ჩვენში დამკვიდრებული თვალსაზრისით პროკოფი კესარიელი თა¬ვის ნაშრომში აღწერს დასავლეთ საქართველოს, რომელსაც ლაზიკად მიიჩნევს. ჩვენ ქვემოთ საგანგებოდ განვიხილეთ პროკოფის სამი წიგნი, რომლებიდანაც ნათლად ჩანს, რომ პროკოფის მიერ აღწერილი ლაზიკა მდებარეობდა ჭოროხის ხეობასა და ზღვისპირეთში ხუფათის მიმართულებით და არა რიონის დაბლობში. პროკოფისათვის მდ. ფაზისი არის მდ. ჭოროხი და არა მდ. რიონი. მისი ლაზიკა ჩვენი ერის უძველეს ქვეყანაში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდა.
პროკოფი წერს – “ყველა ადამიანს მეტწილად სჩვევია, რომ, თუ კი მათ ერთხელ შეითვისეს რაიმე აზრი, ისინი აღარ ცდილობენ ჭეშმარიტება გამოიკვლიონ, არც რაიმე ახალ აზრს იღებენ, არამედ მათ ძველი აზრი მიაჩნიათ საღად და პატივსაცემად, ხოლო თანამედროვე აზრს სათაკილოდ და სასაცილოდაც კი თვლიან” (პროკოფი, გეორგიკა, II, 1965, გვ. 139)
პროკოფი კესარიელმა, რომელიც მოღვაწეობდა იუსტინიანეს დროს (VI ს-ის I ნახევარი) დაწერა სამი თხზულება: “პოლემიკა”, “შენობათა შესახებ” და “ანეკდოტა”. ჩვენს წიგნში განხილულია პროკოფის ამ ნაშრომებიდან ის თავები, რომელნიც ეხებიან ლაზიკას. მათ შორისაა “პოლემიკის” I-II თავი – “ომი სპარსელებთან” და V-VII თავი – “ომი გუთებთან”, რომელნიც ს. ყაუხჩიშვილმა თარგმნა და დაბეჭდა თავის ცნობილ და შესანიშნავ “გეორგიკების” მეორე ტომში (1965 წ.). ჯ. შოშიაშვილმა თარგმნა და გამოსცა პროკოფის წიგნი “შენობათა შესახებ” (2006 წ.), ხოლო ნ. ეფრემიძემ “საიდუმლო ისტორია” (1989 წ.).
პროკოფის სამივე თხზულებიდან გვერდების მიხედვით მოყვანილია ციტატები, რომელთაც ერთვის შესაბამისი კომენტარები.
I. პროკოფიკესარიელი“ომისპარსელებთან”
De Bello Persico (BP)
იბერებისაუკეთესომართლმადიდებლებიარიან
“იბერები ქრისტიანები არიან და ამ სარწმუნოების წესებს ყველა იმათ¬ზე უკეთ იცავენ, რომელთაც ჩვენ ვიცნობთ, ხოლო ძველთაგანვე სპარსელთა მეფის ქვეშევრდომნი გამხდარან” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 48).
პროკოფი ერთ-ერთი პირველია იმ მრავალ ავტორთა შორის, რომელ¬ნიც ქართველთა უძველესი მართლმადიდებლობის შესახებ მიუთითებენ.
მართალია, პროკოფის დროს, იბერია – პოლიტიკურად სპარსეთის ხელთ იყო, მაგრამ ქრისტიანობას მტკიცედ იცავდა.
კათალიკოსი
“ქრისტიანთა მღვდელმთავარსაც კათოლიკოსს უწოდებენ ელინთა ენით, რადგან ის ერთი განაგებს ყველა აქაურ სოფლებს” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 88).
აქაური სოფლების ქვეშ იგულისხმება ჭოროხის ხეობისა და ოფ-რიზეს რეგიონი ისტორიულ ლაზიკაში. აქ, ოფში, IV ს-ში წმ. ნინოს დაუარსებია საეპისკოპოსო კათედრა (XVII ს-ის ლაზეთის მიტროპოლიტ გერმანეს იმ ცნობის თანახმად, რომელიც მან რუსეთის ხელმწიფეს მიაწოდა).
IV საუკუნის ერთ პერიოდში ტერიტორია ოფ-რიზედან ჭოროხამდე, ჯერ კიდევ, ქართულ სახელმწიფოს ეკუთვნოდა, შემდგომ, V ს-ში, მის დაპყრობას ცდილობდა ბიზანტია, თავისი გაძლიერებისთანავე ქართველი ხელმწიფეები ამ მხარეს იბრუნებდნენ, მაგალითად, ვახტანგ გორგასალმა საგანგებოდ ილაშქრა კიდეც აქ და დაუბრუნა ქართლის სამეფოს ეს მიწა-წყალი, აქვე ამავე რეგიონში (კერძოდ, ჭოროხის ხეობაში მან ააგო ეკლესიები და დააფუძნა მონასტრები), შესაბამისად აქაური სოფლები ქართლის კათალიკოსის იურისდიქციაში შედიოდა V საუკუნეში, ასევე ყოფილა პროკოფი კესარიელის დროსაც, ამიტომაც აქაური ხალხი (მათზე წერს პროკოფი), ჯერ კიდევ თავისთავს ქართველი კათალიკოსის იურისდიქციას მიაკუთვნებდა ლაზიკისათვის ომების დაწყებამდე, თუმცა ომის შემდეგ ვითარება შეიცვალა.
აქ უნდა გავიხსენოთ გელასი კესარიელის ცნობა, რომ “ტყვე ქალმა” მოაქცია ანუ გააქრისტიანა პონტოს ნაპირას მცხოვრები იბერები და ლაზები.
ზღვისპირეთში ქართული ეკლესიის იურისდიქციასთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ ასევე მოსე ხორენელის ცნობა, რომ წმ. ნინომ იქადაგა “კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”, ძველი ქართული წყაროებით კლარჯეთის რეგიონი თავდაპირველად ოფ-რიზესაც მოიცავდა, ხოლი მასქუთების ტომი კასპიის ზღვისპირზე ცხოვრობდა. ამ რეგიონში (კლარჯეთ-ლაზიკიდან კასპიის ზღვამდე) უქადაგნია წმ. ნინოს.
ამ მხრივ, ოთხი წყაროს – პროკოფის, გელასი კესარიელის, მოსე ხორენელისა და ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობები ერთმანეთს ადასტურებენ და ავსებენ. ამ ცნობებიდან, ჩანს რომ IV-V-VI საუ¬კუნეებში ზღვისპირეთი (ოფ-რიზეს რეგიონიდან), ჯერ კიდევ, საქარ¬თველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა; ხუფათამდე კათალიკოსის იურისდიქცია ვრცელდებოდა, მის ქვემოთ, ტრაპეზუნტამდე კი “ლაზთა ეპისკოპოსების იურისდიქცია გავრცელდა. “ლაზთა” ეპისკოპოსები ნ. ადონცის კვლევით, ზიგანა-გუმუშხანეს რეგიონის ეპისკოოსებს ერქვათ.
იბერთამარჯვნივსპარსელებიცხოვრობენ
“იბერთა მარჯვნივ, აღმოსავლეთით ცხოვრობენ სპარსელთა ტომები” (იქვე, გვ. 48).
იბერიის მარჯვნივ მცხოვრები ალბანელები ნაკლებ სავარაუდოა, რომ პროკოფის სპარსელებად მიეჩნია, ჩანს, მის მიერ იბერების საცხოვრისად მოიაზრებოდა ასევე მიწა-წყალი ვანის ტბის მიმართულებით (ე.ი. ტაო, ბასიანი და მიმდებარე მხარეები), რომლის იქითაც იყო სპარსეთი – თავისი სპარსული ტომებით.
[ჩანს, პროკოფი ერმანეთისაგან ასხვავებდა ტერმინებს “იბერები” და “იბერია”, რადგანაც მის დროს იბერები იბერიის გარეთაც ცხოვროვდნენ].
იბერთამარცხნივლაზიკეა
“იბერთა მარცხნივ, დასავლეთით მდებარეობს ლაზიკე” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 48).
პროკოფის მიერ იბერიის ქვეშ მოიაზრება მესხეთიც (კოლა-არტაანით), რომლის დასავლეთით – მართლაც იყო ლაზიკე.
იბერთამეფეგურგენილაზიკეშიგაიქცა
იბერთა მეფე გურგენი “ლაზიკეში გაიქცა იბერთა ყველა დიდებულითურთ, თან წაიყვანა ცოლი, შვილები და ძმები, რომელთაგან უხუცესი იყო პერანი” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 50).
გურგენის სამეფოში ასევე კოლა-არტაანიც შედიოდა, რომლის და¬სავლეთით არტანუჯ-ჭოროხის ხეობა იმჟამად ლაზიკედ იწოდებოდა.
მეფის შემდეგ მეორე პირს – ანუ “უხუცესს” იბერთა სამეფო სახლში მოიხსენებს სტრაბონიც.
ივ. ჯავახიშვილის აზრით “I-II სს-ში მეფობის უფლების მემკვიდრეობის რიგი პირდაპირი კი არ არის, არამედ, ეს უფლება უფროსობით გადადის მთელი სამეფო საგვარეულოს ამა თუ იმ წევრზე” (ქართული სამართლის ისტორია, I, გვ. 180).
კოლხიდა-ლაზიკე
პროკოფი წერს: სპარსელთა აზრით “კოლხიდას ახლა ლაზიკე ეწო¬დება, ძველთაგანვე სპარსელთა ქვეშევრდომი იყო, რომაელებს უსამართლოდ უჭირავთ” (გეორგიკა, ტ. 2. 1965 გვ. 47).
სპარსელებმა VI ს-ში დაიქვემდებარეს ისტორიული საქართველო, მის ერთ-ერთ ნაწილად მიიჩნევდნენ ისინი ლაზიკას, ამიტომაც გაღიზიანდნენ, როცა ლაზიკა რომაელებმა დაიჭირეს.
ლაზიკემთაგორიანია
სპარსთა მეფე ხოსრო ამბობს: “ლაზების ქვეყანა საკმაოდ ძნელგასასვლელია მსუბუქად ჩაცმული კაცისათვისაც კი, რადგან ის ზომაზე მეტად დაქანებულია და ხშირად უზარმაზარი ტყეების შემცველი დიდ მანძილზე” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 81).
