(ჩრდილოკავკასიიდან შაქში (ნუხში) მიმავალი გზა)
lllმიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
კახეთსა და ჰერეთში საქართველოს წმიდა ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრების დასადგენენად საჭიროა ამ საკითხის განხილვა, კერძოდ სად გადიოდა კახეთის ისტორიული საზღვარი, თელავთან თუ გიშისწყალთან?
რადგანაც ჰერეთს ასევე ალბანეთსაც უწოდებენ, თუკი ჰერეთის ისტორიული საზღვრი თელავთან გადიოდა, მაშინ თელავის ქვემოთ მთელი ალაზნისა და ივრის ხეობების ტერიტორია ალბანეთის საკათალიკოსოს ნაწილი ყოფილა. ასე მიიჩნევა არა მხოლოდ აზერბაიჯანელი არამედ ქართველი მეცნიერების მიერაც და ასევეა ასახული პრავასლავნაია ენციკლოპედიაშიც, ეს კი საჭვოდ ხდის საქართველოს ეკლესიის უძველეს იურისდიქციას ამ მიწაწყალზე (ამ კუთხით იხილავენ დავით-გარეჯას საკითხსაც).
„ქართლის ცხოვრებაში“ აღნიშნულია, რომ არჩილ მეფემ (არჩილ სტეფანოზის ძემ — ქართლის ერისმთავარმა მე-8 ს.-ში) კახეთში, კავკასიის ქედის ძირში, შედარებით უფრო დაცულ ადგილას ააშენა ციხე-ქალაქი ნუხპატი. აქ ცხოვრობდა ცოლშვილით და მართავდა ქვეყანას არაბებისაგან დევნილობის დროს.
„ამისა შემდგომად მოვიდა არჩილ კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა კახეთი და აზნაურ-ყვნა იგინი, და აღაშენა … ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს, ორთა წყალთა შუა“.
ნუხპატის ციხე-ქალაქს ზურგს უმაგრებდა დაღესტნის მთიანეთი, რომლის დასავლეთი ნაწილი ქართლის სამეფოს გავლენის სფროს წარმოადგენდა, ანუ არჩილს კავკასიის მთიანეთი იცავდა.
შემდგომ, მემატიანის სიტყვით, მეფე არჩილმა გადაწყვიტა თავი დაედო ქვეყნის გადასარჩენად და პირადად გაემგზავრა მძვინვარე მტერთან მოსალაპარაკებლად.
ეს იყო სასიკვდილო საფრთხე, ამიტომაც ორ ნაწილად გაიყო მისი ოჯახი, ერთმა თავი შეაფარა დასავლეთ საქართველოს, მეორე ნაწილი კი დარჩა ნუხპატის ციხე-ქალაქში. აქ დარჩა მისი უმშვენიერესი ქალიშვილი, რომელის სილამაზის შესახებ შეიტყო ხაზარების ხაკანმა და გადაწყვიტა მეფის ასულის ცოლად მოყვანა.
ხაზარების ხაკანი უარით ძალზე განაწყენდა, მიზნის მიღწევა ძალადობით გადაწყვტა და თავისი სპასალარი გამოაგზავნა, რათა ხელში ჩაეგდოთ მეფის ქალიშვილი.
ხაზარების სარდალი ორი-სამი წელი ეძებდა შეუმჩნევლად მისასვლელ გზას, საბოლოოდ ე.წ. ლეკეთის გზით ადვილად მივიდა ნუხპატში და გაიტაცა მეფის ასული.
აქ ჩვენთვის საინტერესოა, რომ მემატიანეს სიტყვით ნუხპატი კახეთში მდებარეობდა, ის იყო ქალაქი შაქთან ახლოს, შაქსა და ნუხპატს ერთმანეთისაგან აშორებდა მთის მდინარე გიშისწყალი. საფიქრებელია, რომ, შემდეგში, როცა შაქი გაიზარდა და გადაფარა ნუხპატი, შაქსაც ნუხა (იგივე ნუხპატი) უწოდეს.
გიშისწყალი ერთმანეთისაგან საზღვრავდა კახეთსა და ჰერეთს, ანუ შაქის ოლქს ყოფდა კახეთისაგან. რადგანაც ნუხპატი კახეთის ქალაქი იყო, ეს ნიშნავს, რომ კახეთის საზღვარი მეფე არჩილის დროს შაქამდე აღწევდა.
ეს აზრი მთლიანად განსხვავდება საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსების აზრისაგან, რომელთა მიხედვით მეფე არჩილის დროს კახეთის საზღვარი მხოლოდ თელავამდე აღწევდა.
ჩვენ თუ დავამტკიცებთ, რომ შაქის რეგიონში მდებარეობდა აღნიშნული „ლეკეთის გზა“, რომლის გავლითაც ხაზარების სარდალი მივიდა ნუხპატის ციხე-სიმაგრეში, მაშინ მართალი აღმოჩნდება ჩვენი მემატიანე, რომ უძველესი დროიდანვე (და ასევე მეფე არჩილის დროსაც) კახეთის საზღვარი შაქთან გადიოდა (და არა თელავთან).
ამით აღმოჩნდება, რომ ჩვენი თანამედროვე ისტორიკოსები ცდებიან ისტორიული კახეთის ლოკალიზაციასთან დაკავშირებით, რომ თითქოსდა უძველესი ხანიდან კახეთის საზღვარი მხოლოდ თელავამდე აღწევდა.
