მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
XIV ს-ის 80-იან წლებში მესხეთში, ჭულევის მონასტერში, (თანამედროვე ადიგენის რაიონში) შედგა საეკლესიო საკანონმდებლო კრება, რომელიც მოიწვია ათაბაგ-ამირსპასალარმა აღბუღამ.
ი. დოლიძის აზრით, ეს კრება უნდა ჩატარებულიყო 1381-1386 წლებში.
“მე ათაბაგ-ამირსპასალარმან აღბუღა, მოვახსენეთ პატიოსანსა მაწყვერელსა და ბიძათა ჩემთა, შაშიასა და მისსა ძმას საფარის მოძღვარსა პაფნუტის, ხუთსავე თემსა სამცხისასა, ტაოველთა, შავშთა და კლარჯთა და მათ შინა მყოფთა ეპისკოპოსთა და მეუდაბნოეთა, მოწესეთა მოწმობითა, მინდობილნი ღმრთისანი და ყოვლად წმიდისა ღვთისმშობელისანი”.502 ქართული სამართლის ძეგლები, 1, 1963 ,გვ. 425))
ამ კრების მიერ გამოცემული სამართალი გავრცელდა მთელ საქართველოში, როგორც საეკლესიო და საქვეყნო მოქმედი სამართალი.
ჩვენ ადრე ვწერდით, რომ საეკლესიო კრება საქართველოში წარმოადგენდა ამავე დროს სახელმწიფო დარბაზის სხდომას, მაშასადამე, კრებას ეპისკოპოსებსა და სასულიერო წარმომადგენლებთან ერთად ესწრებოდნენ დარბაისელნიც – დარბაზის წევრებიც მეფის მეთაურობით, ანუ უკეთ რომ ვთქვათ, დარბაზობა საეკლესიო საკითხთა განხილვის დროს საეკლესიო კრებას წარმოადგენდა. ჭულევის კრებასაც ესწრებოდნენ მესხეთის ეპისკოპოსები, კერძოდ, თვით სამცხიდან მოწვეულნი ტაოელი, შავშელი, კლარჯელი ეპისკოპოსები, განსაკუთრებული ადგილი ეჭირათ აწყურისა და საფარის სასულიერო პირებს, სხვა “მოწესეებს” და მეუდაბნოე მამებს. საერო პირთაგან კი გამოირჩეოდნენ სამთავრო სახლის მეთაური, რომელიც ამავე დროს იყო სრულიად საქართველოს სახელმწიფოს ათაბაგ-ამირსპასალარი-აღბუღა და სხვა ადგილობრივი უმაღლესი ხელისუფალნი (შაშია და მისი ძმა, რომელიც ამავე დროს საფარის მოძღვარი იყო).
რა წარმოადგენდა კრების განხილვის საგანს? ხელნაწერის სახით შემონახული კრების ოქმიდან ჩანს, რომ კრებამ განიხილა და უკლებლივ დაამტკიცა 70-80 წლით ადრე, დაახლოებით 1295-1304 წლებში შედგენილი ბექა მანდატურთუხუცესის სამართალი. კრებამ ამ სამართალს დაურთო თავის მიერ შემუშავებული ახალი კანონები, რომელთა ამოქმედების მიზეზი შეიქნა დროთა ვითარებაში “შემოსული უწესო საქმეები”, გარდა ამისა, განისაზღვრა საქართველოში შემოღებული ახალი ფულის ერთეულის ნომინალიც და მისი მოქმედების არეალი გაავრცელეს მესხეთში.
საეკლესიო კრებამ ბექას კანონებს დაუმატა 33 მუხლი, რომელიც აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარის სამართლის სახელითაა ამჟამად ცნობილი, რადგანაც სწორედ იგი იყო მეთაური და ინიციატორი ახალი კანონების შემოღებისა თავის საბრძანებელში (სამცხეში). შექმნილი ვითარების გამო – “ლაშქართა შინა ცხენის პარვა შექმნილიყო, ეწყინა საპატიოთა კაცთა და მის წინაშე საპატიოთა მსხდომთა კაცთა… ესრეთ გააჩინეს.503 ქართული სამართლის ძეგლები, ტ.I, 1963 გვ. 450).
მაშასადმე, კანონები შემუშავდა “საპატიო მსხდომთა კაცთა” მიერ. იქამდე კი შექმნილი მდგომარეობის შესახებ აღბუღას “საპატიო კაცებისათვის” უცნობებია, მათ კი თავის მხრივ სხდომა, ანუ შეკრება მოუწვევიათ, ეს იყო სწორედ ჭულევის საეკლესიო კრება.
