იბერთა ტომი “ლუვიას ქვეყანაში” ანუ ლიბიაში

(ნ. ხაზარაძისეული კვლევა ფრიგიულ-ქართული კავშირების შესახებ (ძვ. წ. VIII-IV სს.) წიგნში `ძველაღმოსავლური და ქართველოლოგიური ძიებანი 2001~)

ჰომეროსის “ილიადაში” იხსენიებიან ფრიგიელები, როგორც ტროელთა მოკავშირეები. მიიჩნევა, რომ ილიადა ძვ.წ. XIII-XII საუკუნეების ისტორიულ ვითარებას ასახავს, თუმცა ამჟამად ფიქრობენ, რომ “ილიადას” ავტორს ძვ.წ. X-IX სსში უნდა ეცხოვრა, ხოლო პოემის ლიტერატურული გაფორმება ძვ.წ. VI-სმდე გრძელდებოდა. ქსანთოს ლიდიელის მითითებით ფრიგიელები მცირე აზიაში ტროას ომის (ძვ.წ. XIII-XII სს. მიჯნა) შემდეგ მოვიდნენ (სტრაბო, XIV, 5, 39). ამჟამად ფიქრობენ, რომ ფრიგიელები მცირე აზიაში ძვ.წ. X ს-ის შემდეგ, უფრო IX-VIII სს-ში მოვიდნენ. ფრიგიის უძველესი დედაქალაქის გორდიონის ყორღანები ქრონოლოგიურად ძვ.წ. VIII-IV სს-ში ექცევა (ნ. ხაზარაძე, “ძველაღმოსავლური და ქართველოლოგიური ძიებანი”, 2001, გვ. 10). ქსენოფონტე (ძვ.წ. IV) წერდა: “დიდი” ფრიგიისა და “ჰელესპონტის” ფრიგიის ანუ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ორი პოლიტიკური ერთეულის შესახებ. “დიდი ფრიგია” – კაპადოკიასა და ლიდიას შორის იყო მოქცეული (იქვე, გვ. 22). ტროადა – ჰელესპონტის ფრიგიის შემადგენელი ნაწილი იყო (სტრაბო, II, 5,31). მას “მცირე ფრიგიასაც” უწოდებდნენ. აქ მეფობდა მიდასი. შემდეგ, ეს ქვეყანა გალატიელების ხელში გადასულა (სტრაბო, VIII, 1,2). მუშქების ქვეყნის მეზობლად თაბალის ქვეყანა მდებარეობდა (გვ. 39). მუშქების, იგივე ფრიგიელთა მეფე მითა მეგობრობდა თაბალის მეფესთან. თაბალის მეზობელი იყო ქვეყანა “ქუე”. მუშქები იგივე მუსქები იხსენებიან ასურულ წარწერებში. ბიბლიაშიც “იავანი, თობელი და მეშეხი” ერთად იხსენიებიან, იავანი – ბერძნების წინაპრად, თობელი და მეშეხი-ქართველებისა. მეშეხი და მუშქები ერთ ხალხად მიიჩნევა. თაბალის ქვეყანა დიდი კაპადოკიის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობდა (იქვე, გვ. 43). 85 ფრიგიელებს თავიანთი ანბანი ჰქონდათ – “ძველი ფრიგიული”, ის ძველი ბერძნულისგან წარმომდგარად მიიჩნევა, კერძოდ, დასავლური ბერძნულიდან. თავის მხრივ, ბერძნული ანბანის ფორმირება ფინიკიურიდან დაიწყო ძვ.წ. IX ს-დან, ხოლო არქაული ბერძნული ანბანი ჩამოყალიბდა ძვ.