ზურაბ რატიანის წიგნი „წყაროთა ღაღადი, ანუ პირიქითა საქართველო” (1995 წ.)
ზურაბ რატიანის წიგნი „წყაროთა ღაღადი, ანუ პირიქითა საქართველო” (1995 წ.)
ზ. რატიანი ჩრდილოეთ კავკასიას “პირიქითა საქართველო” უწოდებს. აქ დღესაც მოსახლეობენ ქართველები, კერძოდ: ხევსურების, თუშებისა და მოხევეების ნაწილი. ისინი იქ მკვიდრი მოსახლეობაა. საქართველოს სახელმწიფო საზღვარში მოქცეული არის ხევსურეთის, თუშეთისა და ხევის ნაწილი. ძველად კი სვანეთის ერთი ნაწილიც მოქცეული იყო პირიქითა საქართველოში.
ზ. რატიანი წერს, რომ სვანების იქ (აწინდელი ყარაჩაისა და ბარყარეთის მიწა-წყალზე) ცხოვრების ნაკვალევი ტოპონიმებით და ეკლესიებით, სვანური კოშკებით და სხვა ძეგლებით არის დადასტურებული (გვ. 5). ზ.რატიანი იკვლევს, რომ სვანები აწინდელი ყარაჩაისა და ბარყარეთის მიწა-წყალზე თავდაპირველი მოსახლეები ყოფილან.
ჩრდილო კავკასიაში ქართველთა ცხოვრების შესახებ წერს “ქართლის ცხოვრებაც”. აქ აღნიშნულია, რომ თარგამოსის ძეს, ეგროსს, წილად ხვდა შემდეგი ტერიტორია: “ქვეყანა ზღვის ყურისა და უჩინა საზღვარი, აღმოსავლეთით მთა მცირე-ლიხი, დასავლეთით ზღვა, ჩრდილოთ მდინარე მცირისა ხაზარეთისა, სადაც წარსწთების წვერი კავკასიისა, ხოლო ამან ეგროს აღაშენა ქალაქი და უწოდა სახელი თვისი ეგრისი, აწ მას სახელი ქვია ბედია”.
ბედია მდებარეობს ამჟამინდელი ოჩამჩირის რაიონში.
ზ. რატიანის კვლევით, “მცირე ხაზარეთის მდინარე”, ანუ ყუბანი სათავიდან შესართავამდე, სადაც მას უახლოვდება კავკასიის მთების წვერი, წარმოადგენდა ეგროსის ქვეყნის ჩრდილო საზღვარს, ხოლო, რაც შეეხება თარგამოსის სხვა ძის, ლეკანის ქვეყნის საზღვარს, წყაროებში ნათქვამია: “მისცა ლეკანს ზღვითგან დარუბანდისგან ვიდრე მდინარემდე ლომეკისა, ჩრდილოთ ვიდრე მდინარემდე დიდად ხაზარეთისად”, ანუ ლეკანის ქვეყანა მდებარეობდა კასპიის ზღვიდან ვიდრე მდინარე თერგამდე, ხოლო ჩრდილოეთით მისი საზღვარი აღწევდა მდინარე ვოლგამდე, ანუ დიდი ხაზარეთის მდინარემდე.
ეგროსის ქვეყანასა და ლეკანის ქვეყანას, ანუ ყუბანსა და თერგს, შორის
მდებარეობდა კავკასოსის ქვეყანა. ის თარგამოსის ერთ-ერთი ძე იყო.
მაშასადამე, მდ. ყუბანის მარცხენა სანაპიროს ქვეყანა შავ ზღვამდე “ეგროსის” წილი იყო. “ლეკანის” წილი იყო მდინარე თერგის მარჯვენა სანაპიროს ქვეყანა კასპიის ზღვამდე და მდ. ვოლგამდე, ხოლო მათ შუა “კავკასოსის” ქვეყანა
მდებარეობდა, ანუ ჩრდილო კავკასია სარმატ-სკვითების გამოჩენამდე ქართველური ტომებით იყო დასახლებული.
ამავე წყაროში აღნიშნულია, რომ თარგამოსის დროს ჩრდილო კავკასია დაუსახლებელი ყოფილა და იქ არავინ ცხოვრობდა: “არამედ არცა იყო კაცი კავკასთა ჩრდილოთ” და უმკვიდრო იყო ქვეყანა იგი.
ჩრდილო კავკასიაში პირველი მაცხოვრებელნი ყოფილან ეგროსის, კავკასოსისა და ლეკანის შთამომავლები, ე.ი. ეგრისელები (მეგრელები და სვანები), დვალები, ძურძუკები და დაღესტანელები.
ზ. რატიანი წერს, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში ლეონტი მროველს არ ეგულება არც ადიღელები, არც ოსები და არც სხვანი (გვ. 15) (დვალებს ოსები მხოლოდ მე-18 საუკუნედან უწოდეს).
ზ. რატიანის სიტყვით, ლეონტი მროველის ცნობას ეთანადება მეთექვსმეტე საუკუნის წყარო ბიჭვინთის იადგარი, ბიჭვინთის კათალიკოსის სამწყსო მდებარეობდა “ლიხსა და კაფასს შუა, რუსეთის სამძღვარს და ჭანეთს შუა.”
ბიჭვინთის საკათალიკოსოს სამხრეთით ესაზღვრებოდა ჭანეთი, ჩრდილოეთით – რუსეთი, დასავლეთით – შავი ზღვის პუნქტი კაფა, აღმოსავლეთით – ლიხის მთა.
ზ. რატიანის კვლევით, კაფა არის ქალაქისა და მდინარე ყუბანის ერთ-ერთი სახელწოდება.
ის წერს: ქართული წყაროებიდან ირკვევა, რომ ოსები, ყარაჩაელები, ბარყარელები და ჩერქეზელი მოდგმის ხალხები არ იყვნენ ჩრდილო კავკასიის მკვიდრი მოსახლეობა, თუმცა ისინი იქ მომთაბარეობდნენ, ანუ გადადიოდნენ ერთი ადგილიდან მეორე ადგილზე, ვოლგა-დონის შუამდინარეთში (გვ. 16).
ზ. რატიანი იყენებს ადიღე მეცნიერის ვ. მერეტუკოვის ნაშრომს “ადიღეური ტოპონიმიკური ლექსიკონი” (მოსკოვი 1990 რუსულ ენაზე).
ადიღეური ტოპონიმების მიხედვით დასტურდება, რომ ჩრდილო კავკასიაში უამრავი ქართული “სვანური და მეგრული ტოპონიმებია, ქალაქ სოჭიდან და ტუაფსედან, გელანჯიკიდან, ანაპადან, მაიკოპიდან ვიდრე ყუბანის სათავეებამდე”.
მაგალითად, ასეთი ტოპონიმები დასტურდება ქალაქ კრასნოდარში და მისგან ჩრდილო აღმოსავლეთით 100 კილომეტრში მდებარე მდინარე ლაბას ქვემოწელზე. აქ მდებარე პუნქტს სონეიმეს ლექსიკონი განმარტავს ასე: “სვანების ტყე”. თვითონ სახელწოდება ლაბა მოდის სვანური სიტყვიდან “ლაბნა”, რაც ნიშნავს წყაროს. მისი კვლევით, ამ რეგიონში მსგავსი სხვა მრავალი ტოპონიმია, იქ ქართველთა მცირერიცხოვანი ჯგუფები მეოცე საუკუნეშიც კი მკვიდრობდნენ.
მრავალი მასალის ანალიზის შემდგომ ზ. რატიანი ასკვნის, რომ “ქართველთა პირველი საცხოვრისი ყუბანის აუზსა და შავი ზღვისპირეთში ადიღეელებს ერთბაშად კი არ დაუჭერიათ, არამედ ისინი ჯერ ყუბანის აუზში დამკვიდრებულან და მხოლოდ ამის შემდეგ გადმოსულან ქედის გადმოღმა შავი ზღვის სანაპიროზე” (გვ. 32).
