებამდე გაცილებით ადრე ცნობილი მეცნიერი ნ. ადონცი ამტკიცებდა, რომ ლაზიკის ეპარქიის საეპისკოპოსო ცენტრები მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანში, ტრაპეზუნტის რეგიონში. კერძოდ, გუმუშხანესთან მდებარეობდა ზიგანას (ზიგანევის) ცნობილი კათედრა, და არა გუდაყვასთან, სუმელასთან (მაჭუკასთან) მდებარეობდა როდოპოლის ცნობილი კათედრა და არა ვარციხესთან; საისინის კათედრა მდებარეობდა არდაშენთან (და არა ცაიშთან), პეტრას საეპისკოპოსო ცენტრი მდებარეობდა ბაიბურდის კლდოვან რეგიონში და არა ციხისძირთან.
აღმოსავლურ რომაულ სამყაროში ცნობილი პუნქტები იყო როდოპოლისი და ზიგანა, მათ ტერიტორიაზე რომაული სამხედრო რაზმები იყვნენ დაბანაკებულნი. ეს პუნქტები ქალაქებად ყალიბდებოდნენ სამხედრო ნაწილებისა და საეპისკოპოსო საყდრის შესაბამისი ნაგებობებით საკათედრო ტაძრებით, სამხედრო, ასევე სამოქალაქო დანიშნულების ნაგებობებით, თეატრებითა თუ ამფითეატრებით, აბანოებითა თუ საბაზრო შენობებით. ეს იმას ნიშნავს, რომ მათ ტერიტორიებზე არქეოლოგებს გათხრების დროს რაიმე შესაბამისი ნაშთი უნდა ეპოვნათ. თითქმის მთელი მეოცე საუკუნის მანძილზე არქეოლოგები თხრიდნენ ვარციხეს, რადგანაც ის მიაჩნდათ როდოპოლისად. აქ ეძებდნენ როგორც საეპისკოპოსო, ისე სამხედრო ცენტრებისათვის შესაბამის არქეოლოგიურ მასალას, მაგრამ ამაოდ. ასეთი არტეფაქტები აქ არ აღმოჩნდა, რადგანაც რეალური როდოპოლისი მისგან სამხრეთით,
ამჟამინდელ ლაზისტანში მდებარეობდა (ისტორიულ სამხრეთ ლაზიკაში). ასევე გუდაყვაში ამაოდ ეძებდნენ ბერძნული საეპისკოპოსოს შესაბამის არქეოლოგიურ მასალას, რადგანაც მიაჩნიათ, რომ აქ იყო ზიგანა-ზიგანევის კათედრა, მაგრამ იქ აღმოჩნდა არა ბერძნული, არამედ მეათე საუკუნემდელი ქართული წარწერები. ამით არქეოლოგიურად დადასტურდა, რომ როდოპოლისი არ მდებარეობდა ვარციხეში, ხოლო ზიგანა გუდაყვაში. შესაბამისად, ლაზიკის ეპარქია ლოკალიზებულ უნდა იქნას არა დასავლეთ, არამედ ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, რომელსაც ამჟამად ლაზისტანი ეწოდება. ლაზიკა წმიდა ნინოს მიერ არის განათლებული გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის, რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების „ძეგლისწერის“ ცნობების თანახმად, აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად.
ლაზიკის ეპარქიის შესახებ არსებული ცნობები:
[ლაზიკის ეპარქიის ისტორიისათვის მნიშვნელოვანია გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელისა და სხვათა დამალულ-გამოუყენებელი ცნობები, რომ წმიდა ნინო იყო ლაზიკის განმანათლებელი, რომ მან იბერებთან ერთად ლაზებიც მოაქცია.
გელასი კესარიელი (IV ს.) წმ. ნინოს შესახებ წერს: იმპერატორ კონსტანტინეს ხანაში „ღმრთის ცნება მიიღეს პონტოს გასწვრივ მიწა-წყალზე მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა, რომელთაც მანამდე ის არა სწამდათ. ამ უდიდესი სიკეთის მიზეზი გახდა ერთი დედაკაცი, რომელიც მათთან იყო ტყვედ“ (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 186).
ამასვე წერს გელასი კვიზიკელიც (V ს.) “ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რომელიც მანამდე არ სწამდათ, შეიწყნარეს“ (მიმომხილველი, I, 1926, გვ. 55).]