წ. VIII სში. თავიდან ჩამოყალიბდა “აღმოსავლური” და “დასავლური” ბერძნული ანბანი. აღმოსავლურისგან შეიქმნა კლასიკური ბერძნული ანბანი. მუშქების ქვეყანაში გაედინებოდა მდ. ჰალისი (გალისი, ყიზილ-ირმაკი). შესაძლოა ამ მდინარის სახელის გამო ჰალისის რეგიონში მცხოვრებ მუშქებს დაერქვათ “ჰალიძონები” (ალიზონები, ალაზონები), რომლებსაც ტროას ომში მიუღიათ მონაწილეობა ჰომეროსის თხრობით. სტრაბონის მტკიცებით კი ეს ალიზონები შემდგომ ხალიბებად იწოდნენ, მათ ასევე ქალდებსაც უწოდებდნენ. სიტყვა ქალდი სახელ “ქართველს” დადებია საფუძვლად. ფრიგიას “მუშქების ქვეყანა” ეწოდებოდა. ძვ.წ. VIII ს-ში. ფრიგიის სამეფოს მჭიდრო კონტაქტები ჰქონია კილიკიასთან და მახლობელ ქვეყნებთან საკუთარი სახელი “გორდი” – ფრიგიული წარმომავლობისად მიიჩნევა. “გურდი” – “გორდი” რქმევია თილ-გარიმუს მეფეს. ცნობილია, რომ “გორდიოსი” ფრიგიის მეფეთა დინასტიური სახელწოდება იყო. “გორდ” ძირიანი ტოპონიმები (“გორდიონი”, “გორდუტეიხოსი”, “გორდორუნიოსი”, “გორდუკომე”, მანეგორდუსი” და სხვ.) საკმაოდ გავრცელებული იყო დიდი ფრიგიის ტერიტორიაზე (იქვე, გვ. 74). “გორდუ-ტეიხოსი” “გორდო-რუნიოსი” “გორდუ-კომე” “მან-გორდუ-სი” ჩანს, ფრიგიას ერქვა არა “გორდ”, არამედ “გორდუ” (გორდო), აქედანვე შეასაძლოა იყოს ქართველთა თვითსახელწოდება გორდუელი, ანუ ქორთუელი-ქართველი, ან, როგორც ითქვა, “გალატო”-დან. სახელები “ხალიტუ”-ქალიდუ, გორდუ და გალატო “ქართუ”-ს იდენტურია, შესაბამისად მათგან უნდა იყოს დაკავშირებული სახელი – ქართუელი. ეს “გალატო”-ც შესაძლოა იყო ევროპიდან შემოსული იმავე ფრიგიელების შორეული თვისტომნი გალები. ცნობილია, რომ მცირე აზიაში გვიან შემოსულ “გალებს” “გალატო”-ები ეწოდათ. შესაძლოა გორდუსგანაა ნაწარმოები პონტოსპირა ხალდების სახელიც. ხალდები-ხალდუები (ქალდები-ქალდუები) ძველად ხალიბებად იწოდებოდნენ სტრაბონის ცნობით. 86 ჩვენთვის განსაკუთრებითაა საინტერესო სახელწოდება – “ლუვია”, რადგანაც ის ემსგავსება მეგასთენესთან ნახსენებ ქვეყნის სახელს – “ლიბია”, რომლის მეზობლადაც იბერები ცხოვრობდნენ. თუ კი ლიბიის ქვეშ იგულისხმება არა აფრიკის ქვეყანა, არამედ ქვეყანა “ლუვია”, ვანის ტბასთან, მაშინ იბერების ძველი საცხოვრისის შესახებ თავდაპირველ წყაროსთან გვექნება საქმე. ძვ.წ. II ათასწლეულის შემდგომ გვიანხეთების წარწერების პერიოდში, მცირე აზიაში აღმოჩენილია ლუვიურ-იეროგლიფური წარწერები. ისინი თარიღდებიან ძვ.