ზ. რატიანს მოჰყავს უამრავი მთის, მდინარის თუ ისტორიული ძეგლის სახელი, რომლებიც მდებარეობდნენ ჩრდილო კავკასიაში და ეს სახელები ქართული წარმოშობის არიან.
მან გამოიკვლია, რომ დოლმენების ხანაში (3-4 ათასი წლის წინათ) ადიღეელები ჩრდილო კავკასიაში ჯერ კიდევ არ სახლობდნენ.
მან გამოიკვლია ნართების ეპოსი და დაასკვნა, რომ ეს ეპოსი არ არის შემუშავებული ჩრდილო კავკასიაში, არამედ ვოლგა-დონის სტეპებში. ამიტომაც ნართების ეპოსში ხშირად იხსენიება მდინარეები ინდილი, ანუ ვოლგა, ტენი, ანუ დონი, ასევე ზღვები, მაგ., ხაზას ზღვა, მაგრამ ნართების ეპოსში ნაკლებად იხსენება მთები. ეს ნიშნავს, რომ ნართების ეპოსის შემმუშავებელი ხალხების წინაპრები ცხოვრობდნენ ვოლგას, დონსა და ხაზას, ანუ კასპიის ზღვას შორის (გვ. 36).
ზ. რატიანის კვლევით, ოსები ჩრდილო კავკასიაში დამკვიდრდნენ ახ.წ. V საუკუნის შემდეგ (გვ. 38), მაგრამ მათი უმრავლესობა მონღოლებმა გაჟლიტეს XIII-XV საუკუნეებში (გვ. 38).
“ოსების შემდეგ ჩრდილო კავკასიის მთებს იჭერენ ყარაჩაი-ბალყარელები. მათ შემდეგ ჩრდილო კავკასიის მთებში დამკვიდრებულან ჩერქეზები: ყაბარდოელები და საკუთრივ ჩერქეზებად წოდებული ხალხთა ნაწილი”.
ზ. რატიანმა გამოიკვლია, რომ ჩერქეზეული ტომები ჩრდილო კავკასიაში შემოსულან ვოლგა დონის ტრამალებიდან მონღოლთა ბატონობის ეპოქაში (ზ. რატიანი, წყაროთა ღაღადი, ანუ პირიქითა საქართველო, 1995 წ. გვ. 38).
ზ. რატიანი იხილავს “ქართლის ცხოვრების” ცნობას, რომ ვახტანგ გორგასლის ჯარი ჩრდილო კავკასიაში “გავიდა პაჭანიკეთს, რამეთუ მაშინ მუნ იყო პაჭანიკეთი მოსაზღვრედ ოსეთისა, მდინარეს მას ოსეთისსა წიაღ და ჯიქეთი მუნვე იყო”.
“ოსეთის მდინარე”, რომელსაც ამ წყაროს ავტორი ჯუანშერი აჩვენებს, უნდა იყოს მდინარე დონი. აქ მის “წიაღში”, ანუ მის არეალზე, ე.ი ვოლგა-დონის ტრამალზე ყოფილა განლაგებული ახ.წ V საუკუნისთვის, ვახტანგ გორგასლის დროს. ალანიას და ზიხიას შემდგომი დროის რედაქტორმა “პაჭანიკეთი, ოსეთი და ჯიქეთი” უწოდა.
ზიხია, მართლაც, მოიცავდა ყირიმსა და მდ. დონის შესართავის მხარეს. მის გვერდით ტრამალზე ყოფილა ალანია და პოლოვცების ქვეყანა. ასეთი ყოფილა ვითარება ვახტანგ გორგასლის ეპოქიდან.
XI საუკუნისათვის ვითარება შეცვლილა. აქედან, ანუ ვოლგა-დონის ტრამალებიდან, ევროპის მიმართულებით დაძრულა პაჭანიკების ტომი, ხოლო ჯიქები, პირიქით, ჩრდილოკავკასიისკენ დაძრულან და აფხაზეთის ახლოს, ანუ მდინარე ყუბანის შესართავთან, დამკვიდრებულან, ზ. რატიანის მიხედვით (გვ. 40).
ამ თვალსაზრისს ამტკიცებს წყარო. აღნიშნული ტომების მოძრაობასთან დაკავშირებით ჯუანშერი წერს: ვახტანგ გორგასლის “შემგომად მრავალთა ჟამთა იოტნეს პაჭანიკნი და ჯიქნი თურქთაგან და წარვიდეს პაჭანიკნი დასავლით კერძო, ხოლო ჯიქნი დაემკვიდრეს ბოლსა აფხაზეთისასა” (ქ. ცხ., I, .1255, გვ. 156).
ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში ჩრდილო კავკასია ჰუნების ხელში ყოფილა, შემდგომ მათ ადგილზე დამკვიდრებულან სხვა ტომები.
ვოლგა-დონის ტრამალებიდან ყივჩაღებს XI ს-ში პაჭანიკები გაუძევებიათ. ისინი წასულან დასავლეთ ევროპისკენ – დუნაისა და კარპატებისაკენ, ხოლო ჯიქები, როგორც ითქვა, დასახლებულან “ბოლოსა აფხაზეთისასა”, ერთი ბოლო აფხაზთა საერისთავოსი, წყაროს ცნობით, იდო იქ, სადაც მდ. ყუბანს “წვდება წვერი კავკასიის ქედისა”, მეორე ბოლო კი ბზიფ-გაგრა-სოჩის რეგიონთან იყო. ზ. რატიანის აზრით, ისინი (ჯიქები), მდ.ყუბანის შესართავის მხარეს დასახლდნენ.
ჯიქები და ჩერქეზები სხვადასხვა ხალხი იყო. ჯიქები კავკასიიის მკვიდრები იყვნენ, ხოლო ჩერქეზები – მონღოლთა ეპოქაში კავკასიაში ჩრდილოეთიდან შემოსული ხალხი. ჩერქეზებმა შეძლეს ჯიქების დამორჩილება და მათი ასიმილიაცია. იქამდე ჯიქებს თავიანთი ენა ჰქონდათ, რომელსაც დამორჩილება-დამონების შემდეგ ფარულად მოიხმარდნენ, ისევე, როგორც, ვახუშტის ცნობით, დვალებს გაოსებამდე ჰქონდათ თავიანთი ენა. მილერის კვლევით, რასაც დაღესტნის ისტორიის არაბული წყაროებიც ადასტურებს. თემურ ლენგის შემდეგ ჩრდილო კავკასიაში გაბატონებული ყველა ხალხი შემოსული იყო, ვითარცა ადგილობრივი ტომების დამპყრობი, რომელთაც შეძლეს მკვიდრების ასიმილიაცია.
ძველი ჩრდილო ეგრისი, რომელიც იწყებოდა მდ. ყუბანთან, დაკარგეს ეგრისელებმა და იქ სხვადასხვა ხალხი დასახლდა,მათ შორის, ჩერქეზებიც, თემურის ლაშქრობის შემდეგ. ამის შესახებ ცნობილი ისტორიკოსი XVIII საუკუნისა ვასილ ტატიშჩევი წერს: “ჩრდილო სამეგრელოს, რომელსაც თურქები და ყაბარდოელები უწოდებენ აფხაზს, ჩვენი ძველები უწოდებდნენ ობეზს… მას ახლა ყუბანელები ავსებენ” (“იზ ისტორიი ფეოდალნოი როსიი”. ლენინგრადი, 1978, ს. 25-33).
იქ შუა საუკუნეთა ბოლოს ჩასახლებული “ყუბანელები” არიან ადიღე-აფსუები, რომელნიც იქ გაბატონდნენ ძველი ქართველი აფხაზების, ანუ ობეზების დამარცხების შემდეგ.
ყველა შემთხვევაში ტატიშჩევი აღიარებს, რომ აფსუები არიან ყუბანელები, ანუ ყუბანიდან აფხაზები ჩასახლებული ადიღეელები.