მემეატიანე წერს – „შემდგომად ამისსა, რაჟამს აღესრულა წმიდა მოწამე არჩილ, დაშთეს შვილნი მისნი იოვანე და ჯუანშერ. წარვიდა იოვანე ეგრისად და წარიტანა თანა დედა და ორნი დანი თჳსნი. ხოლო ჯუანშერ და ორნი დანი მისნი დაშთეს ქუეყანასა ქართლისასა და კახეთისასა. არამედ უმრწემესი დაჲ მისი იყო სახითა შუენიერ. და მიესმა სიშუენიერე მისი ხაზართა მეფესა ხაკანს; მოუგზავნა მოციქული და ითხოვა შუშან ცოლად, და უქადა შუელად სარკინოზთა ზედა…და შუშან-ცა აგინა ხაზართა მეფესა…
შემდგომად სამისა წლისა მოგზავნა ხაკანმან სპასალარი თჳსი ბლუჩან; გამოვლო გზა ლეკეთისა და შემოვიდა კახეთად; მოადგა ციხესა, რომელსა შინა იყვნეს ჯუანშერ და დაჲ მისი შუშან, და მცირედთა დღეთა წარიღო და ტყუე ყვნა იგინი; შემუსრა ქალაქი ტფილისი, წარტყუენა ქართლი და ყოველი ესე ქუეყანა.
http://www.amsi.ge/istoria/qc/matiane1.html
მატიანეს ამ ცნობის მიხედვით ჩვენ შგვიძლია განვსაზღვროთ კახეთის ადგილმდებარეობა, რომელიც არასწორადაა წარმოჩენილი ამჟამად – „თავდაპირველად კახეთი გაცილებით მცირე ტერიტორიას მოიცავდა და იგი მდინარე ივრის ზემო წელით შემოისაზღვრებოდა. ადრე შუა საუკუნეების ხანაში კახეთის ცენტრს უჯარმა წარმოადგენდა. კახეთის ეთნოგრაფიული საზღვრები შემდეგ თანდათანობით აღმოსავლეთის მიმართულებით გაფართოვდა. VIII საუკუნისათვის მან ჰერეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი და კუხეთი გადაფარა“. http://www.nplg.gov.ge/wikidict/index.php/კახეთი2.03.2021.
არასწორია მტკიცება იმისა, რომ მე-8 საუკუნისათვის კახეთმა თითქოსდა ჰერეთი გადაფარა, რადგანაც სწორედ VIII-IX საუკუნეებში არაბთა შემოსევები ანადგურებდა კახეთს, ის აოხრებული და დახარკული იყო, ხოლო ჰერეთი, რომელსაც მონოფიზიტი მმართველები ჰყავდა, განდიდებული იყო არაბული ხელისუფლების მიერ მტერთან თანამშრომლობის, კოლაბორაციონიზმის გამო, განსაკუთრებით საჰლ იბნ სუნბატ ალ-არმანის შემდეგ.
735 წელს არაბთა ხალიფამ მურვან ყრუ შემოასია საქართველოს 120 000 -იანი ჯარით.
ქართველთა სამეფო ოჯახმა თავი შეაფარა დასავლეთ საქართველოს, შემდეგ კი კახეთის მთიულეთს ანუ დასავლეთ დაღესტანს. ამის მიუხედავად არაბთა ხელისუფლებამ ქართლის მეფე წმ. მოწამე არაჩილი სიკვდილით დასაჯა.
ქართლის სამეფო ამ საუკუნეში უკიდურესად დასუსტდა და დაიშალა. ასეთ დროს მტკიცება იმისა, რომ კახეთმა ჰერეთი „გადაფარა“ არასწორია.
მით უმეტეს, რომ ჰერეთს ალბანეთადაც მიიჩნევენ, ანუ კახეთს „ალბანეთი“ გადაუფარავს, რაც არასწორია, რადგანაც ასეთი მტკიცება არ ეფუძნება წყაროს რაიმე ცნობას, ამიტომავც ჩვენ შიძლება ამ საკთხის გასარკვევად მივმართოთ ჯუანშერ ჯუანშერიანის მე-8 ს. თხზულებას.
„დღეისათვის ყველაზე უფრო დასაბუთებული თვალსაზრისია ჯუანშერის VIII საუკუნისადმი მიკუთვნება“https://qim.ge/juansher%20juansheriani.html
ჯუანშერი მე-8 საუკუნეში შესაძლოა თვითმხილველი იყო და წერდა, რომ ეგრისიდან მეფე არჩილი გადასახლდა კახეთში და აქ „აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს“, აქვე, ახლოს მდებარეობდა შაკიხი, ჩანს იგულისხმება შაქის ოლქი, სადაც არჩილის ნებით დამკვიდრდა სომხეთის ტარონიდან მოსული სამი ძმა.
ჩანს ისინი არჩილთან მივიდნენ ციხექალაქ ნუხპატში და თხოვეს თანხმობა შაკიხში დასამკვიდრებლად, მემეტიანე კვლავ იქვე მიუთითებს, რომ ამ დროს არჩილი კახეთის მიწაზე იმყოფება, კერძოდ, მასთან ნუხპატში (ანუ კახეთში) კიდევ სხვა დიდებულებიც მივიდნენ, „ვინმე პიტიახშები“, მსგავსი თხოვნით _ ისინი “მოვიდეს კახეთს არჩილის თანა“. მემატიანე ხაზგასმით მიუთიტებს, რომ ნუხპატი კახეთში (და არა ჰერეთში) მდებერეობდა, ამიტომ წერს – “მოვიდეს კახეთს არჩილის თანა“.
აქედან შეიძლება ვიგულისხმოთ, რომ ჰერეთი არჩილის საბრძანებლის გარეთ მდებარეობდა, ჩანს მდ. აღსუს (ანუ თეთრიწყლის) მიმართულებით.