მაშასადამე, გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებით, წმიდა ნინოს მიერ მთელმა ერმა, როგორც ზღვისპირეთში მცხოვრებმა (ლაზებმა), ისე ქვეყნის დანარჩენ ნაწილში მცხოვრებმა (იბერებმა), ერთდროულად მიიღეს „ღვთის მცნება“.
ამ პირველხარისხოვან წყაროებს ნ. მარის კვლევის გამოქვეყნების შემდეგ არ ექცეოდა ყურადღება.
ნ. მარის კვლევით, გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს არ ეთანხმება წმიდა გრიგოლ განმანათლებლის ცხოვრების ძველი არაბული (დაახლ. VII-VIII სს.) თარგმანი, რომლის მიხედვითაც, ლაზიკა იყო წმ. გრიგოლ განმანათლებლის (და არა წმ. ნინოს) მოღვაწეობის არეალი, სადაც მან დანიშნა კიდეც თავისი ეპისკოპოსი.
ნ. მარმა გრიგოლ განმანათლებლის არაბულ ხელნაწერში ამოიკითხა, რომ „გრიგოლმა თავისი ეპისკოპოსი სოფრონი გააგზავნა ლაზიკაში“. ამიტომ, შესაბამისად, ლაზიკა წმ. გრიგოლის სამოღვაწეო არეალი გამოდის და არა წმ. ნინოსი.
მაგრამ, ნ. მარის ნაშრომის გამოქვეყნების შემდეგ, მალევე გამოიცა ნ. ადონცის ცნობილი წიგნი „არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში“, რომელშიც მან მიუთითა, რომ წმ. გრიგოლის ცხოვრების არაბულ ხელნაწერებში სინამდვილეში წერია არა სიტყვა „ლაზიკა“, არამედ „არზანენა“, ე.ი. ნ. მარმა შეცდომა დაუშვა ამ ხელნაწერის ტექსტის ამოკითხვისას (ნ.ადონცი, „არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში~, 1908, გვ.197).
ნ. ადონციმ გამოიკვლია, რომ ნ. მარმა ხელნაწერში არასწორად ამოიკითხა არაბული თანხმოვანთჯგუფი, რომელიც გადმოსცემს არა სიტყვა „ლაზიკას“,
არამედ „არზანენას“, ანუ ხელნაწერში ეწერა, რომ წმ. გრიგოლმა თავისი ეპისკოპოსი გააგზავნა არზანენაში (და არა ლაზიკაში), ანუ ხელნაწერის სიტყვა „არზანენა“ ნ. მარმა არასწორად ამოიკითხა, კერძოდ, ამოიკითხა „ლაზიკა“. შესაბამისად, ხელნაწერის მიხედვით, წმ. გრიგოლს მოუქცევია არა ლაზიკა, არამედ არზანენა და იქ არ გაუგზავნია თავისი ეპისკოპოსი.
თუ ასეა, მაშინ არა ლაზეთი, არამედ არზანენა იყო წმიდა გრიგოლის სამოღვაწეო არეალი. შესაბამისად, აღნიშნული სოფრონი იყო არა ლაზიკის, არამედ არზანენას ეპისკოპოსი, არმენიის სამხრეთ სასაზღვრო მხარეში.
მაშასადამე, გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია „იბერები და ლაზები“, არ ეწინააღმდეგება აღნიშნული ხელნაწერი, რომ ლაზეთი წმიდა ნინოს სამოღვაწეო არეალია (და არა წმიდა გრიგოლისა). ამით მართლდება ხორენაცის ცნობა, რომ წმიდა ნინომ იქადაგა „კლარჯეთიდან მასქუთებამდე“, ე.ი. კლარჯეთი-ლაზიკა წმიდა ნინოს სამოღვაწეო არეალი იყო. გელასი კესარიელის,
გელასი კვიზიკელის, მოვსეს ხორენაცის ცნობათა შეჯერებით ჩანს, რომ წმ. ნინომ იქადაგა შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე, კერძოდ, ლაზიკა-კლარჯეთიდან ვიდრე მასქუთებამდე.
საქართველოს პროვინცია კლარჯეთი მდებარეობდა შავი ზღვისპირზე, ხოლო მასქუთების ტომი წმიდა ნინოს ეპოქაში ცხოვრობდა კასპიის ზღვისპირზე. ხორენელის ცნობით, ამ არეალზე (შავი ზღვიდან ვიდრე კასპიის ზღვამდე) იქადაგა წმ. ნინომ. შესაბამისად, მის მიერ დაარსებული ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა როგორც დასავლეთ, ისე სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო (ჩრდილო და სამხრეთ ლაზიკა) აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად.
სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო მე-6 საუკუნეში, იუსტინიანეს ეპოქაში, იქცა ბიზანტიელთა ხელდებულ ქვეყანად, სადაც კონსტანტინოპოლმა დააარსა ლაზიკის ეპარქია თავისი საეპისკოპოსოებით. შესაბამისად, ნოტიციებში ნახსენები საისინის, პეტრას, როდოპოლისისა, ზიგანასა (ფასიდის ეპარქიები) განლაგებულნი იყო არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანში.
დააარსა თუ არა წმიდა ნინომ თავის მიერ მოქცეულ ლაზიკაში საეპისკოპოსო კათედრა მე-4 საუკუნეში?
სწორედ ამ კითხვას უპასუხა ლაზიკის მიტროპოლიტმა გერმანემ რუსეთის მეფის კარზე XVII ს-ში.
როგორც აღინიშნა, 1651 წელს რუსეთის მეფეს ალექსი მიხაილოვიჩს წარუდგა ლაზიკის მიტროპოლიტი გერმანე, რომელმაც წერილობითი სახით რამდენჯერმე განაცხადა, რომ რიზე-ოფის რეგიონი იყო ქართული ეკლესიის იურისდიქციის სფერო, რადგანაც ეს მხარეები ივერიასთან ერთად განანათლა ივერიის განმანათლებელმა და, მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით, მან ლაზეთში, ოფში დააარსა პირველი საეპისკოპოსო კათედრა (პ.ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 347).
ოფის საეპისკოპოსო ცენტრი, სადაც იმხანად ლაზიკის მიტროპოლიტს ჰქონდა კათედრა, იყო წმიდა ნინოს დაარსებული.
პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, ადონცის, ინგოროყვას და ასევე სხვა მეცნიერების მტკიცებით, IV საუკუნეში მდებარეობდა ოფ-რიზეს რეგიონში. ეს რეგიონი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გააქრისტიანა წმიდა ნინომ. შესაბამისად, ამ რეგიონში მდებარე პიტიუნტის კათედრა ლაზიკის მიტროპოლიტის ცნობის გათვალისწინებით მისი დაარსებული ჩანს.
როგორც ითქვა, მცხეთაში მოსვლამდე წმ. ნინოს გაუნათლებია ლაზიკა IV ს-ის 10-20-იან წლებში. ჩანს, ამ დროს დაუარსებია ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარე პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, რომლის ეპისკოპოსმა სტრატოფილემ მონაწილეობა მიიღო 325 წლის I მსოფლიო კრების მუშაობაში.
ამჟამად მიიჩნევა, რომ სტრატოფილე აფხაზეთის ბიჭვინთიდან იყო, მაგრამ, როგორც ითქვა, სხვა აზრისა იყვნენ ცნობილი მეცნიერი ნ. ადონცი, პ. ინგოროყვა და სხვანი. მათი აზრით, პიტიუნტი მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ისტორიული საქართველოს რეგიონში, რომელიც მოიცავს ოფ-ათინა-რიზეს ოლქს და ლაზიკა ერქვა. შესაბამისად, აფხაზეთის ცნობილი საეკლესიო ცენტრი-ბიჭვინთა სხვა საეკლესიო ცენტრია და სხვაა პიტიუნტი. ბიჭვინთა აფხაზეთის სასულიერო პირთა და მეფეთა ნამუშაკევია, ხოლო პიტიუნტი გაცილებით ადრიდანვე იყო ასეთი ცენტრი.
ნ. ადონცი თავისი აზრის, რომ პიტიუნტი არ მდებარეობდა აფხაზეთში, ერთ-ერთ საბუთად მიიჩნევს იმას, რომ რომაულ წყაროთა ცნობით, პიტიუნტსა და სებასტოპოლისში თავისი მუდმივი საჯარისო ნაწილი ჰყავდა დაბანაკებული „არმენიის დუქსს“, რომელიც იყო პონტო-მცირე არმენიის რომაული სამხედრო ოლქის მხედართმთავარი, მაგრამ, ადონცის სიტყვით, არმენიის დუქსის გავლენის სფეროში არ შედიოდა დასავლეთ საქართველო და, მით უმეტეს, მისი ისეთი შორეული რეგიონი, როგორიცაა ცხუმ-ბიჭვინთას ოლქი. აქ არმენიის დუქსს არ
შეეძლო თავისი საჯარისო დანაყოფის დაბანაკება, შორეულ აფხაზურ რეგიონში მისი უფლებამოსილება არ ვრცელდებოდა. (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, სპბ, 1908, გვ, 212).