ისტორიულად ქართველური ტომებით დასახლებულ ჩრდილო კავკასიაში ადიღე-ჩერქეზების თუ ალანების ჩასახლებამდე გავრცელებული იყო ქართული სოციალური ტერმინები.
ტერმინები “ათაუდ და უორკი” (თავადი და ვარგი), რაც ჩერქეზეთში აღნიშნავს მაღალ სოციალურ ფენას, არის ქართული თავადი და ვარგი (აზნაური). ისინი მიუღია და გადაუღია მომთაბარე მეურნეობიდან მიწათმოქმედ მეურნეობაზე გადასულ ჩერქეზებს (გვ. 40).
მათი დამკვიდრება ამ მიწაზე დაიწყო XV საუკუნეში და დასრულდა XVI ს-ში. ჩრდილო კავკასიაში და ვოლგა-დონის ტრამალებზე ყივჩაღების ადგილი
ჩერქეზებმა დაიჭირეს. ამის შესახებ აღნიშნავს “ქართლის ცხოვრების” კომენტატორი, სადაც შენიშვნაში აღნიშნავს:
“ყივჩაღი – ჩერქეზია”.
აზნაურის ადიღეური ფორმაა – ანძა.
სვანური სოციალური ტერმინი ფუსტი (უფალი) ჩერქეზებს აუთვისებიათ.
ზ. რატიანის კვლევით, “ადიღეელები ყუბანისპირეთში XIII-XIV საუკუნეებში შემოხიზნულან“ (გვ. 48), ისინი ჩრდილოკავკასიაში ტალღებად და არა ერთბაშად შემოსულან.
ქართული ნაკვალევი ჩანს მათ ენაში (სვანა – თოხი, ლასვანა – ბარი და ნიჩაბი, გურაჟ— კრამიტი და სხვა). სვანებისაგან შეუთვისებიათ მიწის დასამუშავებელი იარაღების სახელები.
აქ მრავალი ჰიდრონომი სვანურია (ზ. რატიანი, გვ. 51).
ჩერქეზებს ჩრდილო კავკასიის მკვიდრი ქართველებისაგან აუთვისებიათ გეოგრაფიული, სოციალური და რელიგიური ტერმინები, მაგალითად, ჩერქეზულად ჯვარი არის ჯორე.
ეს ტერმინი მიუთითებს ქართულ ეკლესიის იურისდიქციაში ჩრდილო კავკასიის ყოფნის შესახებ.
ადგილობრივ აბაზა მკვიდრების გამოკითხვის შედეგად მკვლევარმა დაასკვნა: “აბაზების მტკიცებით, აბაზა და აფსუა ერთიდაიგივეა, უფრო ზუსტად – აფსუა ერთი აბაზურ ტომთაგანია” (გვ. 54).
ზ. რატიანი ასკვნის: “ამგვარად ადიღეურმა ტოპონიმიამ სავსებით დაადასტურა ძველი ქართული წერილობითი წყაროების ცნობები შესახებ იმისა, რომ ყუბანის მარცხენა ნაპირის მხარეში და შავი ზღვის სანაპიროზე ტამანის ნახევარკუნძულამდე, ჩერქეზულ – ადიღეური ტომების დამკვიდრებამდე ცხოვრობდნენ ქართული ტომები – სვანები და მეგრელები” (გვ. 68).
ამასვე ადასტურებენ ჰიდრონომები და ყორღანთა სახელებიც კი (მაგალითად, ყორღანებს ჰქვიათ – გურჟ უაშხ (კრამიტიანი), “გომილეშხა აზნაურა ყურღან”, – ე.ი. გუმელიანების, ანუ აზნაურ გომილიანების ყორღანი, ერთ-ერთ რაიონულ ცენტრს ადრე ერქვა ანძაური (ე.ი აზნაურისა) (გვ. 68). აქვეა გავრცელებული ქართული გვარი მარშანი, ყორღანის სახლია “რატუიუამს” (რატის ყორღანი) (გვ. 69).
ზ. რატინი წერს, აფსუებმა არ იციან, რომ მთელ საქართველოს ერთ დროს აფხაზეთი ერქვა, მაშინ, როცა, ეს იცოდნენ მათმა მეზობელმა ძველმა ხალხებმა და, ეს, ცხადია, ძველმა, ანუ ქართველმა აფხაზებმაც იცოდნენ, მაგრამ ეს ადიღე-აფსუებმა არ იციან.
ისინი რომ აფხაზები იყვნენ, იცოდნენ, – წერს ზ. რატიანი.
ზურაბ რატიანი თავისი წიგნის (წყაროთა ღაღადი, ანუ პირიქითა საქართველო) II ნაწილში ეხება ადიღეელთა წინაპრების თავდაპირველ საცხოვრისს ვოლგა-დონის შუა ტრამალებში და წერს:
ნართების ეპოსში ხშირი მოხსენიება ორი დიდი მდინარისა – ვოლგისა და დონისა, მიგვითითებს ადიღეელთა წინაპრების უწინდელ საცხოვრისზე, ხოლო ხაზას, ხაზართა, იგივე კასპიის ზღვისა ასევე ხშირი მოხსენიება ეპოსში კიდევ უფრო აზუსტებს ადიღეელთა ძველი საცხოვრისის ადგილმდებარეობას.
ერთადერთი მიწა-წყალი, სადაც შეიძლებოდა ოსური, ჩერქეზული, ანუ ადიღეურ-აბაზა-აფსუური და თურქული ან ყარაჩაი-ბალყარული ეპოსები ჩასახულიყო, აშკარად ვოლგა-დონის შუა ტრამალებია.
ნართების ეპოსის შემქმნელი ხალხის სამომთაბარეო მიწა-წყალი ნართების ეპოსის
ჩასახვისას, ვოლგა-დონის ტრამალებია.
ეს ტერიტორია კი უხსოვარი დროიდან იყო ის დერეფანი, რომლითაც აზიელი ველურები ევროპისაკენ მიისწრაფოდნენ. სკვითები, სარმატები, ჰუნები, ხაზარები, პაჭანიკები, ყივჩაღები, ალანები და კიდევ ბევრი სხვადასხვა ჯურის ველური ტომები მომთაბარეობდნენ ვოლგა-დონის ტრამალებზე ათასეული წლების განმავლობაში. ახლა შეუძლებელია იმის დადგენა, თუ რომელი მათგანის წიაღში იშვა ნართების ეპოსი, მაგრამ იმის თქმა კი დაბეჯითებით შეიძლება, რომ ყველა ის ხალხი, რომელიც ნართების ეპოსის შემქმნელად ითვლება, სათავეს ვოლგა-დონის ველებზე მომთაბარე ველურებიდან იღებს.
ამათგან ოსები უშუალოდ ალან-სარმატ-სკვითთა შთამომავლებად არიან მიჩნეული, ძირითადად ენობრივი კუთვნილების გამო. მაგრამ ხალხის ენა ყოველთვის არ არის მათი რასობრივი კუთვნილების განმსაზღვრელი. ამის მაგალითები ისტორიამ ბევრი იცის და საკმაოა უზბეკების, ყაზახებისა და ყირგიზების დასახელება, რომლებიც ენით
თურქულენოვანნი არიან, რასობრივად კი მონღოლოიდები. ყარაჩაი-ბალყარელთა თურქულენოვანება ჯერ კიდევ არ ნიშნავს მათი თურქული მოდგმის კუთვნილებას.
ვოლგა-დონის ტრამალებზე ორი — ირანული და თურქული – მოდგმის ხალხი მომთაბარეობდა ოდითგან.
ამათ XIII საუკუნიდან დაემატათ მონღოლები, რომელთა ნაშთი ახლა ყალმუხეთში, რუსეთის შემადგენლობაში ცხოვრობს. ამიტომ ძნელდება გადაჭრით თქმა ნართების ეპოსის აწინდელი ავტორი ხალხების ჩამოყალიბებაში, რომელი მოდგმის ველურმა ტომმა რა წვლილი შეიტანა.