კრებამ, როგორც აღვნიშნეთ, თავდაპირველად განიხილა ბექა მანდატურთუხუცესის კანონები და აღიარა იგი ქმედითუნარიანად (სულ 65 მუხლი), შემდგომ კი მას ახალი მუხლები დაუმატა (ე.წ. აღბუღას კანონები). თავდაპირველად, კანონები მუხლად დაყოფილი არ ყოფილა, არამედ დაყოფილი იყო მთავარ ნაწილებად საკითხების მიხედვით.
საბოლოოდ კი კრებამ აღნიშნულ (ბექასა და აღბუღას) კანონებს დაურთო ძველთაგანვე არსებული ე.წ. “ბაგრატ კურაპალატის სამართლის” მუხლები და აგრეთვე კანონიკური სამართლის მუხლები შედგენილი თვით ჭულევის კრების მიერ.
ე.ი. გამოცემულ იქნა სამართლის ახალი კრებული, რომელიც თავის მხრივ საუკუნეთა შემდგომ შეტანილ იქნა ვახტანგის “სამართლის წიგნების კრებულში”.
ი. დოლიძის გამოცემის მიხედვით, ძეგლი შეიცავს სულ 170 მუხლს, აქედან ბექას სამართალს მიეკუთვნება 1-65 მუხლი, აღბუღას – 66-98, ბაგრატ კურაპალატს – 99-160, კანონიკურ სამართლს – 161-170, კანონთა ბოლოს შეცდომით, განმეორებით მიუწერიათ რამდენიმე კანონი.504( ქართული სამართლის ძეგლები, ტ.I, 1963 გვ.621)
ბექა-აღბუღას სამართლის წიგნის უმთავრეს ნაწილს სისხლის სამართლის ნორმები შეადგენს. სათანადო ადგილი აქვს დათმობილი საეკლესიო და სამოქალაქო სამართალსაც. მაგალითად, მაწყვერელი ეპისკოპოსის ადგილი სასამართლო წარმოებისას გათანაბრებულია პატრონ-ათაბაგთან, მუხლებში 1, 4, 18, 22, 25, 33, 40.
პირველი მუხლის თანახმად, პატრონად იწოდება მაწყვერელი, ისევე, როგორც ათაბაგი. “სისხლის განაჩენის” აღნიშნული მუხლით, თუ დიდებული დიდებულს მოკლავდა, ადგილზე უნდა მისულიყო “ათაბაგის კაცი” და “მაწყვერელის ხატი”, შემდეგ მოშუღარ მხარეთა შორის მტრობა უნდა შეწყვეტილიყო და საქმე სასამართლოს უნდა გადასცემოდა. თუ ერთი მხარე გადაიხვეწებოდა, “მამული პატრონსა აქუნდეს ჯაყელსა და მაწყვერელსა”, ე.ი. მამული დამნაშავეს ჩამოერთმეოდა და ჯაყელსა და მაწყვერელს გადაეცემოდა. ასევე იყო, აგრეთვე, როცა აზნაური აზნაურს მოკლავდა.
22-ე მუხლის თანახმად, თუ ძმა ძმას მოკლავდა, დამნაშავეს უნდა გადაეხადა “პატრონის” (ჯაყელის) და “ლაშქრის” სასარგებლოდ და, აგრეთვე, მაწყვერელის ან სხვა ადგილობრივი ეპისკოპოსის სასარგებლოდ: “ეპისკოპოსმან მისი წესი იცის, რაცა მართებს, მან უყოს”.505( ს.ძ,ტ.I,გვ.433)
33-ე მუხლში ნახსენებია “პატრონი მაწყვერელი”. “პატრონს”, სხვა მუხლის თანახმად, შეეძლო დამნაშავის “მორბევა, მამულის წაღება, გაძევება” და სხვ. (მუხლი 40). საერთოდ, სამართალი იხილავს სასჯელებს მკვლელობის, სხეულის დაზიანების, შეურაცხყოფის, ცილისწამების, სქესობრივი დანაშაულის, ქალის მოტაცების, ცოლის ან ქმრის დაგდების, გაძარცვის, ქურდობის, მექრთამეობის, ღალატის, თვითნებობის დროს. აგრეთვე, შეიცავს სამოქალაქო სამართლის მუხლებს, რომლებიც განიხილავენ საკუთრების უფლებას, გირავნობას, ნასყიდობას, მიბარებას, სესხს, ჩუქებას, თავდებობას, თხოვებას, საოჯახო სამართალს, მემკვიდრეობას. სასამართლო წყობილებასა და სასამართლო წარმოებას ეძღვნება მუხლები, რომლებიც განიხილავს – ბჭისა და ბჭობის, შუაკაცის, ფიცის და მოფიცარის, მოწმის, წერილობით საბუთების საკითხებს.506 იქვე გვ. 622)
ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნის ბოლოში დართულია კანონები ბაგრატ კურაპალატისა და საეკლესიო დადგენილებები.