იმ დროს კახეთიცა და ჰერეთიც გაუდაბურებული, უკაცური და გატყევებული იყო და აღნიშნული ჰერეთი წყაროს მინიშნებით რანის მხარეს მდებარეობდა, რანის კერძი იყო. „ყოველი პირი კავკასიისაჲ რანით კერძო უმკჳდრო ქმნულ იყო, ხოლო ჰერეთი და კახეთი ჭალაკთა და ტყეთაგან უკეთე დარჩომილ იყო“.
ჯუანშერი ასე აღწერს არჩილ მეფის ცხოვრებას კახეთში –
„ამისა შემდგომად მოვიდა არჩილ კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა კახეთი და აზნაურ-ყვნა იგინი, და აღაშენა ეკლესიაჲ საძმორს, შეირთო ცოლი, ასული კურაპალატისაჲ, რომელი იყო შვილთაგან ვახტანგ მეფისათა, ბერძნისა ცოლისა ნაშობთა, და დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი, და ჴევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე და პოვნა წუქეთს მთავარნი, რომელთა მიებოძა ვახტანგ მეფესა წუქეთი. და იყო მაშინ, რომელი ერისთავობდა თუშთა და ხუნზთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელით აბუხუასრო, და არა ინება მისგან წარღებად წუქეთი, აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს, ორთა წყალთა შუა. ხოლო ნუხპატელნი უწინარეს იყვნეს კაცნი წარმართნი და მჴეცისბუნებისანი, არამედ ყრუსა მოესრა სიმძლავრე მათი, და იძულებით მონათლნა იგინი. განძლიერებულ იყვნეს იგინი ქუეყანასა რანისასა და ეპყრა გაზირი და სომხითი, და ჰბრძოდა მასლამა ბერძენთა.
ხოლო ძმისწულნი ადარნასე ბრმისანი, რომელთა დასწუნეს მამისძმასა თუალნი, წარ-მოვიდეს ტარონით შაკისად, სამნი ძმანი, და დაემკჳდრნეს მუნ ბრძანებითა არჩილისითა, რამეთუ ყოველი პირი კავკასიისაჲ რანით კერძო უმკჳდროქმნულ იყო, ხოლო ჰერეთი და კახეთი ჭალაკთა და ტყეთაგან უკეთე დარჩომილ იყო, და დაემკჳდრნეს სამნივე იგი ძმანი ვიდრე გულგულამდის.
მასვე ჟამსა პატიახშნი ვინმე არა შეეშუნეს კლარჯეთს, სხუად წარვიდეს ნახევარნი მათგანნი და შეიპყრეს კლდე ერთი ტაოს, რომელსა ერქუა კალმახი, და აღაშენეს ციხედ. ხოლო რომელნი-იგი მოვიდეს კახეთს არჩილის თანა, მისცა ერთსა მათგანსა ცოლად ნათესავისაგან აბუხუასროჲსა, რამეთუ დაქურივებულ იყო იგი და არა ესუა ქმარი ჟამთა მათ“.
https://wikisource.org/wiki/ჯუანშერი_-_”ცხორებაჲ_ვახტანგ_გორგასლისა”_(2008
აქედან ჩანს, რომ კახეთი და წუქეთი ერთიან ადმინისტრაციულ სისტემას წარმოადგენდენ, ერთი მეთაურით, ეს იყო არჩილ მეფე, ამიტომაც ის ნიშნავდა ანდა ცვლიდა წუქეთის პატრონებს. ეს ნიშნავს, რომ წუქეთსა და კახეთს ერთიანი საზღვარი ჰქონდათ, ანუ კახეთი უშუალოდ ემეზობლებოდა წუქეთს.
წუქეთი – ლოკალიზებულია გვიანდელი წახურის ადგილას, დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე (ედილი 1997).
შემდომში წუქეთს დაერქვა წახური, ესაა რუტულის რაიონი დაღესტანში, რომელიც კახისა და ზაქათალას რაიონებს ესაზღვრება. კახისა და ზაქათალას რაიონები შედიოდნენ არჩილის დროინდელ კახეთში, ხოლო მათ კავკასიონის ქედი ყოფდა წუქეთისაგან ანუ წახურისაგან. არჩილის დროს ისიც კახეთის მთიულეთის ერთ ნაწილს შეადგენდა. ხოლო რაც შეეხება ჰერეთს, იმჟამად ის არც არჩილის ცხოვრებაში იხსენიებოდა, რადგანაც არჩილის დროისათვის ჰერეთად შესაძლოა ჩაეთვალათ შაქის ოლქის მხარე თეთრწყლის (აღსუს) მიმართულები.
მაგრამ “მატიანე ქართლისაის“ მიხედვით კახეთში ჩრდილოკავკასიიდან შედიოდა ე.წ. „გზა ლეკეთისა“. ამ წყაროს ცნობით „ლეკეთის გზით“ მტერი შემოვიდა კახეთში, იმ ციხე-სიმაგრის ასაღებად, სადაც წმ. არჩილ მეფის ცოლშვილი ცხოვრობდა. მისი ცოლშვილი ცხოვრობდა იმ ციხე სიმაგრეში, რომელიც კახეთში ააგო არჩილმა, ეს იყო ნუხპატი.
როგორც აღინიშნა, მემატიანე აღნიშნავს, რომ არჩილ მეფე მივიდა კახეთში და იქ ააგო ციხე-ქალაქი ნუხპატი, სადაც მისი გარდაცვალების შემდეგ ცხოვრობდნენ არჩილის შვილები ჯუანშერი, მირანდუხტი და შუშანი. ნუხპატის ადგილსამყოფელი უნდა განისაზღვროს მდ. გიშისწყალთან. ეს მდინარე ერთმანეთისაგან ყოფდა ორ ქალაქს – ნუხპატსა და შაქს. ამიტომ, შაქის გაზრდის შემდეგ, მან მოიცვა ნიხპატიც და ამიტომაც თვითონ მას ეწოდა სახელი ნუხა (რაც იგივე ნუხპატია).