ზ. რატიანი ჩერქეზების შესახებ წერს: ყველაზე ბოლოს, ე.ი. ოსებსა და ყარაჩაი-ბალყარელების შემდეგ ჩრდილოეთ კავკასიის მთებში დამკვიდრდნენ ჩერქეზები და ყაბარდოელები. ისინი ოსებივით მონღოლების, განსაკუთრებით, თემურ-ლენგის სასტიკი შემოსევების შედეგად შეეფარნენ მთებს.
ყარაჩაი-ბალყარელები მთებში უფრო მაღლა სახლობენ და მხოლოდ ამათ ქვემოთ
არიან განსახლებული ჩერქეზ-ყაბარდოელნი. როგორ მოხდა ეს?
ჩერქეზები მთებში ყუბანისპირეთიდან მივიდნენ, სადაც ვოლგა-დონის
ტრამალებიდან მისულან.
როდის დაუჭერიათ ჩერქეზებს ყუბანისპირეთი?
პაჭანიკები ვოლგა-დონის შუამდინარეთში IX ს-ს ბოლოდან გამოჩნდნენ, საიდანაც XI ს-ს შუა ხანებიდან ისინი ყივჩაღებმა გააძევეს დასავლეთით — დუნაისა და კარპატებისაკენ. ასე, რომ ჯიქები სწორედ XI ს-ს შუა წლებში დასახლებულან “ბოლოსა აფხაზეთისასა”.
ახლა ვნახოთ, რას გულისხმობს ჯუანშერი “ბოლოსა აფხაზეთისასა”-ში. ცხადია, აქ მდინარე ყუბანის გასწვრივი საზღვარი იგულისხმება. XI ს-ს შუა ხანებში ჯიქები
მდინარე ყუბანის ქვემო წელზე, მის მარჯვენა სანაპიროზე დასახლებულან. ეს კი აზოვისპირა დაბლობია.
ჩერქეზ-ადიღეველთა, იგივე ჯიქთა ნაწილის ჩრდილოეთ კავკასიის მთებში ოსებსა და ყარაჩაი-ბალყარელთა შემდგომ შეხიზვნაც იმას მოწმობს, რომ ჯიქები ამ მთებში უფრო შორიდან მოსულან, ვიდრე ოსები და ყარაჩაი-ბალყარელები.
ამრიგად, ადიღეური ნართების ეპოსისა და ჯუანშერის ცნობებით დადასტურდა ადიღეელთა-ჯიქთა, ე.ი. საერთოდ ჩერქეზთა მომთაბარეობა ვოლგა-დონის შუამდინარეთში, საიდანაც, ჯუანშერის თანახმად, ისინი მდინარე ყუბანის ქვემო წელზე, აზოვის ზღვისპირა დაბლობზე დამკვიდრებულან XI ს-ს შუა ხანებში. ჯუანშერის დამოწმებული ცნობა ასე გრძელდება: “და მოტყუენა ვახტანგ პაჭანიკეთი და ჯიქეთი და შეიქცა, და მოადგა ოსეთსავე”.
როდის გადმოლახეს მდინარე ყუბანი ადიღეელებმა? როგორ მოხდა ეს? როდის დამკვიდრდნენ ისინი ყუბანის მარცხენა ნაპირებზე და შავი ზღვის სანაპიროზე?
ამისათვის სოციალურ ტერმინებს „ათაუად“ და „უორკს“ განვიხილავ, – წერს ავტორი.
ეს სოციალური ტერმინები ადიღეურსა და მის მოძმე ენებში არის დადასტურებული, რაც იმის უტყუარი ნიშანია, რომ მაშინაც კი, როცა ისტორიულ ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში ადიღეური მოსახლეობა დამკვიდრდა, ეს მოსახლეობა ქართული პოლიტიკური და სოციალური გავლენის ქვეშ მოექცა, და, ცხადია, ასევე ქართული კულტურული და ნაწილობრივ მაინც ეკონომიკური გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა.
უპირველესი რუსი ისტორიკოსი ვასილ ტატიშჩევი წერდა: “Паче же мною, часть Мингрелии Северная, которую турки и кабардинцы имянуют Авхазос, наши древние именовали обезы… Ныне оной большую часть кубанцы наполняют” (55).
ე.ი. „ჩრდილოეთ სამეგრელოს“ თურქები და ყაბარდოელები ავხაზოსს უწოდებდნენ, ჩვენი წინაპრები კი ობეზებს ეძახდნენო და ახლა მის მეტ ნაწილს ყუბანელები იჭერენო.
დ. ტატიშჩევმა თავისი ვრცელი გამოკვლევა “История России” 1739 წელს წარუდგინა რუსეთის აკადემიას და, ამდენად, მისი აქ დამოწმებული ცნობა XVIII საუკუნის პირველი ნახევრის ვითარებას ასახავს. ვ. ტატიშჩევის ობიექტურობა იმით იყო გაპირობებული, რომ მის დროს რუსეთს საქართველო ჯერ კიდევ დაპყრობილი არ ჰქონდა და რუსეთში საქართველოს მიმართ აშკარად ჯერ არ ამჟღავნებდნენ დიდმპყრობელურ შოვინიზმს.
ასე რომ, ვ. ტატიშჩევის სანდო ცნობის თანახმად, აფხაზეთი, იგივე ჩრდილოეთი სამეგრელო, XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში ჯერ კიდევ მთლიანად არ ჰქონდათ დაჭერილი აფსუებს, რის გამოც თვით სახელწოდება ჩრდილოეთი სამეგრელო ჯერაც ჩვეულებრივად იხმარებოდა. თუ ვ.ტატიშჩევის ცნობას ჩავუკვირდებით, იგი უფრო მეტი ინფორმაციის შემცველია. “Наши древние именовали обезы”, წერს იგი და… არა მგონია დაეწერა “древние” ორიოდე საუკუნის წინანდელ წინაპრებზე. ვფიქრობ აქ უთუოდ იმის ანარეკლიც არის, რომ ტატიშჩევამდე ხუთი-ექვსი საუკუნით ადრე რუსები იცნობდნენ ტერმინს ობეზი, რაც ცნობილია, და მაშინ კი ჩრდილოეთი სამეგრელო ყუბანისპირეთი იყო, ხოლო აფხაზეთი სამეგრელოს შუაგულს შეადგენდა.
ავტორი განაგრძობს ახლა უშუალოდ ათაუადისა და უორკის შესახებ:
სრული გაუგებრობის, თუ მეტის არა, შედეგია, რომ ტერმინი „ვარგი“ მიაჩნიათ ადიღეურიდან სვანურში შემოსულ სოციალურ ტერმინად. სინამდვილეში პირიქით იყო. ვარგი და ბევრი სხვა ტერმინიც ქართულიდან არის შესული ადიღეურში. ვარგი თამარის ეპოქაში აღნიშნავდა ღირსეულ ყმა-ვასალს, მოლაშქრეს, რომელიც სოციალურად აზნაურიც შეიძლებოდა ყოფილიყო და აზნაურის მსახურიც. უფრო ადრე
კი, ბაგრატ III-ს სამართლის თანახმად, რომელიც ძირითადად X-XI საუკუნების ვითარებას ასახავს, ვარგის შესატყვისი იყო ცალკე სოციალური კატეგორია — ყმა, ანუ ყმა-ვასალი, მოლაშქრე, აზნაურზე დაბლა მდგომი ფეოდალური იერარქიის კიბეზე, მაგრამ არა მიწისმოქმედი და თვითონ ყმა-გლეხთა პატრონი. ასეთი ვარგი ფეოდალური საქართველოს მთიან მხარეებში, კერძოდ, სვანეთში, ფართოდ იყო გავრცელებული, სადაც აზნაურის მნიშვნვლობით იხმარებოდა.