დასავლეთ საქართველოს ცენტრალური და ძირითადი ნაწილი მისი ბარია. ამიტომაც ის არ არის “ძნელგასასვლელი დაქანებული” ფერდობებიანი ქვეყანა, რადგანაც ვრცელი ქვეყანა ფოთიდან შორაპნამდე, სადაც ივარაუდება ლაზიკის ცენტრალური ნაწილის არსებობა – ვაკეა, (ხოლო ტერიტორია სურამიდან შორაპნამდე იბერიის ნაწილად მიიჩნევა).
ლაზიკა არ იყო სწორი ზედაპირის მქონე (ანუ ვაკე) ქვეყანა, არამედ იყო “დაქანებული” მთიანეთის ფერდებიანი ქვეყანა, ამიტომ ჩვენ ქვემოთ პროკოფის ცნობებზე დაყრდნობით ვამტკიცებთ, რომ ლაზიკა და დასავლეთ საქართველოს ბარი სხვადასხვა ქვეყნები იყვნენ.
პოლიტიკური ლაზიკა ერგე-ლიგან-ხუფათ-კლარჯეთის მხარეებს მოიცავდა და არა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს ცენტრალურ ნაწილს.
კლდეებიფაზისთან
“ლაზიკე ყველგან, მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე – გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია, რომელნიც იქ დიდ მანძილზე ვიწრობებს ქმნიან. ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებენ ელინური გამოთქმით” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 102).
როგორც ცნობილია, დასავლეთ საქართველოს დაბლობში რიონის სანაპიროებზე არსადაა მსგავსი კლდეები, რომელთაც პროკოფი აღწერს, რაც შეეხება ჭოროხს, მისი სანაპირო მართლაც კლდოვანია.
მაშასადამე, ამ ნიშნითაც პროკოფის “ფაზისი” არაა რიონი.
მაღალკლდიანობის გამო გაუვალი ჭოროხისა და მისი შენაკადების სანაპიროების ორსავე მხარეს აღმართული უზარმაზარი კლდეები, შესაძლებელია ყველამ თავისი თვალით ნახოს ართვინ არტანუჯის რეგიონში.
არტანუჯისაკენ მიმავალი ვიწრო გზას “ჯოჯოხეთის კანიონსაც” უწოდებენ, რადგანაც გზის ორივე ნაპირზე 200-300 მეტრი სიმაღლის შვეული კლდეებია აღმართული, რომელნიც აქ, მართლაც “დიდ მანძილზე ვიწრობებს ქმნიან”. ასეთ გზას უწოდებდა პროკოფი კლისურას – მისი სიტყვით ასეთი იყო “გზები, რომელთაც რომაელები “კლისურებს” უწო¬დებდნენ ელინური გამოთქმით”.
არტანუჯ-ართვინის დამაკავშირებელი ეს გზა რეალურად ამჟამადაც მოქმედია, ამ გზით შედიოდნენ იბერიიდან მომავალი სპარსელები ლაზი¬კაში.
მარილიდაღვინო
“ლაზიკეში არსად არ არის მარილი, არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე, ყველაფერი შემოაქვთ მათთან ნავებით რომაელთა სანაპიროებიდან” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 96).
აქედან ჩანს, რომ “ლაზიკე”- ზღვისპირა და მდინარე ფაზისისპირა ზოლია.
“ლაზიკე” რომ ყოფილიყო დასავლეთ საქართველო, ვთქვათ თანამედროვე თერჯოლის რაიონი, როგორ უნდა შეეტანათ იქ ღვინო, მარილი და ხორ¬ბალი ზღვიდან ანუ რომაელთა სანაპიროებიდან “ნავებით”? ამისათვის საჭირო იქნებოდა სახმელეთო ან სამდინარო გზები, გარდა ამისა იქ ღვინის შეტანა ვითომ საჭირო იქნებოდა? ცხადია, რომ არა, თერჯოლა, ზესტაფონი, შორაპანი, ბაღდადი და მიმდებარე რაიონების მომცველო ტერიტორია საქართველოში ღვინის პროდუქციის ძირითადი მწარმოებელია, ამიტომაც პროკოფის ცნობა, რომ იქ “არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე, ყველაფერი შემოაქვთ მათთან ნავებით რომაელთა სანაპიროებიდან”- მათ არ ეხება. აქ არა თუ ხორბლისა და ღვინის, არამედ სუბტროპიკული ხილის მოწევაცაა შესაძლებელი, რადგანაც საერთოდ დასავლეთ საქართველო სუბტროპიკული რეგიონია.
რადგანაც“ყველაფერი შემოაქვთ მათთან ნავებით რომაელთა სანაპიროებიდან”, ამიტომ “ლაზიკე” ზღვისპირზე და მდინარისპირზე განლაგებული ვიწრო ქვეყანა უნდა ყოფილიყო, რომელსაც გრძელი სანაპირო ჰქონდა, და სადაც პროდუქტი შეჰქონდათ ნავებით.
ასეთია მაგალითად, ჭოროხის ხეობა, სადაც პროდუქტის სანაპიროდან ხეობის სიღრმეში შეტანას გრძელი გზები არ ესაჭიროება – სამდინარო გზაც საკმარისია. ჭოროხის სამდინარო გზა აქ იყო ზღვასთან დამაკავშირებელი უპირველესი სავაჭრო არტერია, ასეთივე იყო ამ სამდინარო გზის დანიშნულება XIX საუკუნეშიც კი, თვითმხილველ მეცნიერთა აღწერით.
ეს სავაჭრო-სამდინარო გზა XIX საუკუნეშიც მოქმედებდა, ბაქ¬რაძის, ვეიდენბაუმისა და ყაზბეგის აღწერით ართვინიდან ბათუმამდე 200-ზე მეტი სავაჭრო ნავი დაცურავდა. ჭოროხზე“სანავეს” ახსენებს აშოტ კურაპალატის ცხოვრებაც. ამ ნავებით ზღვიდან ართვინამდე და პირიქით სწორედ ხორბალს, მარილს, სამშენებლო ხე-ტყის მასალებსა და მსგავს ეზიდებოდნენ XIX ს-შიც კი. ამასვე აღწერს პროკოფიც VI ს-ში.
ჩანს პროკოფის ლაზიკა ძირითადად ჭოროხის ხეობა და ერგე-ლიგანი იყო.
ხოსროკოლხეთში
იუსტინიანეს მეფობის მე-6 წელს სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის დაიდო “უვადო ზავი”. სპარსელებმა რომაელებს დაუბრუნეს ლაზიკის სიმაგრეები, რომლებიც რომაელებს ამ ომამდე ეჭირათ (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 62).
შემდეგ, სპარსელთა მეფე “ხოსრო დიდი ჯარით შეიჭრა კოლ¬ხეთ¬ში” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 63).
ჩვენ ქვემოთ ვამტკიცებთ, რომ ის შეიჭრა არა სურამის უღელტეხილის გზით, არამედ მესხეთის მხრიდან არსიანის ქედის გადამკვეთი ე.წ. კლარჯეთის გზით (არტაან-არტანუჯ-ართვინ-ზღვისპირის გზით).
ლაზიკასა და სპარსეთს შორის იბერია და პერსარმენია მდებარეობდა.
პროკოფის ნაწერებში სპარსეთ-ბიზანტიის ომის დროს ხშირად, და შეიძლება ითქვას მუდამ, ერთად იხსენიება “არმენია, ჭანეთი, ლაზიკა” (იქვე, გვ. 64). რადგან ისინი ერთმანეთის მეზობელი ქვეყნები იყვნენ.
ხოსროსგზა
“როდესაც ლაზები წინ მიუძღვებოდნენ ხოსროს, მათ გადავლეს მდ. ბოასი და ისე მივიდნენ პეტრაში, რომ ფაზისი მარჯვნივ ჰქონდათ თითქოს იმიტომ, რომ მათ წინასწარ განჭვრიტეს რათა მდინარე ფაზისის გადასასვლელად არც დრო და არც შრომა დასჭირვებოდათ, ხოლო ნამდვილად იმიტომ, რომ არ სურდათ “სპარსელებისთვის ეჩვენებინათ თავიანთი საბინადრო ადგილები” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 102).
დიდი სიგრძის მდ. ჭოროხს, თავისი დინების სხვადასხვა მონაკვეთში, სხვადასხვა სახელი ერქვა. მას სათავეში “აკამფსი” და “ბოასი” ერქვა დაახლოებით ართვინამდე, ხოლო ართვინიდან ზღვამდე “ფაზისი”.
პროკოფი ბოასს მდ. ჭოროხს უწოდებდა კარჩხალის მთიანეთამდე (ართვინთან ახლოს), ამიტომაც ხოსრომ ან მდ. ბოასი გადალახა ამ ადგილას, ანდა სახელ “ბოასს” რომაელები ასევე უწოდებდნენ მდ. იმერხევს, რომელსაც სათავეში გ. ყაზბეგის ცნობით, მართლაც “ყვირილა” ერქვა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მდინარეები. “სვეტიცხოველი” 2, 2010, გვ. 46-55).
ქართულ წყაროებში ნახსენები საერთაშორისო მნიშვნელობის “გზა კლარჯეთისა” არტაანიდან ზღვისაკენ ჯერ თანამედროვე არტანუჯში შედიოდა, შემდეგ გადალახავდა მდ. იმერხევსა და ასევე გადალახავდა მდ. ჭოროხს და შედიოდა ართვინში. იქიდან კი ზღვისაკენ სამდინარო და სახმელეთო გზებიც მიემართებოდა.
“კლარჯეთის გზით” მავალი ხოსრო ჯერ მდ. იმერხევს გადაკვეთდა, შემდეგ კი ჭოროხს და ამავე გეზით, ანუ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს გზით, სვლას გააგრძელებდა ზღვისაკენ, ამიტომაც ის ისე მისულა პეტრაში, რომ ფაზისი (ანუ ჭოროხი) მარჯვნივ ჰქონდა. ართვინიდან ზღვისაკენ ძველად მართლაც არსებობდა გზა ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს გავლით, რასაც მარცხენა სანაპიროზე არსებული ქვის თაღოვანი ხიდების უამრავი ნაშთი და ადგილობრივ მცხოვრებთა მონათხრობი ადასტურებს, თუმცა ართვინიდან ზღვამდე ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზე გამავალი გზა უფრო მნიშვნელოვანი იყო.