ი. დოლიძის თვალსაზრისით, ამ კანონების სჯულმდებელი უნდა იყოს მეფე ბაგრატ IV (1027-1072) და მას უნდა მიეწეროს ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნის 99-160 კანონები. სხვა მეცნიერთა აზრით, როგორც განვიხილეთ, ეს კანონები ეკუთვნის ბაგრატ კურაპალატს (IX ს.). ეს კანონები “ეპისკოპოსთა, დიდებულთა და აზნაურთა და ჭკუიანთა კაცთა მეფეთა წინაშე ერთბამად” შეუმუშავებიათ, ანუ “გაუჩენიათ” “განგებითა ღმრთისათა”.507 იქვე გვ. 622)
მაშასადამე, კანონების შემუშავებაში ეკლესიის იერარქებს – ეპისკოპოსებს დიდებულებთან ერთად მიუღიათ მონაწილეობა. მუხლების ერთი ნაწილი საეკლესიო საქმეებს აწესრიგებს, ამიტომაც ეს სამართალი საეკლესიო სამართლის წყაროა.
მუხლი მოუწოდებს მოსამართლეებს “მართალი სამართალი უნდა გააჩინოთ ღვთის შიშით, ქრთამისა და თნების გარეშე”.
სასურველად მიიჩნევდა მოსამართლე მომრიგებლად დაადგინონ “მოძღვარი” ან სხვა საპატიო პირი.
103-ე მუხლით, თუ ეპისკოპოსი დამნაშავეა მეფის წინაშე, მეფეს არ შეუძლია მისი შეპყრობა, არამედ ეპისკოპოსს ევალება “შეხვეწა, შეკაზმვა მეფისა”. განსაკუთრებით საინტერესოა და ცნობილია ბაგრატ კურაპალატის სამართლის 102-ე მუხლი, რომელშიც ნათქვამია – “მეორე მეფე ეპისკოპოსი არს”.
მთლიანად ეს მუხლი ასეთია – “თუ მეფე ეპისკოპოზსა გაუწყრეს, გინა უსამართლოდ, გინა სამართლით, ხელთა შეპყრობა არცა მაშინ მოხდების, ამისათვის რაიმე მეორე მეფე ეპისკოპოზი არს და ქრისტიანეთა სჯულისა დამამტკიცებელი და რაცა მეფესა სჯულისა საქმე აქვს, აგრე შეიწყნარენ”.508 (ქ.ს.ძ ტ. I, გვ 464).
მაშასადამე, ეპისკოპოსისა და მეფის იურიდიული წონა სამართლის სამსჯავროს წინაშე თანაბარია, ამიტომაც თუკი ეპისკოპოსი დამნაშავეა კანონის წინაშე, იგი ისევე უნდა დაისაჯოს, რა სასჯელსაც კანონმდებლობა ითვალისწინებს მეფისათვის მოცემული დანაშაულის შემთხვევაში. მეფეს დამნაშავე ეპისკოპოსის შეპყრობა არ შეუძლია, არ შეუძლია მისი შეპყრობა იმ შემთხვევაშიც, თუკი მეფე პირადად მიიჩნევს ეპისკოპოსს არასასურველ პირად. კანონმდებლობა სასულიერო და საერო უმაღლეს ხელისუფალთ (ამ შემთხვევაში, მეფესა და ეპისკოპოსს) ათანაბრებს. ეს პრინციპი, ი. დოლიძის აზრით, მომდინარეობს ბიზანტიური სამართლიდან.509 იქვე, გვ. 641) ეს პრინციპი ასახულია ვახტანგის სამართლის წიგნის 25-ე მუხლშიც – “მეფისა და კათალიკოზის საქმე… ორისავე სწორი არის, ამიტომ რომ ერთი ხორცის ხელმწიფეა და მეორე სულისა”.
მეფისა და ეპისკოპოსის უფლებრივად გათანაბრების პრინციპი ასევე გატარებულია ბაგრატის სამართლის 103-ე მუხლშიც, რომლის თანახმად სჯულის, ეკლესიის, ეპისკოპოსისა და მეფის წინაშე დამნაშავე მღვდელი, მოძღვარი ან მონაზონი არ ექვემდებარებოდა შეპყრობას. მისი ქმედება უნდა გამოეძიათ და თანხის გადახდით დაესაჯათ.