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ტერმინ „ათაუადის“ ადიღეში გავრცელება, როგორც ეს ს. ჯანაშიას ჩანაწერით დადასტურდა. საქმე ისაა, რომ იმ სოციალური შინაარსით, როგორითაც ის უმაღლეს ფეოდალურ-ვასალურ წოდებას აღნიშნავს, თავადი XV საუკუნიდან იკიდებს ფეხს და საბოლოოდ XVI საუკუნეში გაბატონდა საქართველოში. მანამდე კი, X-XIV საუკუნეებში გაბატონებული იყო ტერმინი „დიდებული“, პრინციპულად იგივე თავადი. დიდებულსა და თავადს შორის, შეიძლება ითქვას, ისეთივე განსხვავება იყო, როგორც ერთიანი საქართველოს მეფეებს, ვთქვათ, ერთი მხრივ, დავით აღმაშენებელსა და თამარს, ხოლო, მეორე მხრივ, დაქუცმაცებული ქვეყნის მეფეებს, ვთქვათ, ვახტანგ VI-სა და ერეკლე II-ს შორის. პირველნიც მეფენი იყვნენ და მეორენიც, მაგრამ მათ შორის განსხვავება (ცხადია, არაპიროვნულს ვგულისხმობ) მაინც დიდი იყო. დაახლოებით ასე განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისაგან დიდებული და თავადი.
რადგან ადიღეში „ათაუად“ და არა „ადიდებულ“ არის დადასტურებული, ეს იმის ნიშანია, რომ XV საუკუნემდე, უფრო ზუსტად XV საუკუნის II ნახევრამდე, ყუბანისპირეთში, შავიზღვისპირეთზე რომ აღარა ვთქვა, ადიღეელები ჯერ კიდევ არ იყვნენ საბოლოოდ დამკვიდრებული.
ისინი რომ XIII-XIV საუკუნვებში შემოხიზნულიყვნენ ყუბანისპირეთში, უთუოდ სიტყვა „დიდებული“ გავრცელდებოდა ადიღეელებში და არა სიტყვა „თავადი“. XIV საუკუნის ბოლოდან საქართველოში საშინელი სისხლის წვიმები დაიწყო თემურ-ლენგის შემოსევებით, რომლის მრავალგზის ლაშქრობამ აყვავებული ქვეყანა მიწასთან გაასწორა და XV საუკუნიდან ამას დაემატა სხვა აღმოსავლური ურდოების შემოსევები.
ასეთ გაჩანაგებულ ქვეყანაში ადვილი იყო ადიღეელების დიდი რაოდენობით დამკვიდრება.
ტერმინი „ათაუადი“ ადასტურებს, რომ ახალი მოსახლეობა ჯერ ისევ ძველი, ე.ი. ქართული სახელმწიფოს შემადგენლობაში რჩებოდა, ჩანს, ჯერ ერთიანი საქართველოს, შემდეგ იმერეთის სამეფოს შემადგენლობაში. ამიტომ არის შემორჩენილი ადიღეელებში მერეთინ-იმერელი ქართველის მნიშვნელობით, ხოლო ძველი სახელი „ქურჯ“ მათ უფრო თბილისის მიმართ შემორჩენიათ.
სვანის, ადიღეურად „სონე”, სახელის ყველაზე მეტად გავრცელება ადიღეს აწინდელ ტოპონიმიკაში კი უთუოდ იმის ნიშანია, რომ ხიზნებად შემოხვეწილ ადიღეელებს იქ სვანები დახვედრიათ, ვისგანაც მათ უსწავლიათ ხვნა-თესვა, ვაზის და ღვინის, გუთნის, თოხის, ბარის, ნიჩბის და ვინ იცის, კიდევ რა კულტურისა და იარაღის სახელი. (ადიღეურსა და მის დიალექტებში სანე ნიშნავს ვაზსა და ღვინოს, კუთან – გუთანს, სვანა — თოხს, ლასვანა — ბარსა და ნიჩაბს, გურჟ — კრამიტს…). საერთოდ, კი ტერმინების სონე — სვანი, ქურჯ — უწინ ქართველი, მერე — თბილისი, მერეთინ — ქართველის არსებობა ადიღეურ ენაში უდავოდ იმის მოწმობაა, რომ ადიღეელები ტალღებად და არა ერთბაშად შემოსულან ამ ქართულ მხარეში.
ადიღეელთა პირველ ტალღას ქართველთა ნაკვალევისათვის ჯერ სონე-სვანთან დაკავშირებული სახელები უნდა დაერქმია, მეორე ტალღას — ქურჯ ფუძის სახელები და ბოლო, მესამე ტალღას — მერეთინ ძირის ტოპონიმები. ასე, რომ ყოველ მომდევნო ტალღას წინარე ტალღის მიერ დარქმეული ტოპონიმი უნდა დახვედროდა იქ.
შაფსუღები კი შავი ზღვის სანაპიროზე, მდინარეების შახესა და ფშადას შორის, ხოლო ქედს გადაღმა მდინარე ყუბანის ქვემო წელის მარცხენა ნაპირზე სახლობდნენ. ეს ის ტერიტორიაა, სადაც დადასტურებული ტოპონიმები სონჩთხ — სვანების ქედი, სონჩ — სვანებისა, გუჯეური — წაბლიანი, ქურჯ ნიბ — ქურჯ ჩეი — ქართველების დაბლობი, ქართველების ველი.
აქედან ჩანს, როდესაც ამ მიწებზე შაფსუღები მოვიდნენ, მათ იქ ქართველები დახვდნენ სვანებისა და კიდევ სხვა ქართული ტომის სახით. საფიქრებელია, რომ გარდა სვანებისა, ადიღეთა შაფსუღების ტომს ადგილზე მეგრელებიც დახვედროდნენ.
მიიჩნევა, რომ სახელი ნიკოფსია ადიღეური „ნეჩეფსუხიდან“ წარმოდგება, ამას არავითარი რეალური საფუძველი არ გააჩნია იმ უეჭველი მიზეზის გამო, რომ სიმონ კანანელის დროს და, შემდგომაც რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში, ადიღეელთა ჭაჭანებაც კი არ ყოფილა შავი ზღვის სანაპიროზე და, ცხადია, ისინი ვერც ნეჩეფსუხის და ვერავითარ ადიღეურ სახელს ვერ დაარქმევდნენ შავ ზღვაში ჩამდინარე ვერც ერთ მდინარეს.
ახლა საქართველოს ძლევამოსილობის ამსახველი ცნობილი ფორმულა “ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე” განვიხილოთ. პირველად ეს დებულება დავით
აღმაშენებლის ანდერძშია ჩამოყალიბებული: “ნიკოფსითგან დარუბანდისა საზღურადმდე და ოვსეთიდგან სპერად და არეგაწადმდე” (96). აქ ჩამოთვლილია დავითის დროინდელი საქართველოს უკიდურესი დასავლეთი — “ნიკოფსიითგან”, აღმოსავლეთი — “დარუბანდისა საზღურადმდე”, სამხრეთი — “სპერად” და ჩრდილოეთი — “ოვსეთიდგან” საზღვრები. შემდგომში, XII-XIV საუკუნეების განმავლობაში, დავით აღმაშენებლის ეს ფორმულა შემოკლებული სახით, “ნიკოფსიით დარუბანდამდე,” რამდენჯერმე იხსენიება “ქართლის ცხოვრების” ავტორებთან: “მაშინ მოუწოდეს სპათა იმერთა და ამერთა, ნიკოფსიით დარუბანდამდის და შეკრბეს… ჯავახეთს, და მივიდა თამარ ვარძიას, ვარძიისა ღმრთისმშობლისა წინაშე და ცრემლით შევედრა”…ნუქარდინზე გამარჯვებაო.
“…ბრძანე, რათა ნიკოფსით დარუბანდამდე აღიჭურნენ და მზა იყვნენ” (98).