მარცხენა სანაპიროს გზით მავალი კაცისათვის, ცხადია ჭოროხი ანუ ფაზისი მარჯვენა მხარეს აღმოჩნდებოდა. ამიტომ წერს პროკოფი – ისე მივიდნენ პეტრაში, რომ ფაზისი მარჯვნივ ჰქონდათ (პეტრა ხუფათის რეგიონში მდებარეობა, მდინარის მარცხენა ნაპირას. ეს მხარე მარჯვენა სანაპიროზე მდებარე მოხირისის მხარესთან შედარებით დაუსახლებელი იყო).
კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით ქალაქი არტანუჯი საერთაშორისო სავაჭრო ცენტრად ამ გზის მეშვეობით იქცა. როგორც ითქვა, ეს გზა დვინს (ე.ი სპარსეთსა და არმენიას) იბერიის (ანუ ამ შემთხვევაში არტაანის) გავლით ზღვასთან აკავშირებდა. დვინი-არტაან-არტანუჯის გზა ქართულ წყაროებში “კლარჯეთის გზის” სახელითაა ცნობილი. ეს გზა არტაანთან იყოფოდა. მისი ერთი მთავარი ტოტი მცხეთა-თბილისისაკენ მიემართებოდა. მაშასადამე, ეს გზა ასევე თბილისსა და საქართველოს შავ ზღვასთან აკავშირებდა. ეს ძირითადი გზა იყო, რომლითაც მრავალმა ქართველმა მეფემ ისარგებლა წყაროთა ცნობით. იბერიის, არმენიისა და სპარსეთის ზღვასთან დამაკავშირებელი ეს გზა I საუკუნეშიც კი ფუნქციონირებდა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მთავარი სავაჭრო გზები და არტერიები. “სვეტიცხოველი” 2, 2010, გვ. 40-45).
როგორც აღწერიდან ნათლად ჩანს, ამ გზით შემოსულმა სპარსელთა მეფე ხოსრომ გადალახა მდ. ბოასი (როგორც ითქვა, ეს ჭოროხის სახელი იყო ამ ადგილებში თანამედროვე ართვინის მაღლა, ხოლო მის დაბლა ვიდრე ზღვამდე ჭოროხს უკვე ფაზისი ერქვა) და ქ. პეტრამდე გაჰყვა მდინარე ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს, ისე რომ, როგორც პროკოფი წერს “ფაზისი (ე.ი. ჭოროხი) მარჯვნივ ჰქონდათ”. ეს არის ჩვეულებრივი სვლა-გეზი, ანუ ხოსრო პეტრაში მივიდა არა სურამის ქედის გზით, არამედ სპარ¬სეთიდან ქ. პეტრამდე ყველაზე მოკლე გზით – სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მან გაიარა შემდეგდროინდელი კლარჯეთი და მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს გზით მივიდა პეტრაში.
დვინი-სპარსთაჯარისდასასვენებელიადგილილაზიკისომებისდროს
პროკოფი წერს – სპარსელთა სარდალმა სურსათის ნაკლებობის გამო გადაწყვიტა ჯარის მეტი წილი გაეყვანა ქ. პეტრადან, მართლაც მან ქ. პეტრაში დატოვა 5 000 კაცი, “თვითონ კი დანარჩენი ჯარით მივიდა პერსარმენიაში და დაისვენა დვინის მახლობელ სოფლებში” (გეო¬რგიკა 2, 1965, გვ. 115).
კიდევ ერთხელ უნდა დავუბრუნდეთ სპარსთა მიერ განვლილ გზას ლაზიკისაკენ. ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფიის თანახმად VI ს-ის დასაწყისში სპარსელთა ჯარი ლაზიკაში, კერძოდ კი ქ. პეტრაში შედიოდა დასავლეთ საქართველოში გამავალი ხაშურ-ლიხის ქედის გზით და ამიტომ ზღვისპირას მდებარე პეტრამდე უნდა გაევლო დასავლეთ საქართველოს ვრცელი ქვეყანა, კერძოდ, თანამედროვე იმერეთი, გურია და აჭარა.
პროკოფის აღწერიდან კი ჩანს, რომ სპარსელთა ჯარი პეტრასთან მივიდა არსებული პირდაპირი პერსარმენია-დვინი-ართვინის გზით, შემდეგ გაყვებოდა მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს და პირდაპირ მიადგებოდა ქ. პეტრას – ეს იყო უმოკლესი გზა პერსარმენიიდან პეტრამდე.
პერსარმენიის მთავარი ქალაქი დვინი კი ლაზიკის ომების ეპოქაში ამ ომებში მონაწილე სპარსთა ჯარისკაცების დასასვენებელი ქალაქი, ერთგვარი სარეაბილიტაციო-გამაჯანსაღებელი ცენტრი იყო.
პერსარმენიის ამ გზითვე გავიდა ეს ჯარი ერთ-ერთი ბოლო დამარცხების შემდეგ ლაზიკიდან, კერძოდ ლაზიკიდან გასული სპარსთა სარდალი “დანარჩენი ჯარით მივიდა პერსარმენიაში და დაისვენა დვინის მახლობელ სოფლებში”
ე.ი. ლაზიკაში მოლაშქრე სპარსთა ჯარის ბანაკი დვინში იყო.
ლაზიკიდან პერსარმენიაში და პირიქით ჯარი მოძრაობდა პირდაპირი გზით: ხუფათი (პეტრა)-ართვინი-არტაანი-დვინი.
როგორც ითქვა, ლაზიკის ქვეშ იგულისხმება არა დასავლეთ საქარ¬თველო, არამედ ისტორიული ქართული ოლქი -“კლარჯეთი, ბოლო კლარჯეთისა ზღვის პირი”- ამ ქვეყნის ღერძული უმთავრესი მდინარეა ჭოროხი, რომლის მთავარი ციხეც იმ დროს პეტრა იყო, აქედან პერსარმენიამდე – (დვინამდე) გადიოდა პირდაპირი გზა ჭოროხისა და მისი მომიჯნავე კლდოვანი მთების გავლით. ესაა ართვინ-არტანუჯ-არტაან-დვინის გზა. ასე, რომ დასასვენებლად პერსარმენიაში პეტრადან ჩასულ ჯარს ხაშურ-ლიხის ქედი და თბილისი არ გაუვლია და არც იყო ამის საჭიროება.
გუბაზი
“ხოსრომ და მიდთა ჯარმა იბერიის გავლის შემდეგ ლაზიკის საზ¬ღვრებში მიაღწიეს, მათ დაიწყეს ხეების მოჭრა… ჰყრიდნენ მას ძნელსავალ ადგილებში… მიაღწიეს შუა კოლხეთს… მოვიდა გუბაზი ლაზთა მეფე, ეთაყვანა ხოსროს, ვითარცა ბატონს და თავისი თავი სამეფო ძალაუფლებითურთ და მთელი ლაზიკე გადასცა მას. პეტრა ზღვისპირა ქალაქია კოლხეთში…” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 82, 83).
აქედან ჩანს, რომ ხოსრო პეტრაში ჩქარი სვლით შევიდა იბერიის შედარებით მოკლე ე.წ. “კლარჯეთის გზის”, და არა დასავლეთ საქარ¬თველოს გრძელი გზის გავლით.
აქ, “შუა კოლხეთის” ქვეშ, ჩანს იგულისხმება ართვინის მხარე ხოფას მახლობლად.
ხოსროსსახომალდეხე-ტყელაზიკაში
რომის ელჩები ხოსროს სთხოვენ რომაელებს დაუბრუნოს ლაზიკა (იქვე, გვ. 91).
ხოსრომ გადაწყვიტა “ლაზიკიდან კოლხები ყველანი გამოესახლებინა” (გვ. 92).
ხოსრომ გადაწყვიტა შავ ზღვაზე საზღვაო ფლოტის აგება, ამიტომაც მან გაგზავნა “ლაზიკაში აურაცხელი ხე-ტყე” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 93).
აქედანაც ჩანს, რომ ლაზიკეში არ იგულისხმება დასავლეთ საქარ¬თველო, სადაც ხე-ტყის გაგზავნა საჭირო არ იყო, თავისი ტყის სიჭარბის გამო.
ხე-ტყე შეაქვთ იმ ქვეყანაში, სადაც ძნელად მოიპოვება სახომალდე მასალა. ასეთი იყო პეტრა-ხოფა-ხუფათის ზღვისპირი, სადაც პორტი და ალბათ გემთსაშენიც იყო, ეს იყო ისტორიული ლაზიკის საზღვაო ცენტრი ჭოროხის სიახლოვეს. ხოსრომ ალბათ აქ ხე-ტყე ჭოროხის სამდინარო გზით შეიტანა.
აღსანიშნავია, რომ ჭოროხზე ნავებით დახერხილი ხის მასალა ართვინიდან ბათუმისაკენ XIX ს-შიც კი გადაჰქონდათ ყაზბეგის, ვეიდენბაუმისა და ბაქრაძის ცნობებით. ხოფა-პეტრას რეგიონში ხომალდმშენებლობისათვის მასალის შეტანა საჭირო იყო გარედან, მართლაც ხოსრომ სახომალდე მასალად შეიტანა -“აუარებელი ხე-ტყე”.
იბერებისსაზღვარი
პროკოფი რომაელ სარდალ ბესას შესახებ წერს -“ის რომ მაშინვე, როდესაც გაიმარჯვა, და პეტრა აიღო, ლაზებისა და იბერების საზღვარზე რომ მისულიყო და დაეცვა იქაური ძნელსავალი ადგილები, სპარსელთა ჯარი, ჩემი აზრით, ლაზიკეში ვეღარ შემოვიდოდა” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 185).
სკანდა და სარაპანისი საფიქრებელია, რომ არცთუ დიდი მანძილით იყო დაშორებული ქ. პეტრას. ამას მიუთითებს პროკოფი კესარიელის შემდეგი მოსაზრება – რომაელი სარდალი ბესა, როცა ქ. პეტრა აიღო, მაშინვე, უნდა მისულიყო იბერიის საზღვართან და დაეცვა ეს ადგილები, რომ იბერიის (ანუ სკანდა-სარაპანის) გზით სპარსელები ქ. პეტრაში არ დაბრუნებულიყვნენ.
იმერეთის შორაპანი და სკანდე ძალზე შორსაა პეტრადან, ხოლო ართვინ-არტაანის გზაზე იბერების საზღვარზე მდებარე სარაპანა და სკანდა კი შედარებით ახლო იყო.