უფრო მეტი, 105-ე მუხლის თანახმად, დიდებულის თუ სხვათა მიერ სასულიერო პირის შეპყრობისათვის სასჯელი შემპყრობს დაედებოდა. ასევე ისჯება შემდეგი მუხლით მღვდლის მეუღლის “მომყინვებელი”. 106-ე მუხლით დიდებული, რომელიც ეპისკოპოსს შეაგინებდა, დიდი ხვეწნის შემდეგ 40.000 თეთრს გადაიხდიდა. ხოლო იმავე ქმედებისათვის აზნაური 20.000 თეთრით დაისჯებოდა, საზოგადოდ, მომდევნო მუხლები უმეტესად ეკლესიას, ანდა სასულიერო პირებს შეეხება, ასე რომ, ბაგრატ კურაპალატის სამართალიც საეკლესიო სამართლის წყაროა. საინტერესოა 121-ე მუხლი, რომლიდანაც ვიგებთ, რომ ეკლესიაში “ქვეყნის სამლოცველოდ” დასვენებულ მაცხოვრის ხატისათვის ქვეყანა ვალდებული იყო შეეწირა 30 გლეხი, ე.ი. მათგან შემოსავალი უნდა მოხმარებოდა ხატის მოვლა-პატრონობას, დაცვასა და მის წინაშე ლოცვის საქმეს. ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატისათვის 12 გლეხი უნდა შეეწირათ, ამდენივე გლეხი იყო დადგენილი სხვა ხატებისთვისაც. ამით იყო გამოწვეული ის, რომ უდიდესი განძი, ძვირფასი ხატები და საეკლესიო ნივთები ეკლესია-მონასტრებში საუკუნეთა მანძილზე შესანიშნავად იყო დაცული. ზემოთ მოყვანილი მუხლები ეპისკოპოსთა ხელშეუხებლობის შესახებ საქართველოში იმდენად გათავისებული იყო, რომ მხოლოდ უცხოელებმა – სპარსელებმა და რუსებმა გაბედეს მისი დარღვევა – მაგალითად, როდესაც როსტომ-ხანმა ევდემოზ კათალიკოსი მოაკვლევინა და რუსმა ხელისუფლებმა კი ცემით მოკლეს დოსითეოს ქუთათელი მიტროპოლიტი, იმერეთის კათალიკოსის ადგილზე მჯდომი.
ჭულევის საეკლესიო კრებას, როგორც აღვნიშნეთ, მოუძიებია და დაურთავს აღბუღას კანონებისათვის ბექა მანდატურთუხუცესის და, აგრეთვე, ბაგრატ კურაპალატის კანონები.
ჭულევის კრებას უნდა დაემატებინა მთელი ამ სამართლის კრებულისათვის ე.წ. “კანონიკური სამართლის” მუხლები. კრებას ამ კანონებით სურდა ღალატით ძმის თუ სხვა კაცის მკვლელის, ასოთა მოჭრის, ბრძოლაში მოკლულის გაძარცვის, უსამართლოდ სახელგატეხილი კაცის მოკვლის, კანონიერი ცოლის წაგვრის, სასულიერო პირის ღალატით მოკვლის და სხვა მსგავსი უზნეო ქმედების აღმოფხვრა. ამიტომაც ყოველ მუხლს ახლავს დამარღვევლის წყევლის ფორმულა. საზოგადოდ, ქურდობის, ეკლესიის გატეხის, ვენახის აჭრის, საყდრის საქონლის მოტაცების, ცეცხლის წაკიდებასა და სხვა დანაშაულში მხილებული დამნაშავეები წყევლითაც ისჯებოდნენ და, აგრეთვე, შესაბამისი კანონითაც (საეკლესიო სასჯელის გარდა). კრება 165-ე, 168-170-ე მუხლების დასასრულს ითვალისწინებს სანქციას, რომ დამნაშავე “კანონსამეცა ქვეშე იქნების წმიდაცა მოციქულთაცა” – რაც კანონიკური სამართლის ფორმულას წარმოადგენს.510( ქ.ს.ძ. ტ.I გვ.630)
ამიტომაც, ასეთი მუხლების, ანუ საკანონოს დადება შეეძლო სწორედ საეკლესიო კრებას და ასეც მოქცეულა ჭულევის კრება. კანონებში მოხსენიებული “საპირო და სანახშირო” უნდა ნიშნავდეს, სამომრიგებლოს, სამოსალაპარაკებლოს, ანუ მხარეთა შორის მოლაპარაკებისა და მორიგების მიღწევისათვის განკუთვნილ გასამრჯელოს. “სანახშო” სალაპარაკო ადგილს ერქვა. სამართალი, ძირითადად, მსოფლიო საეკლესიო კრებათა კანონებს ეყრდნობა.
ი. დოლიძე წერს: “სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს საშინაო მართვა-გამგეობა მთლიანად პატრონ – ათაბაგის მიერ დამოუკიდებლად ხორციელდებოდა. “იმხანად საქართველოს მთლიანობა იმდენად დაშლილი იყო, რომ მეფეს თითქმის აღარავითარი ძალა აღარ ჰქონდა”.511( ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ერის ისტორია, IV, 1941, გვ.143).