„ ნოხპატო ახლანდელი ნუხია და მდ. გიშისწყალზე მდებარეობს (ბაგრატიონი 1904: 147, შენ. . ნოხპატო მდებარეობდა დაღესტანსა და საინგილოს შორის, შაქის ანუ ნუხის მიდამოებში (ომარაშვილი 1999: 129).262; 150, შენ. 274; ბერძენიშვილი 1953: 68; 1965: 254)“.http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=25&t=985
ნუხპატის ციხექალაქში ცხოვრობდა ქართლის მეფის მშვენიერი ასული შუშანი, რომლის მოტაცებაც დაავალა ხაზარტა ხაკანმა თავის სპასალარს
ის სამი წელი ეძებდა გზას კახეთის ამ ციხესთან – (ნუხპატთან) მისასვლელად, რათა მოეტაცებინა შუშანი და ხაზარეთში წაეყვანა. მასასადამე ის ეძებდა გზას ჩრდილო კავკასიიდან უშუალოდ ნუხპატში მისასვლელად,
რადგანაც, ნუხპატი იგივე ნუხაა, ამჟამინდელ შაქთან, მასთან მისასვლელი გზა მართალაც არსებობდა ჩრდილო კავკასიიდან და ის უშუალოდ ნუხაში (შაქში) მიდიოდა, ამ გზის მეორე ბოლო უკავშირდებოდა სოფელლ ახტს ჩრდილოკავკკასაიაში, ლეკების ქვეყანაში, ამიტომაც ერქვა „გზა ლეკეთისა“.
ამ გზას მე-19 საუკუნეში ეწოდა „Военно-Ахтинская дорога“ – ახტის სამხედრო გზა. ახტი არის სოფელი დაღესატანში, ახტის რაიონის ადმინისტრაციული ცენტრი.
ახტი ახლოა შექის რაიონთან,და მას ამ რაიონისაგან კავკასიონის ქედი ჰყოფს.
ახტის სამხედრო გზა ერთმანეთტან აერთებდა ქალაქ ნუხას (ამჟამინდელ შექს) დაღესტნის სოფელ ახტტან ძირითადად „შინის“ და სხვა უღელტეხილებზე გამავალი გზით, რომელსაც ქართველები „ლეკეთის გზას“ უწოდებდნენ. ახტის ოლქი ლეკების ქვეყანაში მდებარეობს.
რუსებმა კავკასიაში სამი სამხედრო გზა ააგეს – „საქართველოს სამხედრო გაზა“, „ოსეთის სამხედრო გზა“ და „ახტის სამხედრო გზა“.
აქედანაც ცანს, რომ ახტის , ანუ ლეკეთის გზას ძალზე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
ლეკეთის ანუ ახტის გზა, როგორც იტქვა, აერთებდა ალაზნის ხეობასა (შექის ოლქს) და, ასევე, შირვანის საზამთრო საძოვრებს დაღესტნის სამურის ხეობასთან, რომელიც ამჟამადაც ლეკებითა და რუტულებითაა დასახლებული.
შინისა და სალავატის უღელტეხილის გავლით ეს გაზა გაივლიდა პუნქტებს – კაზიკუმუხი-კურახი-ახტი-ხნოვი-ნუხა (Казикумух-Курах-Ахты-Хнов-Нуха) და შედიოდა შექში, აქედან კი დაბლობზე უერთდებოდა შირვანს.
როგორც ითქვა, ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ნუხა ანუ ნუხპატი მდებარეობდა მდინარე გიშისწყლის მარჯვენა სანაპიროზე, ხოლო მარცხენა სანაპიროზე, მის გასწვრივ, მდებარეობდა შექი ანუ შაქი, იქვე ახლოს იყო, როგორც იქვა გიშის საეპისკოპოსო ქართული კათედრა. შაქის ოლქის მწყემსი გიშელი ეპისკოპსი იყო.
კახეთი, როგორც ითქვა ერქვა გიშისწყლის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს, ხოლო შექის ოლქი კი იყო ჰერეთი. ანუ ლეკეთის გზა შედიოდაანუ ნუხპატშიც და შაქშიც, კახეთსა და ჰერეთშიც.
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, ნუხა და შექი ერთმანეთისაგან გაყოფილი იყო მდინარე გიშისწყლით, გიშის ქართული საეპისკოპოსო ცენტრი მდებარეობდა შექის ახლოს, მის ჩრდილოეთთ, გიშელი ეპისკოპოსი შედიოდა ქართულ იერარქიაში და შინაგან დიპტიხში ქართველ ეპისკოპოსტა შორის 35-ე ადგილზე, დმანელის შემდეგ იდგა.
შექის მთავარი მდინარეებია აღნიშნული გიშისწყალი და მდინარე გურჯანა.
როგორც აღინიშნა, გიშისწყალი ერთმანეთისაგან საზღვრავდა კახეთსა და ჰერეთს, ანუ მის მარჯვენა სანაპიროზე გურჯისტანი ანუ კახეთი მდებარეობდა, მარცხენა სანაპიროზე შექის ოლქი ანუ ჰერეთი.
მდინარე გურჯანა გურჯისტანის მხარედან უერთდებოდა მთავარ მდინარეს. ვიდრე მე-16 საუკუნემდე, შექის ოლქი მდინარე გიშისწყლის მარჯვენა მხარეს ქართველების ქვეყანად, კახეთად, გურჯისტანად თვლებოდა, ხოლო ორივე მხარე ქართველებითა და საქართველოს ეკლესიის გიშის ქართული საეპისკოპოსს მრევლით იყო დასახლებული შუა საუკუნეებშიც.