“ვითარ აღსრულდა მეფე (ლაშა-გიორგი — ზ. რ.), შეკრბეს ყოველნი წარჩინებულნი მის სამეფოსანი, იმერნი და ამერნი, კათალიკოსნი ორნივე და ეპისკოპოსნი, ნიკოფსით ვიდრე დარუბანდამდე, ყოველნი მორჩილებასა ქუეშე მათსა მყოფნი და მეფე ყვეს რუსუდან და დასუეს საყდართა სამეფოთა და მიულოცეს მეფობა წესისამებრ” (99).
“დაამტკიცეს, რათა განყონ სამეფო და საჭურჭლე ორად… ნიკოფსით დარუბანდამდე” (100).
“დასუეს ტახტსა სამეფოსა (ვახტანგ II, 1259-1292) და დაიპყრა ყოველი საქართველო ნიკოფსით დარუბანდამდე…” (101).
იგივეს ვხედავთ ვახუშტისთანაც, ოღონდ იგი ამ ფორმულას გიორგი ბრწყინვალესა და მისი ძის, დავითის, მიმართაც იმეორებს.
ამრიგად, საქართველოს ძლიერების ხანაში, დავით აღმაშენებელით დაწყებული ვიდრე XIV საუკუნის ბოლომდე, უცვლელია ფორმულა “ნიკოფსით დარუბანდამდე”. XV საუკუნიდან კი ეს ფორმულა ქრება, რითაც რეალური ვითარებაა ასახული. საქართველომ დაკარგა ორივე ფორპოსტი. ფაქტი, რომ ნიკოფსია მთელი ორი საუკუნის განმავლობაში უცვლელად იხსენიება საქართველოს უკიდურეს დასავლეთ საზღვრად, აშკარად იმის ნიშანია, რომ იგი საქართველოს უძველეს საზღვართან — მდინარე ყუბანის შავი ზღვის შესართავის მახლობლად მდებარეობდა და არა ტუაპსეს ახლოს. ე.ი. ნიკოფსიას იქით საქართველოს საზღვრის გადაწევა პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო, რადგან ნიკოფსია, ცხადია, მისი შემოგარენით, არსებითად კავკასიის უკიდურესი დასავლეთი საზღვარი იყო. იგი ტამანის ნახევარკუნძულს ესაზღვრებოდა, რომლის იქით ზღვა იყო, ხოლო გაღმა — ყირიმი. ასე, რომ რა კუთხითაც გინდა განვიხილოთ
ნიკოფსიის ადგილმდებარეობა, სულერთია, იგი მაინც საქართველოს უძველესი დასავლეთი საზღვრის, ტამანის ნახევარკუნძულის, მახლობლად აღმოჩნდება და არა ტუაპსეს მახლობლად.
ამრიგად, მოკლედ, ძირითადი დასკვნა ასეთია:
ერთი მხრივ, “ქართლის ცხოვრების” უძველესი საისტორიო თხზულებანი ლეონტი მროველისა და ჯუანშერისა, ხოლო, მეორე მხრივ, ადიღეური ტოპონიმია და ზეპირსიტყვიერება, დამაჯერებლად ასაბუთებენ იმ უმნიშვნელოვანეს ფაქტს, რომ მდინარე ყუბანის სათავიდან შესართავამდე, ამ მდინარის მარცხენა ნაპირის მხარეში და მის მიმდგომ შავი ზღვის სანაპიროზე, ქალაქ სოჩის შემოგარენიდან ტამანის ნახევარკუნძულამდე, ადიღეური, ანუ ჩერქეზული მოდგმის ხალხზე უწინარეს, მათზე გაცილებით ადრე, ამ მხარეში ქართული ტომები, სვანები და მეგრელები, ცხოვრობდნენ. ამიტომ, მთელი ეს მხარე, ანუ პირიქითა საქართველო, ქართველთა
ისეთივე დედასამშობლო — პირველსაცხოვრისი გახლავთ, როგორც აწინდელი საქართველოს ნებისმიერი კუთხე.
იგივე წყაროები ასევე დამაჯერებლად ადასტურებენ მეორე დიდმნიშვნელოვან ფაქტს, რომ ადიღეური მოდგმის ხალხი ქართველთა მიწებზე შემოხიზვნამდე მდინარე ყუბანის მარჯვენა ნაპირის ტრამალებში ცხოვრობდა, ვითარცა ველური, ე.ი.
მომთაბარე, ანუ იგივე ქაშაგ-ჩერქეზი. ადიღეელები XV საუკუნეში დამკვიდრდნენ.
X საუკუნის II ნახევარში. გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფე გახდა ბაგრატ III ბაგრატიონი. ის იყო ერთ-ერთი უძლიერესი და უდიდესი ქართველი მეფე. ბაგრატ III გურგენ ქართველთა მეფეთ-მეფის შვილი იყო და ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში გამეფდა აფხაზეთში, რის გამოც ბაგრატს აფხაზთა მეფე ეწოდა. ვიდრე მამამისი, გურგენ ქართველთა მეფეთ-მეფე, ცოცხალი იყო, ბუნებრივია, ბაგრატი ქართველთა მეფე ვერ გახდებოდა და ამიტომ იწოდებოდა მხოლოდ აფხაზთა მეფედ. მამის გარდაცვალების შემდგომ კი, 1008 წლიდან, ბაგრატ აფხაზთა მეფე გახდა ქართველთა მეფეც. რადგან იგი პირველად აფხაზთა მეფედ ეკურთხა, ამიტომ მისი სამეფო ტიტულატურა აფხაზთა მეფობით იწყებოდა და მხოლოდ ამის შემდეგ აღინიშნებოდა ბაგრატის ქართველთა მეფობა. ასე ჩამოყალიბდა ერთიანი საქართველოს მეფეთა ტიტულატურა: “მეფე აფხაზთა და ქართველთა”, რასაც შემდგომში, საქართველოს სრული გაერთიანებისა და, აგრეთვე, საქართველოს შემადგენლობაში არაქართული ქვეყნების მოქცევის გამო დაემატა: კახთა, რანთა, სომეხთა, შირვანშა, ე.ი. შირვანის შაჰი. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ რადგან გაერთიანებული
საქართველოს მეფის ტიტულატურა აფხაზთა მეფის წოდებით იწყებოდა, ამის გამო უცხოელები საქართველოს აფხაზეთსაც უწოდებდნენ, ძირითადად XII-XIII საუკუნეებში.
წირვა-ლოცვა ბერძნულ ენაზე სრულდებოდა. აფხაზმა მეფეებმა კი ღვთისმსახურება მშობლიურ, ქართულ, ენაზე შემოიღეს და ამით სამუდამოდ
გადაუწურეს იმედი უცხოელ დამპყრობლებს ქვეყნის დაქუცმაცებისა და გადაგვარებისა. ბრძენი აფხაზი მეფეების მიერ გატარებული ეს საეკლესიო რეფორმა უდიდესი ქართული ეროვნული მნიშვნელობის აქტია. კიდევ მეტიც, თვით ადიღეელებსა, ანუ ჩერქეზებსა და მათ შორის, ცხადია, აბაზა-აფსუებსა და ოსებშიც კი, რომლებიც მაშინ ჩრდილოეთ კავკასიის ველებზე ცხოვრობდნენ, აფხაზმა მეფეებმა ქრისტიანობა და ქართული კულტურა გაავრცელეს (ჯვარი ადიღეურად არის ჯორე). ასე,
რომ არა მარტო სამშობლოში, უცხოეთშიც კი ქართულ კულტურას ავრცელებდნენ აფხაზი მეფეები. მე-9 საუკუნიდან საქართველოს ყოველ კუთხეში, ყოველი ქართული ტომის შვილი მშობლიურ ენაზე აღასრულებდა წირვა-ლოცვას, ხოლო გადამთიელი ჩერქეზ-ადიღე-აბაზა-აფსუა-ოსიც ასევე ქართულად ლოცულობდა.