სკანდადასარაპანა
“იბერიის საზღვრებიდან რომ შედიხარ, იქვეა ლაზების მიწა-წყალზე ორი სიმაგრე… იქ არ მოდის არც ხორბალი, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე, სხვა ადგილებიდან რისიმე შემოზიდვა, ვიწრობების წყალობით, შეიძლება, მხოლოდ ისე, თუ კაცები თვითონ მოიტანენ” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 51).
პროკოფი თავის მეორე წიგნშიც წერს სარაპანისისა და სკანდის შესახებ: “იბერიის საზღვრებიდან რომ შედიხარ, იქვეა ლაზეთთან ორი სიმაგრე სარაპანისი და სკანდა, იქ არ მოდის არც ხორბალი, არც ღვინო და არც სხვა რამ სიკეთე, ხოლო სხვა ადგილებიდან რისიმე შემოზიდვა ვიწრობების გამო შეიძლება მხოლოდ ისე, თუ თვითონ კაცები მოიტანენ” (BG, გეორგიკა, II, 1965, გვ. 110).
ე.ი ამ მაღალ ციხეებში ურმებითაც ვერ აჰქონდათ სანოვაგე მაღალმთიანობის გამო.
პროკოფი სხვაგანაც წერდა, რომ მაღალმთაგორიანობის გამო ლა¬ზიკაში არ მოდიოდა ხორბლეული, ღვინო და სხვა რამ სიკეთე (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 96).
იბერიის ნაწილად მოიაზრებოდა კოლა-არტაანიც, საიდანაც არტანუჯის გავლით ჭოროხის ხეობით ზღვამდე (ანუ ლაზიკამდე) მიემართებოდა ძველი სავაჭრო-საჭაპანო გზა და იბერიის გავლით ლაზიკას ამ გზით უკავშირდებოდნენ.
ამ გზით ლაზიკაში შესვლისას მგზავრს ორი სიმაგრე – სარაპანა და სკანდა შეხვდებოდა.
პროკოფი სკანდასა და სარაპანას ქვეშ არ გულისხმობს იმერეთის სკანდესა და შორაპანს.
ჯერ ერთი, შორაპანისა და სკანდეს ციხეებში ურმები თავისუფლად შედიან, თითქმის ვაკეზე არიან, ზღვის დონიდან მხოლოდ 170-250 მეტრ სიმაღლეზე, მათ ტერიტორიაზე და მათ ირგვლივ მიწა-წყალზე მოდის ყოველგვარი მოსავალი, რაც კი დაითესება (ეს ფაქტი ჩემი თვალით მინახავს, რადგან მათ სიახლოვეს ვცხოვ¬რობდი ათეულობით წელი). მეორეც, პროკოფისთან კარგად ჩანს, რომ პროკოფის მიერ აღნიშნული ორი სიმაგრე ერთ გზაზე – იბერიიდან ლაზიკეში მიმავალზეა, ხოლო რაც შეეხება იმერეთის სკანდესა და შორაპანს, ისინი ერთმანეთისაგან საკმაოდ არიან დაშორებულნი (მათ შორის მთელი ქვეყანა – ზემო იმერეთია გადაჭიმული) და ერთ გზაზე არ მდებარეობენ. მათთან გამავალი ერთი გზა აკავშირებს ზესტაფონს – ხაშურთან, მეორე კი თერჯოლას – მუხურა-ხრეითის გავლით ჭიათურასთან.
პროკოფის მიერ აღწერილი სკანდასა და სარაპანას გეოგრაფიული აღწერილობა არ შეესაბამება იმერეთის სკანდესა და შორაპნის რეალურ გარემოს, ამიტომ ისინი სხვადასხვა რეგიონში უნდა ვეძიოთ. სკანდე და შორაპანი სხვა პუნქტებია, ხოლო სკანდა და სარაპანა კი სხვა.
სტრაბონის მტკიცებით სარაპანა კოლხეთში მდებარეობდა მის ეპოქაში, ე.ი. I საუკუნისათვის, მაშინ როცა არქეოლოგიური მასალებით იმერეთის შორაპანის დასავლეთ რეგიონში ზღვისაკენ – კლდეეთსა და ბო¬რით¬ში – არმაზულ წარწერებიანი (სტრაბონის ეპოქის) არქეოლოგიური საგანძურები აღმოჩნდა იბერიელი პიტიახშებისა.
ამ ფაქტის გამო XX ს-ის მკვლევარებმა შორაპანი იბერიაში მოაქციეს, მაგრამ ეს სტრაბონის ცნობის უგულებელყოფაა, რომელიც, როგორც ვთქვით, სარაპანას კოლხეთში ათავსებს.
კვლავსკანდადასარაპანა
პროკოფი კვლავ იმეორებს: “იბერიის საზღვრებიდან რომ შედიხარ (ლაზიკეში), იქვეა ლაზების მიწა-წყალზე ორი სიმაგრე (სკანდა და სარაპანისი), იქ არ მოდის არც ხორბალი, არც ღვინო, არც სხვა სიკეთე” (BP, I, 12) (იქვე, გვ. 96).
ჩანს ეს ორი სიმაგრე მესხეთში არსიანის მთების კალთებზე მდებარეობდა. ისინი ე.წ. კლარჯეთის გზის ციხეები უნდა ყოფილიყვნენ. ეს გზა არტაანის გავლით ზღვასთან აერთებდა იბერიას, სომხეთსა და სპარსეთს. არტაანი კი იბერიიის ნაწილი იყო.
პროკოფი წერს ასევე: “ამას გარდა ლაზიკეში არსად არ არის მარილი, არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე”. (BP, II, 28).
აქედან ჩანს, რომ ლაზიკე არ იყო დასავლეთ საქართველო, სადაც თუ საჭიროა ხორბლის და მარცვლეულის მოყვანა ადვილად შეიძლება (ქუთაისის, თერჯოლის, ზესტაფონის, ზუგდიდის და სხვა რეგიონებში), მითუმეტეს აქ ძველთაგანვეა გაშენებული ვაზი. ჩანს ლაზიკე იყო მთიანი მხარე – ჭოროხის ხეობის მომდგამი მთიანეთი, სადაც მაღალმთიანობის გამო ვაზი არც ახლა ხარობს იმ ოდენობისა, რომ მისგან საჭირო რაოდენობის ღვინო დააყენონ.
ლაზიკის მაღალმთიანობა დასტურდება პროკოფის კიდევ ერთი ცნობით – სპარსთა მეფის კიდევ ერთი ლაშქრობის შემდეგ, ლაზეთში სპარსელთა 20.000 ცხენი შიმშილით დაიღუპა. მიზეზი იყო ის, რომ მათ არ ჰქონდათ ცხენის საკვები ბალახი სამყოფად ლაზიკის კლდიანობის გამო: “როდესაც ლაზიკეში იყვნენ საკვები არც თუ საყოფად ჰქონდათ, და ამრიგად შიმშილით და დაავადებით შევიწროვებულნი, მთლად დავარდნენ” (გეორ¬გიკა, II, 1965 გვ. 194).
ცხენებისათვის ბალახი დასავლეთ საქართველოს ბარში უამრავია, ხოლო არტანუჯ-ართვინის რეგიონში კი ნაკლები, რადგანაც მაღალმთიან-კლდეებიანი მხა¬რეა. ამიტომაც ამტკიცებს პროკოფი კესარიელი რომ ლაზიკეში არ მოდიოდა ღვინო, ხორბალი “და სხვა სიკეთე”.
ს. ყაუხჩიშვილის თვალსაზრისით ლაზიკე იყო დასავლეთ საქართველო და რადგანაც პროკოფის მიერ აღწერილი დასავლეთ საქართველოში არსებული რეალობა არ ეთანადებოდა აღწერილს და ამიტომ ამ აღწერისას, ს. ყაუხჩიშვილის აზრით, პროკოფი ცდებოდა, მაგრამ რით უნდა ავხსნათ ცნობა იმის შესახებ, რომ ლაზიკეში პირუტყვის საკვები ბალახიც მცირე იყო, იმდენად რომ ცხენები დაიღუპა? ამით კარგად ჩანს, რომ ლაზიკე იყო კლდოვანი ქვეყანა, სადაც ნამდვილად არ მოიძიებოდა ასეთი “სიკეთეები”. ჩვენ ვიცით, რომ ასეთი იყო მესხეთის მთიანეთი, კერძოდ კი კლარჯეთი (მამათა ცხოვრებიდანაც ჩანს).
პროკოფის სიტყვით, მთელ ლაზიკეში ერთადერთი რეგიონი იყო მოხირისი, სადაც “ღვინოც კარგიც მოდის და სხვა ნაყოფნიც იქ კარგად ხარობენ, თუმცა ლაზიკის სხვა ადგილებზე არ შეიძლება იგივე ითქვას” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 194).
ჩვენი კვლევით “სკანდა” ერქვა პუნქტს თანამედროვე სოფელ ბაგდასენთან არტაანის რეგიონში, რადგანაც მის ახლოსაა “კანდ” ძირის მქონე ტოპონიმები – ნამონასტრალი “კანდრიდი”, მთა “კანდილი”, ციხე “ქინძოტამალი” და სხვა, სარაპანა კი ართვინ-არტანუჯის რეგიონში უნდა ვეძიოთ.
მოხირისი
პროკოფის სიტყვით, მოხირისი – ერთადერთი ადგილი იყო ლაზიკეში, სადაც ღვინო მოდიოდა, დანარჩენი მოუსავლიანი იყო (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 96).
ჩანს მოხირისი ხელვაჩაურ-ერგე-ლიგანის ნაყოფიერი საკმაო ზომის რეგიონი იყო ხოლო დანარჩენი ლაზიკა იყო ჭოროხის ხეობის უმოსავლო მთიანეთი და ის არ იყო ბარაქიანი დასავლეთ საქართველო, რომლის ყველა მხარე ნაყოფიერია.
პეტრაზღვისპირაქალაქია
“პეტრა ზღვისპირა ქალაქია კოლხეთში”, ის იუსტინიანემდეც არსებობდა, მაგრამ უმნიშვნელო იყო. იუსტინიანემ შემოზღუდა და გაამშვენა (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 83).
პეტრა დგას კლდეზე (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 85).
ხოსრომ პეტრა აიღო – (მეორე შემოჭრის დროს, იქვე, გვ. 87).