შექის ოლქიდან ქართველები ლეკებს გაუყრიათ მე-16 საუკუნეში, კერძოდ კი 1555 წელს. ამის შესახებ გადმოცემები ამჟამადაცაა დაცული ისტორიული ცნობების სახით რუტულის რაიონის ლეკთა შორის. ამის შეასახებ წერს დაღესტნური საიტი https://gradinf.ru/russia/dagestan/ahtynskij/hnov.
ამ დაღესტნურ საიტში ნათქვამია, რომ აღნიშნული გზით, შაქის ოლქში შესულა გაერთიანებული ლეკების ჯარი და მათ ქართველები 1555 წელს შაქის ოლქიდან ანუ გიშისწყლის მარჯვენა სანაპიროდან (ანუ კახეთიდან) აუყრიათ და გაუძევებიათ (გადაუსახლებიათ) „ალაზნის იქით“, В 1555 году хновцы, совместно с рутульцами и цахурцами, предприняв поход на Кахетию, принудили грузин переселиться за реку Алазань. ანუ იქამდე ისინ ანუ ქართველები ცხოვრობდნენ გიშისწყლამდეე და მხოლოდ 1555 წლის შემდეგ ისინი გადაუსახლებიათ ალაზნის იქით.
https://gradinf.ru/russia/dagestan/ahtynskij/hnov
Исторически Хнов имел важное стратегическое значение, поскольку через него проходила дорога Казикумух-Курах-Ахты-Хнов-Нуха. Связь с Ширваном осуществлялась через Салаватский перевал (2829 м). Согласно местной эпиграфии, во второй четверти XIII века в селе велось капитальное строительство.. В 1401 году впервые упоминается о существовании крестьянского мулка (частного землевладения) в селении Хнов. Некий Герги подарил свой мулк селению Киш ал-Хнов. В 1555 году хновцы, совместно с рутульцами и цахурцами, предприняв поход на Кахетию, принудили грузин переселиться за реку Алазань.
https://gradinf.ru/russia/dagestan/ahtynskij/hnov
შირვანიდან ჩრდილო კავკასიაში გადასასვლელი გზა შექის გავლით სალავატის უღელტეხილით გადადიოდა დაღესტანში და აქედან შედიოდა დერბენდში და სხვა დაღესტნურ პუნქტებში.
მაგალითად, შირვანშაჰის ლაშქარი შაქიდან (ნუხადან) აღნიშნული „ლეკეთის გზით“ შესულა დაღესტანის სოფელ ხნოვში მის დასარბევად, რადგანაც უფრო ადრე ხნოველები ჩრდილო კავკასიიდან ამავე გზით შესულან შაქის ოლქში და კაბალაში და იქ ხალხი დაუხოცავთ. ლეკეთის გზა ანუ კაზიკუმუხ-ახტი-ხნოვ-ნუხას შეაერთებელი გზა იყო დაღესტნიდან შაქის ოლქში და ისტორიულ კახეთში შემავალი გზა (კახეთი გიშისწყალთან ანუ შაქის მდინარესთან იწყებოდა).
В XI веке ширваншах Фарибурз І совершил поход против жителей селения Хнов, которые когда-то вблизи крепости Кабала убили его двоюродного брата…[4] Исторически Хнов имел важное стратегическое значение, поскольку через него проходила дорога Казикумух–Курах–Ахты-Хнов-Нуха. Связь с Ширваном осуществлялась через Салаватский перевал (2829 м).
Оно расположено на очень важном в прошлом торгово-караванном пути в Азербайджан (Ахты-Хнов-Нуха, Шеки через Салаватский …
Хнов расположен на самом юге Республики Дагестан. На юге Ахтынского района, между отрогами Главного Кавказского и Гельмец-Ахтынского хребтов (იქვე).
აღნიშნულიდან, ჩანს, რომ ჩრდილო კავკასია ჰერთს, უფრო ადრე ალბანეთს უკავშირდებოდა იმ გზით, რომელსაც მე-19 საუკუნეში „Военно-Ахтинская дорога“ დაერქვა, ხოლო უფრო ადე მას ქართველები „ლეკეთის გზას“ უწოდებდნენ.
„ლეკეთის გზა“ ანუ „Военно-Ахтинская дорога“ ნუხას (შექს) აერთებდა დაღესტნის სოფელ ახთტან, სინისა და სალავატის უღელტეხილების გავლით.
ეს გზა შირვანს აკავშირებდა სამურის ხეობასთან.
ამ გზას ახსენებს კალანკატუაცი, როდესაც წერს, ჩრდილოკავკასიელების ლაშქრობის შესახებ ალბანეთში, ამავე გზით ალბანელი ეპისკოპოსები გადადიოდნენ ჩრდილო კავკასიაში, ეს გზა ბარდავსა და შაქს აერთებდა დერბენდთან ანუ ქალაქ ჩირთან, რომლის მახლობლადაც მთიანეთში ალბანური ტომები ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ (ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ არა ყაზეგის რაიონში, როგორც მიაჩნია ზოგიერთ ისტორიკოსს, არამედ ჩორთან, დერბენდთან, კავკასიის მთისწინეთში, ამ ალბანურ ტომებს ბარდავის ალბანელები ე.წ. ლეკეთის გზით უკავშირდებოდნენ, ეს იყო შირვანის ბარიდან ჩრდილოკავკასიის მთიანეთში შემავალი რთული გზა, ძნელადსავალი).