პ. ინგოროყვა პიტიუნტს ოფ-რიზეს რეგიონში ათავსებს. ამასთანავე, უთითებს ძველ ავტორებსა და ძველ რუკებს (პ.ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 293). მაშასადამე, პიტიუნტი და ბიჭვინთა სხვადასხვა პუნქტები იყო. ქართული წყაროებით, ბიჭვინთის საეპისკოპოსო ცენტრი და მისი ეპარქია მხოლოდ ქართული ეკლესიის დაფუძნებულია და ის მუდამ, ათასწლეულთა მანძილზე, მხოლოდ საქართველოს ეკლესიასთან იყო დაკავშირებული. ბიჭვინთა საქართველოს ეკლესიის ერთ-ერთ უმთავრეს სასულიერო ცენტრს წარმოადგენდა. რაც შეეხება პიტიუნტს, ის უფრო პონტოს რეგიონის ეპარქიებთან აღმოჩნდა დაკავშირებული, მე-5 საუკუნის დასაწყისში ეს რეგიონი ჯერ კიდევ ქართული ეკლესიის საგამგებლოში შედიოდა, ამას მიუთითებდა ლაზიკის აღნიშნული მიტროპოლიტი
გერმანე.
აქ მდებარე ოფის საეპისკოპოსო კათედრა, გვიან საუკუნეეებშიც კი მიიჩნეოდა
იბერთა განმანათლებელი ქალის მიერ დაარსებულად. ლაზების ეს ოლქი ერთი ნაწილი იყო ცნობილი ლაზიკისა, რომლის ხელში ჩასაგდებად ერთმანეთს მედგრად ებრძოდნენ რომისა და სპარსეთის იმპერიები მე-6 საუკუნეში.
ლაზიკის ეს ოლქი საბოლოოდ ბიზანტიის ხელში აღმოჩნდა. ძირითადად, იუსტინიანეს ეპოქაში აქ მცხოვრები ჭანებისათვის (ლაზებისათვის) დაარსებულ იქნა
საეპისკოპოსო ცენტრები ზიგანა-ზიგანევი (მაჩკა გუმუშხანეს რეგიონში), საისინი-არდასასთან. პეტრას კათედრა, ნ. ადონცის კვლევით, მდებარეობდა არა ზღვისპირას, არამედ ლაზიკის მთიან რეგიონში ბაიბურდთან. ნ. ადონციმ დაადგინა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის სამიტროპოლიტოს
კათედრები პეტრა, საისინი, ზიგანა და როდოპოლისი დაარსებისთანავე ამჟამინდელ ლაზისტანში მდებარეობდნენ, გუმუშხანე-სუმელას რეგიონში, ტრაპეზუნტთან, თუმცა მისი აზრი არ იქნა გაზიარებული. მის ნაცვლად დაინერგა მცდარი, ამჟამად გავრცელებული თეორია, თითქოსდა როდოპოლისი მდებარეობდა დასავლეთ საქართველოში ვარციხესთან, ზიგანა _ აფხაზეთის გუდაყვაში,
პეტრა _ ზღვისპირას, ციხისძირთან, ხოლო საისინი იყო ცაიში. ამჟამად ეს მცდარი აზრი მიჩნეულია ძირითად სამეცნიერო საყრდენად, რომლის შესაბამისად ასკვნიან, თითქოსდა ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს კონსტანტინოპოლის იურისდიქციას.
საბჭოთა ქართულმა ისტორიოგრაფიამ ისიც „დაადგინა“, რომ დასავლეთ საქართველოში საქართველოს ეკლესიამ მე-9, მე-10 საუკუნეებში გააუქმა კონსტანტინოპოლის იურისდიქცია უხეში ძალადობით. სინამდვილეში კი, როგორც ითქვა, დასავლეთ საქართველო მუდამ შედიოდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, ხოლო კონსტანტინოპოლის ეპარქიის ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ, არამედ ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს, ესაა ამჟამინდელი ლაზისტანი. მას ბიზანტიელები ლაზიკას უწოდებდნენ.