ციბეს მონოპოლია პეტრაში
“იოანე ციბემ (პატრიკიოსმა) იმპერატორი იუსტინიანე დააჯერა ლაზების ქვეყანაში ზღვისპირა ქალაქი აეშენებინა სახელად პეტრა” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 74).
სტრატეგიოსმა ციბემ იუსტინიანეს გაამაგრებინა ციხე-ქალაქი პეტრა და შემოიღო ე.წ. “მონოპოლია”, რაც გულისხმობდა ძირითადად მარილითა და პირველადი საჭიროების საქონლით ვაჭრობის ცენტრალიზაციასა და სტრატეგიოს ციბეს ხელში თავმოყრას (იუსტინიანეს დროს მონოპოლია ბიზანტიის სხვა ადგილებშიც არსებობდა).
ეს ნამდვილად შეეძლო ციბეს, რადგანაც ციხე-სიმაგრე პეტრა იყო ერთადერთი ჩამკეტი ვრცელი ოლქისა, რომელსაც ქმნის მდ. ჭოროხის ხეობის ვრცელი ქვეყანა. მდ. ჭოროხის აუზი ბუნებრივად გარშემორტყმულია ყოველი მხრით უზარმაზარი “ცამდე აზიდული” (როგორც პროკოფი ამბობდა) მთებით (3000 მ. სიმაღლისა), და ხეობის ძირითადი ბუნებრივი გასასვლელი გადიოდა ციხე-სიმაგრე პეტრაზე – მდინარე ჭოროხი იყო არტერია მთელი ხეობისა.
რაც შეეხება მთელ დასავლეთ საქართველოს, მისი მონოპოლიის ხელში ჩაგდება არავითარ შემთხვევაში არ შეეძლო ბიზანტიელ სტრატეგიოსს, რადგან დასავლეთ საქართველოში ზღვა მთელ მის სანაპიროს უვლის გარს და მისი ზღვისპირის გაკონტროლება XX საუკუნეში საბჭოთა კავშირსაც კი უჭირდა. ხოლო ჭოროხის დიდი ხეობის გაკონტროლება ადვილი შესაძლებელია მის შესართავში მდებარე ერთი-ორი ციხე-სიმაგრით, რადგანაც ეს ხეობა კლდეების ბუნებრივი საზღვრითაა ჩაკეტილი.
ლაზების ქვეყნის ამ ძირითად ხეობას აკონტროლებდა ციბე.
ბოასი-ფაზისი, “ნაცვლადბოასისაამიერიდანფაზისადწოდებული”მდინარე
“მდინარე ბოასი გამოდის ჭანეთის საზღვრის მახლობლად არმენიელთა ადგილებში… თავში ის კარგა მანძილზე… თხელია… იმ ადგილამდე, სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრებია, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა თავდება… მის შემდეგ რაც ეს მდინარე მიაღწევს იმ ადგილს, სადაც კავკასიისა და იბერიის საზღვრებია, აქ რადგან მას ბევრი წყალი ემატება, ის იზრდება ძალიან და ნაცვლად ბოასისა ამიერიდან ფაზისად წოდებული განაგრძობს მდინარებას, ნაოსნობისათვის გამოსადეგი… ზღვამდე და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის, მაგრამ მარჯვნივ მთელი ის ქვეყანა დიდ მანძილზე, ვიდრე იბერიის საზღვრამდე დასახლებულია ადგილობრივი მცხოვრებლებით. ლაზთა სოფლები, ხომ ყველა მდებარეობს მდინარის აქეთა ნაპირას და ქალაქებიც მათ ძველთაგანვე აქ აუშენებიათ, მათ შორის არის არქეოპოლისი, ძალიან გამაგრებული, სევასტოპოლიც არის აქ და პიტიუნტის სიმაგრეც, ხოლო სკანდა და სარაპანი – იბერიის საზღვრებისკენ” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 100).
“ჭანეთიდან გამომავალი ბოასი”, ცხადია, არის ჭოროხი, რომელიც ბოასად იწოდებოდა კარჩხალის მთებამდე, ხოლო შემდეგ ის “ფაზისად” იწოდებოდა და ნაოსნობისათვის გამოსადეგი იყო.
პროკოფისათვის კარჩხალთან მთავრდებოდა “კავკასიის მთა” (ე.ი. მცირე კავკასიონი), (ის “კავკასიის მთად” იწოდებოდა, რადგანაც მას 3000 მ. სიმაღლის მწვერვალები აქვს), ამის ქვემოთ ჭოროხს უკვე ფაზისი ერქვა, აქვე, მახლობლად, იყო კიდეც იბერიის საზღვრები (კოლა, არტაანი, შავშეთი და სხვა).
მართლაც, ართვინის მარჯვნივ, არტანუჯის იქით იწყებოდა არტაან-კოლას რეგიონი ანუ იბერია.
აქვე მდებარეობდა ისტორიული პროვინცია “საკავკასიძეო” და კარჩხალის ერთ მთას ამჟამადაც “კავკასორი” ჰქვია. ანუ მდინარეს აქ ესაზღვრებოდა კარჩხალ-კავკასიის მთა, რომელიც ჩრდილოეთისაკენ მიმართულ მის (ფაზისის) დენას დასავლეთისაკენ უცვლიდა გეზს.
ასე აღიწერება ავტორთა მიერ ფაზისის დინება და ზუსტად ასე მიედინება ამჟამადაც ჭოროხი.
მდინარის“აქეთა ნაპირას” ანუ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს მხარეს განლაგებული იყო ლაზთა ქალაქები ფაზისი, სებასტოპოლისი, პიტიუნტი და პეტრა, რომელნიც ჩვენ რუკაზეცაა აღნიშნული (ქ. ფაზისის ადგილმდებარეობის შესახებ იხ. მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, “სტრაბონი კოლხეთის შესახებ”, 2011, გვ. 5-11).
ბოასი, კავკასიისმთა, ფაზისისსათავე
პროკოფი წერს მდ. ბოასის შესახებ -“თხელია და არავითარ სიძნელეს არ წარმოადგენს ფონში გასასვლელად ვიდრე იმ ადგილამდე სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა თავ¬დება” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 106).
მართლაც, ჩვენთვის ცხადია, რომ აქ ლაპარაკია მდ. ჭოროხსა და მის შენაკადებზე, მდ. ჭოროხი მიემართება სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ, ერთ ადგილას, სადაც სხვა შენაკადებიც უერთდება მას, ეღობება მესხეთის მთები, ესაა კარჩხალის ქედი, რომელიც წარმოქმნილია აჭარა-შავშეთ-მესხეთის მთების ერთობლიობით. სწორედ იქ, სადაც ეს მთაგრეხილი “თავდება” (პროკოფის სიტყვით), აქ მდინარე ჭოროხი, თითქმის, 90 გრადუსით უხვევს მარცხნივ და წყალსავსე მიემართება ზღვისაკენ.
ჩანს, კარჩხალის ამ მთაგრეხილს პროკოფი მიიჩნევს “კავკასიის მთად”, რაც ბუნებრივია. საქმე ისაა, რომ ბერძენი და ლათინი ავტორები იმ ქვეყანას, რომელსაც რუსები “ზაკავკაზიას” უწოდებენ, აღიქვამდნენ არა ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ, არამედ პირიქით – სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ, ამიტომაც, თუ რუსისათვის “კავკასიის” მთები – არის დიდი კავკასიონის მთაგრეხილი, ბერძენ-ლათინი ავტორებისათვის ის არზრუმ-კლარჯეთ-მესხეთის მთებით იწყება.
ს. ყაუხჩიშვილი ამ საკითხს განიხილავს, ასე ვთქვათ, რუსული თვალთახედვით. მისთვის კავკასიონის მთა – დიდი კავკასიონია. ამიტომაც ის წერს: “კავკასიისა და იბერიის საზღვრები ჭოროხის ხეობაში საძიებელი არ არის” (იქვე, გვ. 107), ჩვენი თვალთახედვით კი პირიქით – იბერიის ნაწილად მოიაზრებოდა შემდეგდროინდელი არტაანი, რომლის ერთი ბოლო კავკასიის ქედით, კერძოდ კი კარჩხალის ქედით თავდებოდა, და ასე ესა¬ზღვრებოდა ლაზიკას – ანუ ქ. პეტრასკენ მიმავალ გზას. ასეთი თვალთა¬ხედვით აღწერს პროკოფი მეორეჯერ სპარსთა ჯარის გზას ქ. პეტრასაკენ.
მართლაც ჭოროხის ხეობაში არსიანის ქედის ბოლოსაკენ იყო კიდეც ძველი ქართული საერისთავო, სახელწოდებით -“საკავკასიძეო”, როგორც ითქვა, ართვინთან ახლოს კარჩხალის ერთ-ერთ მთის წვერს ამჟამადაც “კავკასორი” ეწოდება (ის იმითაა სახელგანთქმილი, რომ იქ დიდი სახალხო ზეიმი იმართება).
რომაელებისა და ბერძნებისათვის კავკასია იწყებოდა მესხების მთებ¬თან და ჭანების ქვეყანაში. მესხების მთების დასაწყისი სპერის რეგიონსა და მის არეს მოიცავდა. აქვე იღებდა სათავეს მდ.ჭოროხი. ეს მაღალი მთიანეთი ზემოდან დაჰყურებდა, როგორც კოლხიდას (ე.ი. რეგიონს ტრაბზონიდან ხუფათამდე და მის იქით, ოფ-რიზე-ათინას ჩათვლით), ისე იბერიას (ე.ი. ამ შემთხვევაში კოლა-არტაანის რეგიონს). ჭოროხი ანუ ფაზისი გამოედინებოდა ჭანებისა და მესხების მთებიდან, იბერიის მაღლა აღმართული რეგიონიდან. ამასთანავე სტრაბონის ცნობით ეს რეგიონი არმენიის მიერ იყო ხელდებული ძვ. წ. II საუკუნედან არტაქსიასა და ზარიადრეს ეპოქიდან.