ამ გზაზე იდგა ქარავნების მოსასვენებელი სავანეები და ციხე-სიმაგრეები, ამ გზისპირას იყო ცნობილი სოფლები ხალხალა და ფილფილი, რომელიც ჩვენ მიგვაჩნია ტყეტბა-გულგულად. ეს გზა, ამ ადგილებში აგრიჩაი-გიშისწყალს მიუყვება, მისი მთავარი ძარღვის სათავეებში კი უახლოვდება აღნიშნულ პუნქტებს.
ეს მდინარე, გიშისწყალი, ერთმანეთს აშორებდა ალბანეთსა და იბერიას, შემდეგ კი კახეთსა და ჰერეთს.
არჩილის დროსაც კი ჰერეთი უკვე დავიწყებული ტერმინი იყო, ის გამოაცოცხლა არჩილის მიერ შაქში დამკვიდრებულმა ადარნასე ბრმის ძმისწულებმა და საჰლ იბნ სუმბატ ალ არმანმა, როცა მან ხალიფასაგან მოიპოვა „რანთა მეფის“ წოდება.
საჰლ იბნ სუმბატ ალ არმანი რანთან ერთად შაქსა და არცახსაც ფლობდა, ის დიდად პატივცემული იყო არაბთა ხალიფას მიერ, ბაბეკის დაპატიმრებისათვის მისგან ჯილდოდ მიიღო ერთი მილიონი დირჰემი და ასევე „მეფის“ წოდება. ასეთი განდიდების შემდეგ მან კახეთის ხარჯზეც გადაწყვიტა თავისი სამეფოს გაფართოება, რომლის საზღვარი კახეთთან გიშისწყალზე გადიოდა.
ისტორიული კახეთი იწებოდა იორ-ალაზნის შესართავთან, შემდგომ მიუყვებოდა ალაზანსა და მის შენაკად გიშისწყალს ვიდრე ტყეტბა-გულგულამდე. ეს უკანასკნელი, (ანუ ტყეტბა-გულგულა) მდებარეობდა არა თელავთან, როგორც ამჟამად მიიჩნევა, არამედ, აგრიჩაის სათავეებთან (აგრიჩაის უერთდება გიშისწყალი, ამიტომაც ზოგჯერ აგრიჩაისაც გიშისწყალს უწოდებენ).
როგორც ითქვა, ეს პუნქტი (ტყეტბა-გულგულა) გიშისწყლის სათავეში მდებარეობდა, სადაც ამჟამადაა აზერბაიჯანის სოფლები ფილფილი და ხალხალა. და არა თელავთან.
თელავთისაკენ ჰერეთის საზღვარმა მხოლოდ მე-9 საუკუნეში გადმოიწია, როდესაც ხსენებულმა ჰერეთ-არანის მეფემ საჰლ იბნ სუმბატ ალ არმანმა გადაწყვიტა თავისი ვრცელი სამეფოს კიდევ უფრო გაფართოება, ამიტომ მან გადალახა კახეთის საზღვარი გიშისწყალზე და მიაღწია ვიდრე თელავამდე, სადაც გავაზ-თურდოს ხევზე გაივლო კიდეც კახეთ-ჰერეთის ახალი საზღვარი. სწორედ კახეთის ეს ახალი საზღვარი შეცდომით მიიჩნია ვახუშტიმ კახეთის ისტორიულ საზღვარად. შეცდომა, ივანე ჯავახიშვილის სიტყვით, გამოიწვია იმან, რომ ვახუშტის ხელთ არ ჰქონია კახეთისა და ჰერეთის შესახებ სანდო წყაროები. ივ. ჯავახიშვილის მიერ გარკვეული ეს საკითხი განხილულია ქვემოთ.
მაშასადამე ჰერეთსა და კახეთს ერთმანეთისაგან ისტორიულად საზღვარავდა გიშისწყალი, და, ამიტომ, სხვა ადგილას, თავის ნაშრომში, ვახუშტი ბაგრატიონი გიშისწყალს ასახელებს ჰერეთის საზღვრად.
როგორც ითქვა, საჰლ იბნ სუნბატ ალ არმანის (მე-9 ს.) შემდეგ გაცოცხლდა ამ დროისათვის უკვე მივიწყებული ჰერეთის სახელი, რამდენიმე საუკუნით, (წმ. არჩილის ცხოვრებაში ჰერეთი თითქმის აღაც კი იხსენიება), შემდგომ (მე-15 საუკუნისათვის), ეს სახელი კვლავინდებურად გაქრა, ვიდრე მე-20 საუკუნის დასწყისამდე.
მივიწყებული ჰერეთის შესახებ ინფორმაცია წიგნებისა და ხელნაწერების მეშვეობით გაიცნეს ქართველმა მეცნიერება, ისინი გაყვნენ ვახუშტის ვარაუდს ჰერეთის თელავთან საზღვრის შესახებ, და, შეცდომით, ისტორიულ ჰერეთად გამოაცხადეს სამხრეთ კახეთის მიწაწყალი.
ჩვენი კვლევით, შაქის სამეფომ ანუ ჰერეთმა სამხრეთ კახეთი (გიშისწყლიდან თურდოს ხევამდე) დაიპყრო მე-9 საუკუნის შემდგომ და მხოლოდ ამის შემდეგ ჰერეთის სახელი განუმკვიდრდა სამხრეთ კახეთს, მხოლოდ რამდენიმე საუკუნის მანძილზე.
გიშისწყლის ორივე ნაპირზე ქართველობა საუკუნეთა მანძილზე ცხოვრობდა.
ამ მდინარის პირის მარჯვენა მხარეს მცხოვრები ქართველები, როგორც აღინიშნა მხოლოდ 1555 წელს გაუძევებითა ლეკებს ალაზნისაკენ. ზემოთაა მოყვანილი ცნობა ამის შესახებ.