საკანონმდებლო ხელისუფლება საათაბაგოში პატრონ ათაბაგს ეკუთვნის და იგი ამ უფლებას საქართველოს მეფისაგან დამოუკიდებლად ახორციელებს, იგი აღჭურვილია უზენაესი სასამართლო ხელისუფლებითაც”.512 (ი. დოლიძე, ძველი ქართული სამართალი, 1953, გვ 32. მაგრამ საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ პატრონი ათაბაგი არაა თვითმპყრობელი ხელისუფალი, მის სამთავროში ზოგიერთი განსაკუთრებული სახელისუფლო და სასამართლო უფლება მინიჭებული აქვს ეკლესიას, კერძოდ კი – აწყურის ეპისკოპოსს (მაწყვერელს). “აწყურის ეპისკოპოსის სასამართლო იურისდიქციას ექვემდებარებოდა მთელი რიგი მნიშვნელოვანი სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეები (ბექა-აღბუღას სამართლის მიხედვით). მაწყვერელი ათაბაგთან ერთად ახორციელებს უმაღლეს სასამართლო ხელისუფლებას. საათაბაგოს საქართველოს სამეფოსაგან განდგომამ დიდი გავლენა მოახდინა მაწყვერელის დამოუკიდებლობაზე და მისი სასამართლო იურისდიქციის ზრდაზე. საათაბაგოში მაწყვერელი ისეთივე უმაღლესი საეკლესიო თანამდებობის პირი იყო, როგორც კათალიკოსი საქართველოში. თუ ათაბაგი საქართველოს მეფეს არაფერს ეკითხებოდა, მაწყვერელიც დამოუკიდებელი იყო მცხეთის საეკლესიო კათედრისაგან. სამცხე-საათაბაგოში იგი დამოუკიდებლად ახორციელებდა უმაღლეს საეკლესიო ხელისუფლებას და სჯულმდებლობას”.513(იქვე ,გვ.116)მაგრამ ხაზგასმითაა აღსანიშნავი, რომ “თუ სასულიერო საქმეებში მაწყვერელი უზენაესი პირია, საერო სამართლის საქმეებში ის ათაბაგის თანასწორია, მასთან ერთად ახორციელებს უმაღლეს მართლმსაჯულებას”.514 იქვე, გვ.117)
ამით (ე.ი. სამართლის სფეროში ათაბაგისა და მაწყვერელის თანასწორობით) არის გამოწვეული ბექა-აღბუღას სამართლად ცნობილი წიგნების შედგენილობა. ი. დოლიძის თვალსაზრისით, ბექასა და აღბუღას სამართალი თავდაპირველად 98 მუხლისაგან შედგებოდა (ეყრდნობა 1672 წლის ხელნაწერს), ე.ი. იგი შედგებოდა მხოლოდ ბექა მანდატურთუხუცესის და აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარის სამართლისაგან. მხოლოდ შემდგომ საუკუნეებში “სხვა მუხლები შემთხვევითა და შემთხვევით მიუმატეს ამ საკანონმდებლო ძეგლს”.515( იქვე, გვ. 42.)ეს ჩამატება ი. დოლიძის თვალსაზრისით, შეუსრულებია “ვახტანგ მეფის საკოდიფიკაციო კომისიას”.
ჩვენი თვალსაზრისი განსხვავდება ამ მხრივ. ჩვენი ფიქრით, ჭულევში შედგა საკანონმდებლო საეკლესიო კრება, რომელმაც საბო-ლოოდ გამოსცა მთლიანი სახით ერთიანი საკანონმდებლო ძეგლი, რომელიც იმთავითვე შედგებოდა როგორც ბექასა და აღბუღას სამართლისაგან, აგრეთვე შეიცავდა 99-160 (ე.ი. ბაგრატ კურაპალატის სამართალს) და რაც უმთავრესია, კრების მიერ გამოცემულ 161-170 მუხლებს (ე.ი. კანონიკურ სამართალს).
ეს გამოწვეული უნდა ყოფილიყო ზემოაღნიშნული გარემოებით, კერძოდ, იმით რომ, მართალია პატრონი ათაბაგი სათავეში ედგა სამთავროს საკანონმდებლო ხელისუფლებას, მაგრამ იგი ამ უდიდეს უფლებას (ათაბაგი) იზიარებდა მაწყვერელთან ერთად.
ეკლესიის ეს უფლებამოსილება (სამართლის სფეროში) კარგად ჩანდა უძველეს ადგილობრივ (ყოფილ ტაო-კლარჯეთში) შემუშავებულ ძეგლში, რომელიც ბაგრატ კურაპალატის სამართლის სახელით იყო ცნობილი (IX ს-ის ძეგლია). ამ ძეგლის ჩართვით ჭულევის კრებამ ეკლესიის უზენაესი სასამართლო და სახელისუფლო უფლებანი კიდევ ერთხელ გახადა თვალსაჩინო და კანონმდებლობის სახით დაამტკიცა.