ნ. მაისურაძის ნაშრომი „კავკასიის საერთო მუსიკალური კულტურა“
კავკასიის ტერიტორიაზე ოდესღაც საერთო მუსიკალური კულტურა იყო
გავრცელებული. ამ დასკვნამდე მივიდა მუსიკისმცოდნე მეცნიერი ნ. მაისურაძე
ჩრდილო კავკასიის ყველა ხალხის ტრადიციული მუსიკალური კულტურის შესწავლის შემდეგ (ნ.მაისურაძე, „ქართული ტრადიციული მუსიკა და ეროვნული ტრადიციები“ 2015)
ქართველ ტომებს წამყვანი როლი ეჭირათ კავკასიის საერთო მუსიკალური კულტურის ჩამოყალიბებაში და განვითარებაში ქრისტეშობამდე ათასწლეულით ადრე. ამ დროს ქართული ტომები ფართოდ იყვნენ განფენილნი ვრცელ ტერიტორიაზე.
ქართველ ტომთა პოლიფონიურმა აზროვნებამ არსებითი როლი შეასრულა საერთო
კავკასიური მუსიკალური კულტურის ჩამოყალიბებაში.
ის წერს: “ქართულ, აფხაზურ, ადიღეურ, ოსურ, ჩაჩნურ, ინგუშური და, ნაწილობრივ, დაღესტნური მუსიკალური მონაცემები, მუსიკალურ-ინტონაციური (და ჰარმონიულ ელემეტთა) ნათესაობა, განვითარების უძველეს ეტაპზე ტოპოლოგიური მსგავსება, შემდგომ პროცესში საერთო კავკასიური მუსიკალური ინტონაციური ხასიათი, და, რაც მთავარია, მრავალხმიანობა და მისი ფორმები, მეტყველებს კავკასიის
ტერიტორიაზე ოდესღაც საერთო მუსიკალური კულტურის არსებობაზე….
ქართველი ტომები ფართო ტერიტორიაზე იყვნენ განფენილნი და ამ ტომებს პოლიფონიურმა აზროვნებამ სუბსტრატის როლი შეასრულა საერთო კავკასიური მუსიკალური კულტურის ჩამოყალიბებაში. მუსიკალური მონაცემებით, “ქართველურ” ტომთა გავრცელების არე თანდათან იზრდებოდა.
ნიშანდობლივია, რომ მრავალხმიანობის ფორმების განვითარების სურათს მხოლოდ ქართული მუსიკალური ენა იძლევა, რომელთანაც მჭიდროდაა დაკავშირებული ჩრდილო კავკასიური მუსიკალური ენები. ოსური მუსიკალური ენის სუბსტატი ქართველურია” (ნ. მაისურაძე, „ქართული ტრადიციული მუსიკა და ეროვნული ტრადიციები“ 2015. გვ. 330)
აფხაზური მუსიკალური ენა გენეტიკურ კავშირშია ქართულ მუსიკალურ ფუძე
ენასთან (გვ. 192).
ჩაჩნურ, ინგუშურ და დაღესტნურ ხალხურ მუსიკაში, ჩანს, კავშირ ია აღმოსავლურ ქართულ სამყაროსთან (გვ. 260)
ნ. მაისურაძის ნაშრომი კიდევ ერთხელ ადასტურებს თეიმურაზ ბაგრატიონისა და ქართულ წყაროთა მონაცემებს კავკასიის ერთიანი ეთნიკურ–კულტურული ველის შესახებ პირველეთნარქთა ეპოქაში.
ვ. კუზმინის ნაშრომი „ჩრდილოეთ კავკასიის ძველი ქრისტიანული ტაძრები, რესტავრატორის ჩანაწერები“
ქართულ საინტერნეტო სივრცეში 2012 წელს გამოჩნდა თარგმანი ვ.კუზმინის ნაშრომისა “ჩრდილო კავკასიის ქრისტიანული ტაძრების შესახებ” მთარგმნელის კომენტარებით.
http://givargi.blogspot.com/2012/01/blog-post_17.html
საინტერესოა, რომ კუზმინი ეთანხმება და იმეორებს კავკასიის კლასიკოსი მკვლევარ-ისტორიკოსის მილერის თვალსაზისს, რომ ჩრდილო კავკასიის ამჟამინდელი ყველა ხალხი არაკავკასიური წარმოშობისაა და მათი წინაპრები კავკასიაში ჩასახლდნენ თემურ ლენგის შემოსევების შემდეგ.
მილერის ამ თეორიას კუზმინი თავისი კვლევებით ადასტურებს.
ის წერს: „ვ. მილერის აზრით, ჩრდილო კავკასიის ყველა ხალხი შუა აზიის ტრამალებიდან ჩასული მომთაბარეები არიან.
ურალის, ვოლგის, დონის გადალახვის შემდეგ ეს ხალხები უსასრულო მწკრივებად და ტალღებად მიდიოდნენ სამხრეთ რუსულ ტრამალებში და უფრო დასავლეთისკენ, ევროპის შუა და სამხრეთ ქვეყნებში. ისინი, აზიიდან მოსული ახალი ხალხების მიერ
შევიწროებულები, ერთმანეთთან შეჯახებისას, თავშესაფარს ეძებდნენ ხალხთა გადასახლების ჩვეულებრივი გზიდან მოშორებით, ჩრდილოეთით ან სამხრეთით.
იმათ, ვინც თავშესაფარს სამხრეთით ეძებდა, აძევებდნენ შავი ან აზოვის ზღვების სანაპიროებისკენ.
ყველა მხრიდან შევიწროებული ხალხი თავს აფარებდა მთის ხეობებს და იქაც მას უწევდა ბრძოლა ამ ხეობებში მასზე უფრო ადრე შეყრილ სხვა ხალხებთან.
ძნელი არაა იმის წარმოდგენა, თუ რა გავლენას ახდენდა ცხოვრების ახალი პირობები ველებიდან და დაბლობებიდან მთებში შერეკილ ხალხებზე.
ახალ სამშობლოს პოულობდა ის ხალხი, ვინც გაუძლებდა ბრძოლას ბუნებასთან და ადგილობრივ მკვიდრებთან. მაგრამ ყველა შემთხვევაში ცხოვრების შეცვლილი პირობები და გამუდმებული ბრძოლა ამცირებდა ამ ხალხთა რაოდენობას.
მომთაბარე ტრამალელს უჭირს მთებთან შეგუება და ის მთიელად იქცევა მხოლოდ რამოდენიმე თაობის შემდეგ.
შეიძლება ვიფიქროთ, რომ თანამედროვე წვრილი ხალხები, რომლებიც თავის არსებობას ასრულებენ კავკასიის ხევ-ხუვებში, წარმოადგენენ ოდესღაც ტრამალებში მომთაბარე უფრო დიდი ხალხების ნაშთებს, რომლებსაც ძველი და შუა საუკუნეების ისტორიკოსები და გეოგრაფები შეიძლება სხვა სახელებითაც იცნობდნენ.”
http://givargi.blogspot.com/2012/01/blog-post_17.html
კუზმინი წერს: По мнению уже упомянутого выше В.Миллера, все народы Северного Кавказа — это степняки-номады, которые пришли из степей Центральной Азии. «Перейдя Урал, Волгу, Дон, эти народы бесконечной вереницей двигались в южнорусские степи и стремились далее на запад в средние и южные страны Европы. При взаимном столкновении, побежденные племена, теснимые новыми “насельниками” из Азии, должны были искать убежища в стороне от обычного пути народов, — на севере или на юге от него. Те из них, которые искали такого убежища на юге, неминуемо были оттесняемы к берегам Черного и Азовского морей или к Кавказским горам. Теснимый отовсюду народ искал убежища в горных ущельях, причем и здесь боролся с другими народами, раньше его загнанными из степи в горы. Не трудно представить себе, как могли влиять новые условия жизни на народы, загнанные из плоскости в горы. Если народ был способен выдержать борьбу с природой и туземцами, он завоевывал себе новую родину; но, во всяком случае, изменившиеся условия жизни и постоянная борьба с течением времени сокращали его численность. Степняк-номад нелегко привыкает к горам: только необходимость заставляет его освоиться с ними и только через несколько поколений вырабатывается из него тип горца.