ეს ნიშნავს, რომ ე.წ. ლეკეთის გზით აქ შემოსული ლეკები, ანუ რუტულელები და წახურები სხვებთან ერთად, 1555 წელს თავს დაესხმნენ შაქს, ანუ მათივე შეფასებით კახეთს, დაამარცხეს აქ ქართველები ანუ ადგილობრივი შაქის ოლქის ქართველობა და თავიანთი სიტყვითვე, აიძულეს ისინი, რომ ალაზნის იქით გადასახლებულიყვნენ. აღნიშნული ლეკების ლაშქარი შაქში შესულა ე.წ. ლეკეთის გზით, რომელიც შაქის ოლქს უშუალოდ აკავშირებდა ჩრდილო კავკასიის სამურის ოლქთან, სადაც რუტულები და წახურები ცხოვრობდნენ, ეს გზა უმოკლესი იყო დერბენდამდე, ანუ ძველ ქალაქ ჩოლამდე, რომელიც მე-6 საუკუნემდე იყო ალბანეთის კათალიკოსების ქალქი.
შაქის ოლქიდან ჩრდილო კავკასიაში გადასასვლელი „ლეკეთის გზა“ კაპიტალურად შაკეთა რუსულმა ხელისუფლებამ და მას უწოდა „სამხედრო გზა“, дорога Казикумух-Курах-Ахты-Хнов-Нуха.
Автор: File:Caucasus topographic _map-fr.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15753039 ამ რუკიდანაც ჩანს, რომ ლეკეთი უშუალოდ ესაზღვრებოდა შაქის ოლქს, ხოლო წახური და ხუნძახი – დანარჩენ კახეთს.
როგორც აღინიშნა, ამ გზით 1555 წელს შემოსული ლეკები (წახურები და რუტულები) თავს დაესხმნენ შაქს, ანუ მათივე შეფასებით კახეთს, დაამარცხეს აქ ქართველები ანუ ადგილობრივი შაქის ოლქის ქართველობა და თავიანთი სიტყვითვე, აიძულეს ისინი, რომ ალაზნის იქით გადასახლებულიყვნენ. ამ შემთხვევაში ალაზანს ისინი უწოდებენ გიშისწყალს, და, რადგანაც, გიშისწყალი ალაზნის უმთავრესი შენაკადია და მასაც ალაზანი ერქვა. В 1555 году хновцы, совместно с рутульцами и цахурцами, предприняв поход на Кахетию, принудили грузин переселиться за реку Алазань. Офиц.сайт ДГУ – Этнические процессы и проблемы малочисленных и государственно-разделенных народов Дагестана
ამ შემთხვევაში ისინი ალაზანს უწოდებდნენ გიშიწყალს.
იმ დროისათვის დღევანდელი საინგილო კახეთის ნაწილი იყო და ჯერ კიდევ იცავდა თავის ქართველობას,
შესაბამისად, და ლეკების მიერ დაპყრობილ კახეთს (ანუ შაქის ოლქსა) და იმჟამად ქართულ (კახურ) საინგილოს შორის საზღვრი ძველებურადვე იყო ალაზანი ანუ გიშისწყალი.
შაქის ოლქი კახეთის სამეფოს ერთერთ ძირითად ნაწილს რომ შეადგენდა იქედანაც, ჩანს, რომ კახეთის სამეფომ შაქელი პიროვნება „ხოზემაურემი“კახეთის სამეფოს ელჩად წარადგინა რუსეთის მეფის კარზე.
კერძოდ, კახეთის მეფე ალექსანდრე პირველმა 1483 წელს თავისი ელჩობა გააგზავნა მოსკოვში, რუსეთის ხელმწიფესთან, კახეთის ელჩი იყო შაქელი ხოზემაურემი, ნარიმანთან და დამიანესთან ერთად.
თუმცა, მალევე, კახეთმა დაკარგა შაქი, 1524 წელს კახეთის მეფე წარუმატებლად შეეცადა შაქის უკან, თავის სამეფოში დაბრუნებას.
ირანს შაქისა და ასევე შირვანის დაპყრობა სურდა იმ მიზნით, რათა შეეჩერებინა კახეთის სამეფოს შემდეგი გაძლიერება, და უშუალო საზღვარი ჰქონოდა მასთან. ირანს განსაკუთრებით აშფოთებდა კახეთის სამეფოს რეალური სამხედრო კავშირი რუსეთთან, მით უფრო, რომ კახეთის სასაზღვრო ციხეებში რუსი მეთოფეები გამოჩნდნენ.
ყიზილბაშური ირანის გაძლიერების კვალდაკვალ შაქი და ასევე შირვანი თანდათანობით გადიოდა კახეთის გავლენის სფეროდან, კერძოდ თუკი 1483 წლისათვის შაქი კახეთის პოლიტიკურ სფეროში შედიოდა, 1551 წლისათვის ირანმა უშუალოდ დაიპყრო შაქი და ის გადააქცია მისი მომიჯნავე ლეკეთის სარბიელად, ამით უნდა აიხსნას 1555 წლისათვის ხნოელი ლეკებისა და რუტულების მიერ შაქში ბრძოლა მკვიდრი ქართული მოსახლეობის წინააღმდე, მათი „გაყრა ალაზნის იქით“, როგორც ამის შესახებ გადმოცემა დღემდეა დაცული მათ შორის.