“პლინიუსი (გარდ. ახ. წ. 79 წ.) და სოლინი (ახ. წ. III ს.) მდ. ფაზისის სათავეს დებენ მოსხების ანუ მესხების მთებში. პირველი ამათგანი აღნიშნავს, რომ “ფაზისი სათავეს იღებს მოსხების სამფლობელოებში”, ხოლო მეორე წერს სურათოვნად -“მოსხების მთები გადმოანთხევს ფაზისს” (მ. ბერძნიშვილი, ქალაქ ფაზისის ისტორიისათვის, 1969, გვ. 96). მოსხების მთების დასწყისი სპერის ის მთიანეთია, საიდანც იღებს სათავეს ჭოროხი. მ. ბერძნიშვილის კვლევით კავკასია და მისი მთები მიაჩნდა ფაზისის სათავედ არისტოტელეს და ასევე ეკლესიის უდიდეს მღვდელთმთავრებს ბასილი დიდსა და ამბროსი მედიოლანელს (იქვე, გვ, 97). ჭოროხის სათავის ოლქი, როგორც ითქვა ძვ.წ. II ს-ში, სტრაბონის ცნობით, არმენიამ მიიტაცა იბერებისაგან, პარიადრეს კალთების, ხორძენასა და გოგარენას მიტაცების დროს, ამიტომაც ჭოროხის სათავის ეს რეგიონი სტრაბონისა და სხვა ცნობილ ავტორთა ეპოქაში არმენიაში შედიოდა, თუმცა კი მესხებითა და ჭანებით იყო დასახლებული (საერთოდ კი ამ ეპოქაში მესხებით დასახლებული ვრცელი რეგიონი, სტრაბონისავე ცნობით, სამად იყო გაყოფილი, ერთი ნაწილი მიტაცებული იყო არმენიის მიერ (იგულისხმება სპერი, ტაო და ბასიანი), მეორე ნაწილი შედიოდა იბერიაში (კოლა, არტაანი, შავშეთი, სამცხე), მესამე კი იმ დროს რომაელთა იყო ხელდებული ანუ ამ შემთხვევაში კოლხეთს ეკუთვნოდა (ლიგანი, ართვინი და არტანუჯი). ჭოროხი იმჟამად არმენიის მიერ ხელდებულ მესხთა ქვეყნიდან გამოედინებოდა, ამიტომაც წერდნენ კიდეც ამის შესახებ სტრაბონი, ერატოსთენე (ძვ.წ. II ს.), დიონისე (ახ.წ. II ს.), არისციანე (V-VI სს.), სტეფანე ბიზანტიელი (VI ს.) და სხვები (იქვე, გვ. 95). ისპირში ანუ ჭანიკა-კოლხეთის თავზე მდებარეობდნენ “ამარანტოს” სახელით ცნობილი მთები, ამიტომაც ზოგიერთი ავტორი უფრო აზუსტებდა ცნობას და ამ მთებს მიიჩნევდა ფაზისის სათავედ (კტეზია კნიდოსელი (V-IV სს.), აპოლონიოს როდოსელი (ძვ, წ.III ს.) და სხვები (იქვე, გვ. 96).
მერმეროეფაზისისმარცხნივ
“ხოლო მერმეროემ, როდესაც მან მიდთა მთელი ჯარით განვლო იბე¬რიის საზღვრები, წინ გასწია, ისე, რომ მდინარე ფაზისი მარჯვნივ ჰქონდა. იმან არ მოინდომა ლაზიკის სოფლებზე გაეარა სადმე, რათა იქ მას რაიმე დაბრკოლება არ შეხვედროდა. ის ეშურებოდა გადაერჩინა ქალაქი პეტრა” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 107).
თუკი სპარსთა ჯარმა გადმოიარა სურამის ქედი და შევიდა დასავლეთ საქართველოში, რომელსაც ს. ყაუხჩიშვილის აზრით “ლაზიკა” ეწოდებოდა, ქ. პეტრამდე ანუ ბათუმის სანაპირომდე მთელი დასავლეთ საქართველოს გადალახვას როგორ შეძლებდა ისე, რომ “ლაზიკის სოფლებზე არ გაეარა”? ეს შეუძლებელი იყო, მაგრამ თუკი არტაანის მხრიდან შემოსვლის შემდეგ ართვინის გავლით ჭოროხის მარცხენა დაუსახლებელ სანაპიროს გაუყვებოდა, ის პირდაპირ მოადგებოდა ზღვას და ქ. პეტრას.
პროკოფი ხშირად წერს, რომ ჭოროხის ანუ ფაზისის მარცხენა უშუალო სანაპიროს მთიანეთი ნაკლებ დასახლებული იყო, რაც ისტორიულადაც დადასტურებული ფაქტია, თუმცა კი ზღვისპირა ვიწრო ზოლში ქალაქები მდებარეობდა. ეს ახლაც ასეა.
პროკოფისკრიტიკას. ყაუხჩიშვილისმიერ
პროკოფის ცნობით იბერიიდან მომავალი სპარსელთა ჯარი ბოასის გადალახვის შემდეგ პირდაპირი გზით მივიდა პეტრაში, ისე რომ ფაზისის მარცხენა მხარეს გაჰყვა და ის არ გადაულახავს (გეორგიკა, 2, 1965, გვ.108).
ს. ყაუხჩიშვილი, მდ. ფასისს მიიჩნევს მდ. რიონად, ბოასს კი – ყვირილად. ამიტომ, მისთვის პროკოფის აღწერილობა ხშირად არ ეთანხმება რეალურ სურათს, რის გამოც ს. ყაუხჩიშვილი პროკოფის ხშირად აკრიტიკებს.
მაგალითდ ს. ყაუხჩიშვილი წერს: “იბერიიდან მომავალი ჯარი მდი¬ნარეზე გადაუსვლელად და მის მარცხენა ნაპირას სვლით პეტრაში ვერ მივიდოდა” (იქვე, გვ. 108).
ჩვენი აზრით, ეს შესაძლებელია იმ შემთხვევაში,Uთუკი ფასისად მივიჩნევთ ჭოროხს, კერძოდ, ჭოროხთან ახლოს მდებარე იბერიის ერთი კუთხიდან – არტაანიდან მომავალმა სპარსელთა ჯარმა ფეხით ან ცხენებით გადალახა მდინარის ფონი სადღაც ართვინის მაღლა (რადგანაც აქ ბოასად სახელდებული ჭოროხი წყალმცირეა) გადავიდა მდინარის მარცხენა სანაპიროზე, გაჰყვა მას (ე.ი. მდ. ჭოროხს, დაახლოებით ართვინიდან მას უკვე ფაზისი ერქვა) და პირდაპირ მიადგა ქ. პეტრას – ესაა სრულიად ბუნებრივი გზა, ხოლო ნამდვილად არაბუნებრივი და შეუძლებელი გზა იქნებოდა სპარსთა ჯარისათვის თუ ის სურამის ქედის გადალახვით გაივლიდა უვრცელეს დასავლეთ საქართველოს ქვეყანას, გაივლიდა რიონის ჭაობებს და შემდეგ მივიდოდა მდ. ჭოროხთან ახლოს ქ. პეტრაში – აი, სწორედ ეს გზა იქნებოდა არაბუნებრივი. ასე რომ XX ს-ის ქართული ისტორიოგრაფია ამ საკითხს, ვფიქრობ, არასწორად აშუქებს.
რუსულ ჯარს XIX ს-ში ნამდვილად სურამის ქედის გავლით უხდებოდა მდ. ჭოროხამდე მისვლა, ხოლო სპარსულ ჯარს ეს გზა არ ესაჭიროებოდა, რადგანაც სპარსული ქვეყანა (ე.ი. პერსარმენია) – ლაზიკის (ჭოროხის ხეობის) გვერდით იყო, გზად პერსარმენიასა და ლაზიკას შორის იბერია (კერძოდ, კოლა-არტაანის თემი) იყო მოქცეული, რომელიც გადაკვეთა ხოსროს ჯარმა და მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს გზით პირდაპირ მივიდა ქ. პეტრაში. ასე, რომ ხოსროს ჯარს ამ შემთხვევაში დასავლეთ საქართველო არ გაუვლია.
აკამფსისი
მდ. ბოასს (ანუ მდ. ფაზისს) სათავეში “ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ აკამფსისს” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 108).
ჩვენი აზრით, ბუნებრივია, რომ ადგილობრივი მცხოვრებლები თავიანთ მდინარეს არა ბერძნულ “ბოასს”, არამედ თავიანთი ენის შესაფერის სახელს აკამფსისს უწოდებდნენ.
პ. ინგოროყვას აზრით “ფს”- თანხმოვანთკომპლექსით ქართველები წყალს აღნიშნავდნენ. ამიტომ ბუნებრივია მათ თავიანთი მდინარეებისათვის სუფსა, აკამფსისი და მსგავსი სახელები ეწოდებინათ.
“ბოასი” ერქვა არა მდინარე რიონის შენაკად “ყვირილას”, არამედ ჭოროხის (ფასისის) ერთ-ერთ შენაკადსა და ასევე ამ მდინარეს სათავეში.
სხვათაშორის, როგორც აღინიშნა, მდ. “ყვირილას წყალი” გაედინება გურიაშიც, ის სუფსის შენაკადია. ასევე მდ. ყვირილად იწოდება იმერხევის ერთ-ერთი შენაკადი შავშეთშიც.
მდ. ფაზისიახლოაპეტრასთან
რომაელთა ჯარის ერთი ნაწილი აკავებს მტერს ზღვასთან ახლოს ფაზისის კლდოვან “ვიწროებში” (ასეთი კლდოვანი ვიწროები ზღვასთან მხოლოდ მდ. ჭოროხის სანაპიროზეა და არა მდ. რიონისა), ბოლოს, სიჭარბის გამო, სპარსელები იმარჯვებენ, ამის გამო ბერძნებმა (რომაელებმა) მოხსნეს ქ. პეტრას ალყა და მდ. ფასისისაკენ გასწიეს თავიანთი ჯარის ნაწილის დასახმარებლად, ეს რომ დაინახეს ქალაქში, იქამდე ალყაში მყოფმა სპარსელებმა კარები გახსნეს და უპატრონოდ მიტოვებულ (ე.ი. ფასისისკენ უკანდახეულ) რომაელთა ბანაკს თავს დაესხნენ. თავის მხრივ, იქვე დაბანაკებულმა რომაელთა მომხრე ჭანებმა სპარსელებს შეუტიეს, უკუაქციეს და თვითონ დაარბიეს უპატრონოდ მიტოვებული რომაელთა ბანაკი, დაიტაცეს ქონება, ამის შემდეგ უკან დაბრუნდნენ თავიანთ სამშობლოში რიზესა და ტრაპიზონის გავლით (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 110).