“ბაგრატ კურაპალატის, ბექასა და აღბუღას კანონები”,
“კანონიკური სამართალი”
[ამოკრეფილი მუხლები]
[შესავალი, ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლიდან]. შევიყარენით ჭულევთა, მინდობილნი ღმრთისანი და აწყურის ღმრთისმშობლისანი, და… დავიდევით წინა პატრონისა პაპიჩემისა მანდატურთუხუცესის ბექას განაჩენი და იგი აგრევე სრულობით და უკლებლად დავსწერეთ.
და რაცა ჟამთა სიავითა სხვანი უწესონი საქმენი შემოსულიყვნენ, მათი სამართალიცა ზედა დაურთეთ, ასრე რომე, -რაც სისხლისა და გერშისა, დასხმისა და ღალატისა და რასა გინდა ფერისა დასაურვებელი საქმე იყოს.
პატრონისა პაპისჩემისაგან განაჩენი ყაზანური თეთრი იყო და ამა ჟამთ-შიგა ყაზანურობა აღ-სადმე-მოკლებულიყო (//). და დიდის წარჩინებულის მეფის გიორგის ჟამისა თეთრი გავაჩინეთ; ორიანი ხუთი დანგი წმინდა ვერცხლი და როგორაცა აწ ჟამისა თეთრი იყოს, ანგარიშით ამა წესით აღიღებდენ.
ამად არა ჩამოვამცრევით, რომე ავი საქმე ნუ ვისგანმე გაადვილდების.
აწყურისა და საფარისა, ვითა ძველითგან ყოფილიყო, არცა დიდსა მეფესა მოეშალა და ჩვენ განაღამცა აგრეთვე დავამტკიცეთ.
წიგნი სამართლისა კაცთა შეცოდებისა ყოვლისავე სახელითა ღმრთისაითა დაუსაბამოისა მამისა, ძისა და წმიდისა სულისაითა, მეოხებითა ყოვლადწმიდისა ღმრთისმშობელისაითა და ყოველთა წმიდათა ზეცისა და ქუეყანისაითა, მე, ათაბაგ-ამილსპასალარმან აღბუღა, მოვახსენეთ პატიოსანსა… მაწყუერელსა და ბიძაძეთა ჩემთა, შაშიასა და მისსა ძმას საფარის მოძღუარსა პაფნუტის; ხუთსავე თემსა სამცხისასა, ტაოველთა, შავშთა და კლარჯთა, და მათ შინა მყოფთა ეპისკოპოზთა და მეუდაბნოვეთა, მოწესეთა მოწმობითა. მინდობილნი ღმრთისანი და ყოვლად წმიდისა ღმრთისმშობელისანი, დავ[ი]დევით წინაშე პატრონისა პაპისჩემისა ბექაის განაჩენი; იგი სრულობით და უკლებლად დავწერეთ; და რაიცა ჟამთა სიავითა სხუანი უწესონი საქმენი შემოსრულ იყვნეს, მათი სამართალი ზედა დაურთეთ, ასე რომე, – რაიცა სისხლისა, გერშისა დასხმისა, ღალატისა და რაისა გინდა თეთრისა საურავისა საქმე იყოს.
პატონის პაპისჩემისაგან განაჩენი ყაზანური თეთრი იყო. ამა ჟამსა შინა ყაზანურობა არღარა იყო. დიდისა მეფისა გიორგის ჟამისა თეთრი გავაჩინეთ: ორიანი ხუთი დანგი წმიდა ვეცხლი. და როგორცა თეთრი იყოს, ანგარიშად იმა წესითა აიღებოდეს. ამად არა ჩამოვამცრევით, რომე ავი საქმე ნუ ვისგან გაადვილდების.
აწყურისა და საფარისა ვითა ძველითგან ყოფილიყო, არცა დიდსა პატონსა მოეშალა, ჩუენ განაღამცა ეგრეთვე დავამტკიცეთ.
[ბაგრატ კურაპალატის სამართლიდან]
100. ვინცა მოძღუარი იყოს, ანუ მეფეთა წინაშე ზრდილი და ნამყოფი კაცი იყოს, ანუ კარგი დიდ-ვაჭარი, ანუ კარგი სოფლისა მამასახლისი იყოს, აგეთი კაცი დასვი ბჭედ, ჭკუიანი იქნების და კარგად ეცოდინების ბჭობაი, და უსამართლოს არას იტყვის.
101. თუ ებისკოპოზმან მეფესა შესცოდოს, მეფისაგან ხელად შეპყრობაი არა ეგების, ამად რომე მისდა მუქაფად სასჯელისა დამამტკიცებელი არს.
შეხუეწაი, შეკაზმაი მართებს ებისკოპოზსა მეფისაი.
102. თუ მეფე ებისკოპოზსა გაუწყრეს, გინა უსამართლოდ, გინა სამართლითა, ხელთა შეპყრობაი არცა მაშინ მოხდების, ამისთვიის რომე მეორე მეფე ებისკოპოზი არს და ქრისტიანეთა სჯულისა დამამტკიცებელი.