ირანის მიერ შაქის დაპყრობის შემდეგ კახეთის მეფეები უკვე ვეღარ აკონტროლებდენ შაქიდან დაღესტანში შემავალ „ლეკეთის გზას“, ეს იმას ნიშნავს, რომ დაღესტნის ლეკებს უკვე თავისუფლად გაეხსნათ გზა კახეთის ბარისაკენ შაქის მხრიდან, ამის გამო განსაკუთრებით დაუცველი აღმოჩნდა შემდეგ ელისუს სასულთანდ წოდებული კახეთის მიწაწყალი, ასევე შემეგდოინდელი საინგილო.
კახეთის ერთერთი ყველაზე ნაყოფიერი და უხვმოსავლიანი ოლქი იყო გაღმამხარი ანუ შემდეგდროინდელი საინგილო, ის დაფარული იყო კახური სოფლებითა და ქალაქებით, აქ იდგა უძველესი ქართული ეკლესიები, ნაგებნი წმიდა ნინოსა და წმ. არჩილის დროიდან, ამიტომაც მათი სახელობის ეკლესიები იდგა ლექითსა და განუხში, აქვე, გაღმამახარეში, შემდეგიონდელ საინგილოში მდებარეობდა კახეთის სამეფოს პირველი დედაქალაქები ძეგამი და ბაზარქალაქი, ასევე ბოეთნში იდგა სამეფო რეზიდენცია, ამჟამინდელი საინგილოს ამ ქალაქებში მიიღო კახეთის მეფემ რუსი ელჩები და აქვე მათ თვალწინ გათამაშდა ტრაგედია, როცა შვილმა ალექსანდრე მეფე მოკლა.
შაქის დაპყრობის შემდეგ ელისუ და გაღმამხარი თანდათანბით ლეკების სათარეშოდ გადაიქცა ჩრდილოკავკასიის უღელტეხილების უკონტროლობის გამო. ამიტომაც ამ უღელტეხილებზე გამავალ ლეკეთის გზას კახეთისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/01/Sheki_Khanate_Map_1823.jpg
მე-19 საუკუნეში რუსებმა დიდი მნიშვნელობა მიანიჭეს შაქთან ჩრდილოკავკასიის დამაკავშირებელ ლეკეთის გზა და შეეცადნენ მის აღდგინას – В 1846 году близ Хнова русскими войсками в горной породе был пробит тоннель для налаживания Военно-Ахтынской дороги https://gradinf.ru/russia/dagestan/ahtynskij/hnov
ლეკეთის გზა ანუ ახტინის სამხედრო გზა, რადგანაც მაღალ უღელტეხილებზე გადიოდა, ეს თავისთავად ნიშნავს, რომ მას გააჩნდა რამდენიმე განშტოება, თუ ერთი გადასასველი ჩაიკეტებოდა, მგზავრებს შეეძლოთ სხვა პარალელური გზის არჩევა, რომელნიც ერთმანეთთან ახლოს მდებრეობდნენ. მათ შორის ლეკეთის გზის უფრო მოსახერხებელი უღელტეხილი იყო სალავატისა. აქვე იყო გდიმის, ფიისა, დევიანის, ნოურის და სხვა უღელტეხილები https://flnka.ru/glav_lenta/9354-salavatskie-vrata-dagestana.html. ერთერთი ამ გზის განშოება გიდატლიდან, ჩოხის გავლით, გაივლიდა კუმუხს, ახტს, ხნოვს და ბორჩს და შექის გავლით შედიოდა შირვანში.
ამ გზის განტოტებათა შორის ახტი-შექის გზა უფრო ხალხმრავალი იყო, ის დაღესტანს შირვანთან აერთებდა. ეს გზა იყო სავაჭრო, რომელიც საბოლოო ჯამში კაბალას, ბარდავსა და შექს აერთებდა დერბენტთან. ამასთანავე ამ გზით დაღესტნის სამურის ველის მთიელებს თავიანთ საქონელი და ცხვრის ფარები გადაჰყავდათ შირვანის ზამთრის საძოვრებზე https://flnka.ru/glav_lenta/9354-salavatskie-vrata-dagestana.html
აქ ნახსენები იყო სოფლების ჩოხის, ბორჩისა და სხვა სახელები. იყო დრო როცა ამ სოფლელებს წარსულში ქართული თვითშემეცნება გააჩნდათ და საქართველოს ეკლესიის სამრევლოს ქმნიდნენ არა ერთი და ორი, არამედ მრავალი საუკუნის მანძილზე (ძირითადად თემურ ლენგის შემოსევამდე). შესაძლოა წარმოშობით აქაურები ყოფილიყვნენ, მაგალითად, ჩოხელები, სოფელ ჩოხიდან ანდა ბორჩაშვილები, ბორჩიდან და სხვა.
დაღესტანი ამჟამადაც სავსეა ქართული წარსულის ამსახველი არქეოლოგიური ნაშთებით, ქართულენოვანი წარწერების ფრაგმენტებითა და სხვა.
ასევე, მოსახლეობა ვიდრე შირვანამდე საქართველოს ეკლესიის სამრევლოს წარმოადგენდა, რაც ასახული საქართველოს საეკლესიო სამართ₾ის ძეგლებში.
ყოველივე აღნიშნულის გამო უნდა დავასკვნათ, რომ ნუხპატის ციხესიმაგრეში მცხოვრები არჩილ მეფის ქალიშვილის მოსატაცებლად ხაზართა სარდალი შევიდა ლეკეთის გზით, რომელსაც მე-19 საუკუნეში „ახტის სამხედრო გზა“ დაერქვა. შესაბამისად, კახეთის ისტორიული საზღვარი იდო გიშისწყალთან და არა თელავთან. რაც იმას ნიშნავს, რომ თელავის ქვემოთ ალაზნისა და ივრის ხეობები მუდამ შედიოდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში და არა ალაბნეთის საკათალიკოსოში, როგორც ამჟამად არასწორად მიიჩნევა.
29.04. 2021.