წ. VIII-VI საუკუნეებით. ამ წარწერებში ჩანს, რომ ლუვიაში, ლუვიის გვერდით არსებობდა “მუსკების ქვეყანა” – სუვერენული პოლიტიკური ერთეული. ფრიგიელთა ტერიტორიაზე “ლუვიას” ქვეყნის გვერდით ან “ლუვიას” ქვეყნის საზღვრებში ყოფილა მოქცეული “მუსკების ქვეყანა” IX-VIII სს-ში (ნ. ხაზარაძე, “ძველაღმოსავლური და ქართველოლოგიური ძიებანი”, 2001, გვ. 129). აქ საინტერესოა, რომ ეტიმოლოგიურად სახელი “ლუვია” ახლოა “ლიბიასთან”. ძველი ბერძნული და ასევე სომხური წყაროების ცნობით ბაბილონის მეფე ნაბუქოდონოსორმა თავისი ქვეყნიდან აყარა და პონტოსპირეთში დაასახლა “იბერთა ტომი”, რომელიც იქამდე “ლიბიასთან”, ლიბიის ქვეყნის გვერდით ცხოვრობდა. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ქრონოლოგიური თანხვედრის გამო აქ ნახსენები “იბერთა” ტომი უნდა იყოს ის “მუშქები”, რომელნიც ცხოვრობდნენ “ლუვიას ქვეყანაში” ანუ ლიბიაში. აქამდე, როგორც ცნობილია, აღნიშნულ ლიბიას აიგივებდნენ აფრიკასთან და ბერძნულ ცნობას უგულებელყოფდნენ. თუ ლუვია იგივე ლიბიაა, ხოლო იბერები აღნიშნული მუშქები, ლუვიის ქვეყანაში მცხოვრებნი, აღმოჩნდება, რომ საქართველოს ისტორიისთვის რეალური ახალი წყარო იქნა მოპოვებული. ასურული წყაროებით, მუსკები მნიშვნელოვანი ხალხი იყო, იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ სხვა ხალხების საცხოვრისს მუსკების ქვეყნის მიხედვით განსაზღვრავდნენ, მაგალითად, ასურულ ლურსმულ წარწერებში იხსენიება სხვადასხვა ხალხი (ტაბალები, ტუნა, ტუხან, ქუე), რომლებიც “დასავლეთის მუსკების” გვერდით ცხოვრობდნენ (გვ. 137). “მუსკების ქვეყანას” ასევე ეწოდებოდა “მთიანი მხარე”. “იეროგლიფურ-ლუვიური ენა ლურსმნული ლუვიურის ახლო მონათესავეა. ლუვიურთან ერთად ინდოევროპული ენების ანატოლიურ (ხეთურლუვიური) ჯგუფის ლუვიურ ქვეჯგუფს ქმნის” (გვ. 145). 87 იეროგლიფურ-ლუვიური წარწერები, როგორც ითქვა, მოიხსენებენ “მუსქების ქვეყანას”. ერთ-ერთში ლუვიის მბრძანებელი ამბობს: “მე განმადიდეს ეგვიპტეში, ბაბილონში, მუშქების და სირიელების ქალაქებში” (გვ. 149), აქედან ჩანს, რომ მუშქები თავიანთი მნიშვნელობით დგანან ეგვიპტელების, ბაბილონელების და სირიელების გვერდით. ი. დიაკონოვის აზრით, მუშქების, იგივე მუსქების სახელწოდებას, როგორც წესი, უკავშირებენ ფრიგიელებისა და ქართული ტომის – მოსხების სახელწოდებას. უფრო მეტად – მოსხებისა, თუმცა არის ცდა, დაუკავშირონ პროტოსომხებს (გვ. 161). ერთ-ერთი ლუვიური მითის თანახმად, მოკვდავ-აღორძინებადი ღვთაება ტელეფინუს სიმბოლო (ნიშანი) ასეთი იყო: ეიას ხეზე უნდა ჩამოეკიდათ მისდამი მსხვერპლშეწირული ცხვრის ტყავი (საწმისი), ანუ, ოქროს საწმისის მითი არა მხოლოდ კოლხეთში, არამედ უფრო ადრე ლუვია-მუშქების ქვეყანაში იყო ცნობილი. გვიანხეთური ხანის (ძვ.