პროკოფი კესარიელის აღწერიდან ნათლად ჩანს, რომ მდ. ფაზისი ახლოა ქ. პეტრასთან.
აქედან, გარდა იმისა, რომ ჩანს ფაზისის და პეტრას სიახლოვე (ე.ი. ფაზისი ჭოროხია), ჩანს ისიც, რომ ჭანების სამშობლო ჭოროხთან შედარებით ახლო მდებარე რიზეს იქით იყო.
ფაზისიზღვაშიჩქარაშეედინება, რიონიკინელა
პროკოფი წერს -“მდინარე (ფაზისს) ხომ სიღრმე აქვს სხვებზე არანაკლები და სიგანითაც დიდ მანძილზეა გადაჭიმული, სისწრაფეც მას ისეთი აქვს, რომ ზღვაში ჩასული ის კარგა მანძილზე ცალკე მიმდინარეობს” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 113).
სხვა წყაროებშიც აღინიშნება, რომ ფაზისი როცა ზღვას ერთვოდა, ის შერთვის შემდეგაც ძალზე დიდი სისწრაფის გამო ზღვის ზედაპირზეც მიედინებოდა და ზღვაში ცალკე ნაკადს ქმნიდა, -“ზღვაში ჩასული ის კარგა მანძილზე ცალკე მიმდინარეობდა”. ასეთივეა მნახველთა თქმით ამჟამადაც ჭოროხი.
ზღვაში მდინარისა და ზღვის წყლები ერთმანეთს არ ერეოდა ფაზისის ჩქარი ნაკადის გამო.
რიონის ბუნება კი სხვაგვარია – XIX-XX სს-ში საგანგებო არხების გაკეთებამდე მდ. რიონი ზღვის შესართავთან ძალზე ნელა მიედინებოდა, რადგანაც ის უვრცელეს თითქმის ზღვის დონეზე მდებარე ვაკეს -“რიონის დაბლობს” გაივლიდა, სადაც ქმნიდა უამრავ და დაუსრულებელ მეანდრებს, ნარიონალებსა და ჭაობებს. ამ ჭაობებში ინთქმებოდა და იკარგებოდა მდ. რიონი იმდენად, რომ ზღვის შესართავთან არავითარ სწრაფ ნაკადს არ ქმნიდა.
მისი ბუნებისაგან დიდად განსხავდება ჭოროხი, მართალია, XIX-XX სს-ში მისი სიჩქარე, პირიქით, ხელოვნურად შეზღუდეს სხვადასხვა ჯებირ-კაშხალით და დამჭერი საშუალებებით, დააგუბეს წყალსაცავებში, მაგრამ მიუხედავად ამისა მაინც, ახლაც სწრაფი ნაკადით ჩაედინება ზღვაში.
მისი მდინარების სახე ემთხვევა ძველი ავტორების აღწერებს ფაზისთან დაკავშირებით, ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ფაზისი არის არა მდ. რიონი, არამედ ჭოროხი.
ლაზიკისმეზობლები
“ლაზიკე” მდებარეობდა კაპადოკიის, გალატიისა, ბითვინიის მეზობელად, პროკოფი კესარიელის სიტყვით “ლაზიკეს შემოერთება ხოსროს უნდოდა კაპადოკიის, გალატიისა და ბითვინიის დასამორჩილებლად (იქვე, გვ. 95).
ლაზიკე- დასავლეთ საქართველო რომ ყოფილიყო მისი ხელში ჩაგდებით ხოსრო კაპადოკიას ან გალატიას ვერ დაიმორჩილებდა, კაპადოკიასა და დასავლეთ საქართველოს შორის გადაჭიმული იყო დიდი ქვეყანა ქალდეა-ჭანეთი-ტრაპიზონის რეგიონი – ამ რეგიონშივე მდებარეობდა “ლაზიკე” და ის არ იყო დასავლეთ საქართველოს ცენტრალური ნაწილი.
ჭანებიდაფაზისი
“არმენიის მოსაზღვრედ ცხოვრობენ ჭანები მთაგორიან ქვეყანაში, საიდანაც გამოედინება ფაზისი. ჭანები ადრე იწოდებოდნენ სანებად. მიწა მათ არაფერს აძლევს სარჩოდ. ისინი ცხოვრობენ მუდამ ნისლით და თოვლით დაფარულ მთიანეთში. რომაელთა მეფე მათ ფულს უგზავნიდა, რათა მათ არ გაეძარცვათ არმენიელები და რომაელები -“ვიდრე ზღვამდე მათი მეზობლები” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 53).
მაშასადამე, ფაზისი – ჭანების ქვეყნიდან გამოედინება.
აქედან ჩანს, რომ პროკოფისათვის ფაზისი იყო არა რიონი, არამედ ჭოროხი, რადგანაც ჭოროხი გამოედინება ჭანების მთაგორიანი ქვეყნიდან. ჭანები ცხოვრობენ ჭანიკაში და არა დასავლეთ საქართველოში.
მდ. ბოასის სათავესაც პროკოფი აჩვენებს ჭანებისა და პერსარმენიელების მეზობლად, ე.ი. ბოასი არაა იმერეთის ყვირილა.
VI ს-ის დასაწყისში ბიზანტიელმა სარდალმა სიტტამ დაამარცხა ჭანები, ამის შემდეგ ისინი გაქრისტიანდნენ (ე.ი. VI ს-ში).
ჭანეთიდალაზეთი
“იუსტინიანე მეფემ ლაზების დასახმარებლად გააგზავნა სარდალი დაგისთე და 1000 ჭანი, ისინი კოლხეთში (კოლხიდაში) მივიდნენ და დაიბანაკეს” (იქვე, გვ. 99).
ლაზები და ჭანები პროკოფის სიტყვით სხვადასხვა “ხალხია, რადგანაც ლაზები ქრისტიანები არიან ყველაზე მეტად, სპარსელების სარწმუნოებრივი შეხედულებები სრულიად ამათი საწინააღმდეგოა” (იქვე, გვ. 95).
ლაზები-კოლხები
“ლაზები თავიანთ თავს კოლხებს უწოდებენ სპარსი ხოსრო მეფის წინაშე, თვითონაც ჰყავთ მეფე. მუდამ სპარსელების მოკავშირეები იყვნენ, რომაელებმა ჯარი ჩაუყენეს, მეფე დაუმცირეს. ითხოვენ სპარსელთა ჯარით დახმარებას რომაელთა წინააღმდეგ” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 76).
პროკოფი აღნიშნავს რომ ჭანებმა, მთიელმა ხალხმა, ქრისტიანობა მიიღო VI ს-ში მის დროს, ხოლო მისი დროის ლაზები “ყველაზე უფრო მეტი (კარგი) ქრისტიანები იყვნენ”, მაშასადამე ჭანები სხვა ხალხია, ხოლო ლაზები სხვა.
თუმცა ლაზებიც და ჭანებიც ერთი რეგიონის, ერთი მთიანეთის ხალხია. ოღონდ ლაზების წინ – ზღვაა.
ქალაქები
პროკოფი გარკვევით წერს, რომ ფასისის მარჯვნივ იყო ქალაქები მოხირისი და როდოპოლისი, ასევე სკანდასა და სარაპანის სიმაგრეები, ხოლო სებასტოპოლისი და პიტიუნტი მარცხნივ -“აქეთა ნაპირას” (გვ. 101).
პროკოფისათვის, როგორც ითქვა, ფასისი ჭოროხია (ხოსროსთან ომის აღწერისას), ხოლო ქალაქები პიტიუნტი (არა ბიჭვინთა, რომელიც აფხაზეთში იყო) და სებასტოპოლისი (ასეთ სახელს მრავალი ქალაქი ატარებდა) – ჭოროხის მარცხნივ მდებარეობდნენ.
კონსტანტინოპოლში მჯდომი კაცისათვის “აქეთა სანაპირო” მდ. ჭოროხის მარცხენა მხარეა, ე.ი. რიზე-ოფი-ხოფას (ხუფათის) რეგიონი.
ს. ყაუხჩიშვილის აზრით პროკოფის არ აწვდიდნენ სწორ ცნობებს და სინამდვილეში თითქოსდა ქალაქები არქეოპოლისი, პიტიუნტი, სკანდა, სარაპანი, როდოპოლისი და მოხირისი მდ. ფასისის მარჯვნივ მდებარებოდა
ჭოროხის მარჯვენა სანაპირო “ადგილობრივი მცხოვრებლებით”- მესხებით იყო დასახლებული, ხოლო მარცხენა ანუ პროკოფისათვის “მდინარის აქეთა ნაპირი” კი – ლაზებით.
ეს ასეა ამჟამადაც კი – თანამედროვე მკვლევარის აღწერით, რომე¬ლიც ქვემოთაა მოყვანილი, ართვინთან ჭოროხის მარჯვენა სანაპირო ქართულად, ხოლო მარცხენა სანაპირო – ლაზურად მეტყველი მოსახლეობით იყო დასახლებული. მაშასადამე, ლაზების სოფლები და ქალა¬ქები მდინარის “აქეთა ნაპირას” ანუ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს მხარეს მდებარეობდა. მართლაც, პიტიუნტი პ. ინგოროყვას კვლევით იყო ქ. ოფი, იქვე იყო სევასტოპოლისიც.
მის საპირისპირო მხარეს, ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროს მომცველ რეგიონში -“იბერიის საზღვრებისაკენ” ანუ არტაანისაკენ მიმავალ გზაზე მაღალმთაში იდგა სკანდისა და სარაპანისის ციხე-სიმაგრეები (გეორ¬გიკა, 2, 1965, გვ. 100).
როდოპოლისი, მოხირისიდალაზიკისსაზღვრები
“ყველაზე შესანიშნავი ქალაქები კი მაინც არის როდოპოლისი და მო¬ხი¬რისი. მდინარის მარცხნივ, ერთი დღის მანძილზე მსუბუქად დატვირ¬თული კაცისათვის ლაზიკის საზღვრებია. ამ მხარის მეზობლად რომაელები ცხოვრობენ, რომელთაც პონტოელები ეწოდებათ” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 100).