და რაიცა მეფესა სჯულისა საქმე აქუს, აგრე შეიწყნარენ.
103. თუ მოძღუარმან ანუ მღდელმან, ანუ მონაზონმან მეფესა ანუ ებისკოპოზსა შესცოდოს, ანუ სჯულსა, ანუ ეკლესიასა შესცოდოს, ხელთა არავისგან შეიპყრობის.
გაკითხვაი უნდა, და რაიცა მიზეზი დასწამონ, მას მიზეზსა უნდა გამონახვაი გარდახდევინებაი.
104. ვინცა, ანუ დიდებულმან, ანუ აზნაურმან, ანუ სხუამან ვინმე, მონაზონი ანუ მღდელი მძლავრებით ხელთა შეიპყრას, რაისაცა გუარისა იყოს, მის სისხლსა ხუთი ათასი სხუაი ემატოს.
და თუ გუარიანი იყოს ანუ ხელისმქონებელი, მისსა სისხლსა ნახევარი სისხლი ემატოს.
105. თუ კაცმან ხუცისა ცოლი მოაყივნოს, გინა უზესთაესმან, გინა უქუემოესმან, მისსა სისხლსა სამოცი ათასი თეთრი სხუაი ემატოს.
106. თუ ებისკოპოზსა დიდებულმან აგინოს, ორმოცი ათასი თეთრი დაუურვოს და დიდად შეეხუეწის.
107. თუ [ებისკოპოზსა] აზნაურმან აგინოს, დიდითა შეხუეწითა ოცი ათასი თეთრი დაუურვოს.
108. თუ აზნაურმან ანუ დიდებულმან მღდელსა აგინოს, ანუ უქუემოესმან, მესამედი სიხლისაი დაუურვოს და დიდად შეეხუეწოს.
109. თუ კაცმან კაცი გუემოს და ეკლესიაი გაუტეხოს, რაისაცა გუარისა იყოს, სრული სისხლი დაუურვოს.
112. თუ იგი ეკლესიაი სანახევრო იყოს, ანუ სამესამედო, ანუ სამეოთხედო, ანუ სამრევლო, ანგარიში ქნან და აგრე დაუურვოს, რაიცა წილი ედვას.
ვისითაცა მიზეზითა დამართებოდეს, საპირო მან დაუურვოს. და იმა ეკლესიისა მოზიარენი გვერცა უდგენდა რომე მათცა არა გამოყონ, არა ემართლებიან.
113. თუ ეკლესიაი მეკობრეთა გატეხონ პატრონისა უკითხავად და ესე დასწამონ, შენ იცოდიო, პატრონმან მის მეკობრისამან უცოდნელობა ფიცოს ოცდაოთხისა კაცითა და დაეჯერების. მეკობრე ხელთა მისცეს, რაი გინდა უყონ, ნუ დაემდურების. ალაფიცა უკლებლად შეაქციონ, გინა მათ გამოიღონ.
115. თუ ეკლესიასა დაესხნენ, ხუთი ათასი თეთრი დაუურვონ საუპატიოდ.
121. სადაცა მაცხოვრისა ხატი ესუენოს სამცველოდ ქუეყანისა, საუპატიოდ ოცდაათი გლეხი მართებს, თორმეტი – ყოვლად წმიდისა, თორმეტი – მთავარანგელოზთა, თორმეტი – სხუათა წმიდათა მღვდელთ-მოძღვართა, მოციქულთა, წმიდის გიორგისა, ნათლისმცემელისა და სხუათა წმიდათა.
[კანონიკური სამართალი]
161. რომელმანცა, ვინცა გინდა დიდმან, ანუ მცირემან კაცმან, ღალატით ძმაი მოკლას და ანუ ღალატით სხუაი კაცი, კრულ და წყეულ, შეჩუენებულ იყავნ დაუსაბამოისა ღმრთისა პირითა.
და ვითარისაცა გუარისა იყოს კაცი იგი, ორკეცი სისხლი დაუურვოს.
და ვინცა უშუელოს და შეიწყნაროს, კრულ და წყეულ, შეჩუენებულ იყავნ.
162. ვინცა ქრისტიანემან კაცმან ძმას თუალნი დასწუნეს ცხადად ანუ ღალატად, ანუ მოჰკუეთოს რაიმე ასოთაგანი, სისხლი სრული და სანახშირო დაუურვოს.
კრულ და წყეულ, შეჩუენებულ იყავნ, და ცუდმცა არს მოსახსენებელი სიცოცხლე და სიკუდილი მისი.
163. ბრძოლათა შინა რომელიცა კაცი მოკუდეს, აბჯრისაგან კიდე ტანსაცმელსა და ნიფხავ-პერანგსა ნუ ვინ მოხდის.