წ. IX-VIII სს.) სამეფო სამთავროთა და მათ შორის თაბალისა და მუშქების ქვეყნის პანთეონში ყველაზე პოპულარული იყო თარხუნთი – ტარხუნთი – “ცის ღვთაება”. ეტიმოლოგიურად ამ სიტყვასთან ახლოა ქართული “ტაროსი”, მაგალითად. ქართულ მითებში ამირანის საცოლის ყამარის მამა ცაშია, ცის მეუფეა, რომელსაც ტაროსის შეცვლა შეუძლია, კერძოდ, წვიმის მოყვანა. საერთოდ, ყამარის ხასიათი მიაგავს არგონავტების მითის კოლხეთის მეფის ასულის მედეას ხასიათს, კერძოდ, ყამარი მედეას მსგავსად ღალატობს თავის ოჯახს, თავის მამას და მიჰყვება ამირანს. არგონავტების მითის სიუჟეტის მიხედვით იასონს დაედევნება მედეას მამა, ამ დროს მედეა ეხმარება იასონს და აკვლევინებს თავისიანებს, ასევე, მსგავსად – ყამარი ეხმარება ამირანს, რათა მან მამამისი (ე.ი. საკუთარი მამა) მოკლას – “მაღლა ნუ კი სცემ სპილოსა, დაბლა შემოჰკარ რბილოსა, დაეჭრებიან ძარღვები დაეცემიან ძიროსა” – ურჩევს ყამარი ამირანს, თუ როგორ მოკლას მამამისი. ყამარის მამა ამბობს ამის გამო: “უყურე ბოზსა ქალასა ქმარი ირჩია მამასა” და სწორედ ასეთივეა მედეას ხასიათი. შესაძლოა, ის ბერძნული მითები, რომელნიც კოლხეთის შესახებ შეითხზა – მოსხების (მუშქების) ქვეყანასთან იყოს დაკავშირებული. მართლაც, “მოსხები – კოლხური ტომია” – წერდა ამ ეპოქასთან ყველაზე ახლოს მდგომი ქრისტეშობამდე VI საუკუნის ავტორი ჰეკატოს მილეტელი. 88 ჩანს, ნაბუქოდონოსორის მიერ პონტოსპირეთში ლუვია-ლიბიის მეზობელი იბერების ანუ იგივე მუშქების გადმოსახლების დროს (თუ მათ მიერ ადგილმონაცვლეობისას) მათ კავკასიაში თან წამოიღეს ძველი მითებიც. აღსანიშნავია, ისიც, რომ როგორც ზემოთ აღინიშნა, მოკვდავ-აღორძინებად ღვთაებას – ტელიფინუ ერქვა, ივანე ჯავახიშვილის რკვევითაც, სვანეთში ერთ-ერთი რიტუალის დროს წარმოთქვამენ ტელეფიას სახელს – “მელია-ტელეფია”. თუ ეს ასეა, უნდა ვთქვათ, რომ სვანები, ისევე როგორც სხვა ყველა ქართული ტომი, მუშქების – მოსხების მემკვიდრეები არიან. ჩანს, “მოსხები” იგივე კოლხები, იგივე ქალდები იყო, ის ეთნოსუბსტრატი, რომელითაც ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხი და რომლიდანაც წარმოიშვა ქართველთა ტომები ე.წ. “ქართები”, “ზანები” და “სვანები”. ძველი ავტორების ზოგიერთი ცნობითაც, იბერებისა და შავიზღვისპირეთის ტომები ბალკანური წარმოშობისაა, იაზონის შთამომავლები არიან, ეს შეიძლება მიგვითითებდეს, რომ ბალკანეთიდან და მცირე აზიიდან ფრიგიულმესხური ტომების დენა უკან, კავკასიისაკენ, გრძელდებოდა დიდხანს.

არაგრაფი #17
წიგნიდან, მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, „არიან-ქართლი“. 2015