სად გადიოდა საზღვარი ლაზიკასა და რომის იმპერიას შორის? პროკო¬ფი ძალზე გასაგებად წერს, რომ საზღვარი ლაზიკისა იმპერიასთან გადიოდა მდინარე ფაზისის “მარცხნივ ერთი დღის მანძილზე”. რამდენი კილომეტრია ერთი დღის გზა? როგორც ცნობილია ესაა დაახლოებით 20-25 კმ. მაშასადამე, საზღვარი გადიოდა მდ. ფაზისიდან, ჭოროხიდან 30-იოდე კმ-ში. საზღვარი საქართველოსა და ბიზანტიას შორის ხუფათთან გადიოდა, რომელიც მართლაც დაახლოებით ამ მანძილითაა დაშორებული ჭოროხს. იმჟამად ის ყოფილა ლაზიკისა და იმპერიის საზღვარი,
პროკოფის აღწერიდან შეიძლება შევიტყოთ, რომ რომაელებს შავი ზღვის ნაპირებიდან გაუძევებიათ იბერიის სამეფო, წაურთმევიათ მისთვის სამხრეთის მხარე, კერძოდ არიანეს დროს ძიდრიტებით დასახლებული ტერიტორია (გვ. 25). ამ ტერიტორიაზე დაუარსებიათ ბუფერული სახელმწიფოებრივი ერთეული, შემდეგ იბერიის საზღვრები კვლავ შემცირდა, იბერიამ დაკარგა კლარჯეთი თავისი ზღვისპირით, რაც ეთანადება ქართულ წყაროებს. პროკოფის ფაზისი – ჭოროხია. პიტიუნტი და სებასტოპოლისი – ტრაპეზუნტსა და პეტრას შუა მდებარეობდნენ.
როდოპოლისი
“დაბლობში ერთი ქალაქი იყო, სახელად როდოპოლისი, რომელიც ყველაზე უწინარეს ხვდებოდა გზაზე იბერიიდან კოლხიდაში შემოსულთ” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 185).
ქ. როდოპოლისი სკანდა-სარაპანისთან ახლოს მდებარეობდა – ეს ქალაქი როდოპოლისი უნდა იყოს დღევანდელი ართვინი ან ახლო მდებარე ადგილი ჭოროხზე.
“სარაპანა” ერქვა საერთაშორისო გზაზე, ყოველი “ერთი დღის” (20-25-30 კმ) გზაზე მდგარ მგზავრთა მოსასვენებელ პუნქტებს (ციხე-სიმაგრეს ან დასახლებას). სტრაბონის დროს ართვისნი ჩანს ერთ-ერთი ასეთი სარაპანა იყო. პროკოფის დროს კი სარაპანა მთაში იდგა.
ქალაქიფაზისიდაქალაქიფასიდა
ამჟამად აღიარებული თვალსაზრისით, ფაზისი და ფასიდა იყო ერთიდაიგივე ქალაქი, ამიტომაც მიუხედავად იმისა, რომ 787 წლის VII მსოფლიო საეკლესიო კრების აქტებს მღვდელმთავარმა ქრისტეფორემ ხელი მოაწერა, როგორც “ფასიდისა და ტრაპეზუსის ეპისკოპოსმა”, ჩვენში მიიჩნევა რომ მან თითქოსდა ხელი მოაწერა, როგორც “ფაზისისა და ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსმა” (მ. ბერძნიშვილი, ქალაქ ფაზისის ისტორიისათვის, 1969, გვ. 186).
საფიქრებელია, რომ ფაზისი და ფასიდა სხვადასხვა ქალაქები იყვნენ.
ფადისა ერქვა ქალაქ პოლემონიონს, რომელიც იქამდე პოლემონის ეპარქიის დედაქალაქი იყო და ტრაპეზუნტთან ახლოს მდებარეობდა.
ძველ პოლემონს ამჟამად ფადისა რომ ჰქვია ეს ნათქვამია 2001 წელს ვაშინგტონში დაბეჭდილ წიგნშიც “Bყზანტინე შეალს”.
- Pოლემონიონ
Pოლემონიონ,ა ტწინ ტოვნ წიტცჰ Fადისანე/Fატსა, გავე იტს ნამე ტჰე რივიერ Bოლემან” (ჩატალოგუე ოფ Bიზანტინე შეალს ატ Dუმბარტონ ოაკს ანდ ინ ტჰე Fოგგ Mუსეუმ ოფ არტ, ვოლუმე 4, ტჰე Eასტ, 2001, 83).
ფადისა-ფადსასთან გამავალ მდინარეს ამჟამადაც ბოლემონი/პოლემონი ჰქვია.
VIII საუკუნისათვის პონტოს რეგიონის ეკონომიკურმა ცენტრმა ტრაპეზუსში (ტრპეზუნტში) გადაინაცვლა, ამიტომაც ამ ოლქის (პოლემონის ეპარქიის) მღვდელმთავარმაც იქ გადაიტანა თავისი კათედრა, შესაძლოა თავისი პრეტენზია პოლემონიონ ანუ ფადისაზე კვლავ ჰქონდა. მას თავის ხელმოწერაში ქალაქი ფაზისი არ უხსენებია.
რაც შეეხება ქალაქ ფაზისს, მისი არსებობა ფაქტიურად VII საუკუნეში შეწყდა ლაზიკისათვის ბიზანტია-სპარსეთის ომების დამთავრებისა, ჰერალე კეისრის სპარსეთში ლაშქრობისა და არაბთა შემოსევების შემდეგ.
ქალაქი ფაზისი მდებარეობდა ჭოროხის ანუ მდ. ფაზისის შესარ¬თავთან ზღვისპირას მთა-გორაკებით შემოსაზღვრულ, შესანიშნავი კლიმატის მქონე ადგილთან, დაახლოებით იქ, სადაც ამჟამად გონიოა.
ფაზისი ითვლებოდა დასასვენებელ, გრილ, საზაფხულო კურორტად პინდარის (ძვ.წ. VI-V სს.) იმ ცნობით, რომელიც მან ერთ მდიდარ ქსენოკრატეს შესახებ დაწერა. ის“ზაფხულობით ფაზისისაკენ მიცურადა, ზამთარში კი ნილოსისკენო” (იქვე, გვ.122). ზაფხულობით, როცა საბერძნეთში ცხელა, მ. ბერძნიშვილის თქმით, ეს ქსენოკრატე თავს ქალაქ ფაზისის ანუ ფოთის სიგრილეს აფარებდა და ამისთვის საკუთარი გემით მოცურავდაო, მაგრამ გრილა ზაფხულობით ფოთში? წყაროებით ზაფხულობით ფოთი საშიში იყო მალარიის, დიდი სიცხისა და ტენიანობის გამო, მაგრამ ახლაც კი სარფი და გონიო კარგი საზაფხულო კურორტია.
მ. ბერძნიშვილი ასევე წერს “აგათიას მონათხრობით რაიონი, რო¬მელიც ქ. ფაზისს ემიჯნებოდა მოფენილი ყოფილა სოფლებით, მგზავრთა გასაჩერებელი სადგომებით და სხვა ბინებით” (იქვე, გვ.174), ისმის კითხვა ფოთის ირგვლივ დაუსრულებელ ჭაობებში ოდესმე იყო სოფლების სიჭარბე? ეს შეუძლებლად მიგვაჩნია შეუსაბამო გეოგრაფიული პირობების გამო.
მაშასადამე, ფასიდა და ფაზისი სხვადასხვა ქალაქები იყო, თუმცა კი ისინი ორივენი ქართველთა ისტორიულ ოლქებში მდებარეობდნენ, ფადისა მდებარეობდა ტრაპეზუნტის მარცხნივ და მას ასევე პოლემონიონი ერქვა, ფასიდი კი ჩანს ერქვა ქალაქს ათინა-რიზეს რეგიონში, ხოლო ქ. ფაზისი მდებარეობდა ტრაპეზუნტის მარჯვნივ, ზღვისპირას, ჭოროხის შესართავთან, დაახლოებით იქ, სადაც ამჟამად გონიოა.
სვანებიდაალანები
სპარსეთის მეფე კავადმა რომაელთა ქვეყნის წინააღმდეგ გააგზავნა ჯარი შემდგარი პერსარმენიელების. “და აგრეთვე სუ(ა)ნთაგან, რომელიც ალანთა მეზობლად ცხოვრობენ. მათთან იყვნენ ჰუნებიც, საბირებად წოდებულნი” (გეორგიკა 2, 1965 გვ. 55).
აღსანიშნავია, რომ რადგანაც დასავლეთ საქართველოს ხალხი (აღნიშნული სვანები) ემხრობოდნენ სპარსელებს, გასანეიტრალებლად ბიზანტიამ მათ ტერიტორიაზე (ე.ი. დასავლეთ საქართველოში) შეიყვანა ალანთა მეომარი რაზმები ჩრდილო კავკასიიდან ზღვისპირეთის (შემდგომი აფხაზეთის) გზით, გადასცა მათ მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრეები VI საუკუნეში.
ალანთა მეომრები დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილიდან მხოლოდ ბიზანტიის დასუსტების შემდეგ ხაზართა შემწეობით გააძევეს VII ს-ის ბოლოს.
ქართული წყაროებიც იმ ტერიტორიას, რომელსაც შემდგომ საკუთრივ აფხაზეთი ეწოდა – ალანიას უწოდებდნენ. ეს იყო კლისურას იქით ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი.
თამარის ისტორიკოსი წერს: გიორგი III “ჟამსა ზამთრისასა გარდავიდის ლიხთიმერეთს და მიუწიოს ზღვად პონტოსად და მოინადირის ალანთა ქვეყანა, რომელიც არს აფხაზეთი” (“ისტორიანი და აზმანი”, ქ.ც. II, 1959, გვ. 15).
ალანია- გვიან შუა საუკუნეებშიც კი ერქვა აფხაზეთის ერთ ნაწილს.
ჩრდილო კავკასიის, დონის, დუნაისა და დნეპრისპირეთში ალანთა ძალზე მრავალრიცხოვანი მომთაბარე ხალხი ისე იყო გაძლიერებული V-VI საუკუნეებში, რომ ისინი ევროპაშიც კი ლაშქრობდნენ.
არაა გასაკვირი, რომ მათ მებრძოლებს VI ს-ში დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში (ბიზანტია-სპარსეთის ომისას ბიზანტიელთა ნებით) ფეხი ჰქონდათ მოკიდებული, ე.ი ციხე-სიმაგრეები და მნიშვნელოვანი პუნქტები ეჭირათ გარკვეული დროით.
ალანთა შემდგომ, არაბების შემოსევების ეპოქაში, აქ, ხაზართა გავლენა გაძლიერებულა.