კრულ, წყეულ და შეჩუენებულ იყავნ ღმრთისა პირითა.
164. ვინცა მეკობრე, მეჯურმუცე და მპარავი კაცი მოკლას, ცხადად გამოჩნდეს, რომე უსამართლო ყოფილიყოს, – ვინცა მისმან ნათესავმან და საშუალთა მისი სისხლი იკითხონ, კრულ და შეჩუენებულ და წყეულ იყავნ.
165. რომელმან კაცმან ვის გინდა მისი გვირგვინ ნაკურთხი ცოლი წაუღოს და მოსტაცოს, სრული სისხლი დაუურვოს, რასაცა გუარისა იყოს.
კრულ და წყეულ და შეჩუენებულ [იყავნ] პირითა ღმრთისაითა.
და კანონსამცა ქუეშე იქმნების წმიდათა მოციქულთასა.
166. რომელმანცა, ვინ გინდა გუარმან კაცმან, ხუცესი, მონაზონი ანუ დიაკონი მალვით, ღალატით მოკლას, შეიპყრას და გაძარცოს, ორი კეცი სისხლი დაუურვოს.
კრულ და წყეულ და შეჩუენებულ [იყავნ] სული და ხორცი მისი.
167. რომელმანცა კაცმან რა გინდა რა მოიპაროს და გამოჩნდეს, ორნივე თუალნი დაეწუნენ და ანუ ხელ-ფერხი დაეჭრას.
თუ საპატიჟოსა ადგილსა არა მოეპაროს, ვინ იყიდდეს, ვითაცა დააფასონ, ეგრე მიჰყიდონ, და ნაპარევი დაუკლებლივ მისსა პატრონსა მისცეს.
და კრულ, წყეულ და შეჩუენებულ იყავნ.
168. რომელმანცა კაცმან, დიდმან ანუ მცირემან, რაისა გინდა ნივთიანისა საქმისათვის და მტერობისათვის, სისხლისა და ვალისა გარდახდისათვიის ეკლესიაი გატეხოს ანუ ცეცხლი შეუდვას და დაწუას, ანუ ცხადად ანუ იდუმალ, კანონსამცა ქუეშე არს წმიდათა მოციქულთასა და წმიდათა კრებათასა.
კრულ და წყეულ და შეჩვენებულ იყავნ.
მცირე ესე დასაურვებელი განგვიიჩენია, – რაიცა ამისა ეკლესიისა დასაურვებელი პატიჟი ეწეროს და გაჩენილ იყოს, ორკეცი დაუურვოს, და ალაფი რაიცა წაეღოს, უზღოს. ამავე კანონსა ქუეშე იყოს კაცი იგი.
169. რომელმანცა კაცმან, გინდა სისხლისა და გულის ტკივილისათვიის, ვენახი დაჭრას ანუ ხენი ნაყოფიერნი, ანუ ყანაი დათიბოს, ცხადად ანუ იდუმალ, კრულ და წყეულ და შეჩუენებულ იყავნ კაცი იგი ცათა შინა და ქუეყანასა ზედა.
[169[1]]. ვინცა საყდრისა საქონებელთა სენაკთა, აგარათა, სახლთა, ბეღელთა, მარანთა და ვის გინდა სხუათა კაცისა მოსახმარებელთა ღამით ცეცხლი შეუდვას, რაისა გინდა სისხლისა [და] მტერობისათვის, რაისაცა გულის ტკივილისათვის ანუ მოვალებისათვის, კრულ, წყეულ და შეჩუენეულ იყავნ იგი კაცი ცათა შინა და ქუეყანასა ზედა.
და რომლისაცა საქმისათვიის ქნას იგი საქმე, გარდახდეს.
და ვითარცა ადგილი იყოს, სისხლი და პატიჟი გარდაიხადოს და კანონსა ქუეშე იყოს. და დანაკლები უზღოს.
170. ვინ გინდა კაცმან რაისა გინდა საქმისა და მტერობისათვის საყდარსა და საყდრისა საქონებელსა მალვითა ანუ ცხადად ცეცხლი შეუდვას, დაწუას რა გინდა რა, ცხადად გამოჩნდეს, საყდრის პატიჟად ოცდათორმეტი ათასისა თეთრისა დაუურვოს.
და კრულ და წყეულ და შეჩუენებულ იყავნ, და ცუდმცა არს მოსახსენებელი სული და ხორცი მისი ამას სოფელსა და მას საუკუნოსა დაუსაბამოისა ღმრთისა მადლითა და კანონსა ქუეშე არს წმიდათა მოციქულთასა.516 (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. I გვ. 425-473)
პარაგრაფი ამოღებულია მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის წიგნიდან „მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, „საქართველოს საეკლესიო სამართალი, საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული(საქართველოს საეკლესიო კრებების სამართალი,კანონები და დადგენილებები)“
თბილისი 2010