Можно думать, что все современные мелкие народцы, доживающие свой век в ущельях Кавказского хребта, представляют скудные остатки более крупных народов, некогда бродивших в степях, и быть может, известных древним и средневековым историкам и географам под иными именами». (კუზმინ, «СТЕНА ОБИТЕЛИ СВЯТОЙ И БАШЕН СТРАННЫЕ ВЕРШИНЫ». ХРИСТИАНСКИЕ ХРАМЫ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА.Записки реставратора)
კუზმინის აზრით, არ არსებობს წყაროები ჩრდილო კავკასიაში ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობასთან დაკავშირებით.
ის წერს: „არ ვიცით არც დამკვეთის ვინაობა, არც არქიტექტორებისა, არც მათი აშენების ზუსტი დროისა. ამ სიცარიელის გამო ჩრდილო კავკასიის ხალხთა ადგილობრივი ისტორიკოსები იგონებენ ლეგენდებს, რომელთაც აწოდებენ, ვითარცა ჭეშმარიტებას“.
Письменных источников о строительстве христианских храмов на Северном Кавказе не найдено. Мы не знаем ни заказчиков, ни архитекторов, ни точного времени постройки. Неведение дает повод для полета фантазии. Местные историки придумывают легенды и выдают их за истину.
ბატონი კუზმინი ამ შემთხვევაში მართალს ამბობს. ჩრდილო კავკასიელი, განსაკუთრებით ოსი, ისტორიკოსების ფანტაზია უსაზღვროა. ისინი თხზავენ და ჭეშმარიტების სახელით რუსეთის სივრცეში აღმაფრენით ნერგავენ საოცარ ლეგენდებს ალანების ქრისტიანული წარსულის შესახებ.
კუზმინი არ არის მართალი, როცა წერს: „არ ვიცით ჩრდილო კავკასიაში ეკლესიის მშენებელთა დამკვეთის ვინაობა“. ქართული წყაროებისათვის ცნობილია, თუ ვინ იყო დამკვეთი ჩრდილო კავკასიის ეკლესიათა მშენებლობისა. ეს იყო საქართველოს სამოციქულო ეკლესია და, შესაბამისად, საქართველოს სახელმწიფო. ამიტომაც მრავალი ქართული წარწერა და ქართული საეკლესიო ნაშთია ჩრდილო კავკასიაში: ოსეთში, ინგუშეთსა თუ დაღესტანში, რაც უეჭველი ფაქტია. ეს ფაქტი ადგილობრივმა მოსახლეობამაც იცის. ისინი სულ სხავადასხვა რეგიონში ეკლესიათა მშენებლობას,
მაგალითად, ყარაჩაიში, თამარ მეფეს მიაწერენ (შოანა), ხოლო დაღესტანში ქართველებს, ანუ საქართველოს ეკლესიას.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივ მოსახლეობას ამჟამად გამალებით და შეუწყვეტლივ უქადაგებენ, რომ აქაურ ეკლესიათა მშენებლები არა ქართველები, არამედ ალანები იყვნენ.
კონსტანტინოპოლის წმ. სინოდის განსაზღვრებით, ალანები მისდევდნენ
მომთაბარეობას, ამის გამო არ იყვნენ მიწაზე მიმაგრებულნი, არ ჰქონდათ მუდმივი
სოფლები და ქალაქები. ალანიაში არ არსებობდა მუდმივი კათედრა ალანიის ეპოსკოპოსისათვის. ამის გამო კონსტანტინოპოლმა ალანთა ეპისკოპოსისათვის ბიზანტიაში გამოყო ქალაქი სოტირიოპოლი, სადაც დააფუძნა ალანთა ეპისკოპოსის კათედრა.
ვ. მილერი წერდა, რომ “ოსების წინაპრები ჩრდილო კავკასიასა და სამხრეთ რუსეთში შუა აზიის სტეპების გავლით მოვიდნენ ირან-სპარსეთ-მიდიის ჩრდილოეთით მდებარე ადგილებიდან”. აქედან ისინი შევიდნენ ჩრდილო კავკასიის დაბლობის სტეპებში. ამის შემდეგ ისინი მონღოლთა იძულებით შევიდნენ კავკასიის მთებში.
ვ. მილერის აზრით, ოსები მთებში შერეკეს ჩინგიზ ყაენის ჯარებმა მე-13 საუკუნის პირველ ნახევარში.
მილერი ეთანხმება ვახუშტი ბატონიშვილს.
მონღოლთა მიერ სტეპებდან მთაში შერეკილმა ოსებმა შეძლეს ჩრდილო კავკასიის მთაში დვალების ტომის დამორჩილება და მათი ასიმილაცია. ვახუშტის დროს, მე-18 საუკუნეში, ჯერ კიდევ ისმოდა დვალური ენა. იქამდე დვალეთი ქართული ეკლესიის გამოჩენილი სამრევლო იყო.
მილერი წერს, რომ „დაბლობზე ოსებს ხუროთმოძღვრების არანაირი ძეგლი არ დაუტოვებიათ“. ეს ბუნებრივია, ისინი მომთაბარეები იყვნენ და არაფერს აშენებდნენ.
ისტორიულ დვალეთსა და სვანეთ-აფხაზეთში არსებული ძველი ეკლესიები ადგილობრივი ქრისტიანი მოსახლეობის შემოქმედება იყო და არა სტეპებიდან მოსული ოსებისა, ანუ ნომადებისა.
ვ. მილერი წერდა, რომ „ოსების წინაპრები ოდესღაც მივიდნენ სამხრეთ რუსეთისა და ჩრდილო კავკასიის ველებზე თავიანთი ძველი პროსამშობლოდან, ხოლო ისინი მთებში შეყარა ჩინგის-ხანის ლაშქარმა მე-13 ს. დასაწყისში, პირველ მეოთხედში. მთებში შესვლამდე ოსებს არავითარი არქიტექტურის ძეგლი არ ჰქონიათ და ამიტომ ასეთი ძეგლები ველებზე არ დაუტოვებიათ. ეს დამახასიათებელი ნიშანია ყველა ნახევრადმომთაბარე ხალხისათვის. ასეთი ნახევრად მომთაბარე ხალხები კი ჩრდილო
კავკასიაში მრავალი იყო ხალხთა დიდი გადასახლების პერიოდში, მათ შორის იყვნენ ამჟამინდელი მთიელების წინაპრებიც“.
В. Миллер писал, что «предки осетин некогда пришли в древнейшие места своего поселения на северокавказской равнине и в юго-восточной России не из собственного Ирана, не из Персии, Мидии, а из мест более северных и более близких к иранской прародине
По мнению В.Миллера, в горы осетин загнали полчища Чингис-хана в перво й четверти XIII века. Никаких памятников архитектуры на равнине осетины не оставили. Это характерная черта всех полукочевых племен Северного Кавказа. А было их за долгую историю Великого переселения народов на Кавказе несметное множество, в том числе и предки всех нынешних горцев.
მილერის ძალზე საყურადღებო აზრიდან გამომდინარე, შეიძლება დაისვას რამდენიმე კითხვა. პირველი, ალბათ, შეეხება დასკვნას, რომ ოსები კავკასიის მთებში მხოლოდ მე-13 საუკუნის შემდეგ გამოჩნდნენ (იგულისხმება ირანულენოვანი ოსები,
ამჟამინდელთა წინაპრები, და არა თურქულენოვანი ოსები, რომელნიც კავკასიის მხარეებს უფრო ადრე, მონღოლებამდე, ითვისებდნენ. ამასთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ, ცხადია, მილერისათვის ცნობილი იყო ფაქტი კავკასიაში ალანიის არსებობისა მონღოლთა ლაშქრობამდე, რაც ქართულ წყაროებშიცაა ასახული. მაგალითად, საქართველოს მეფე გიორგიმ მიატოვა კახეთის ერთ-ერთი ციხე და გაემართა აფხაზეთის ალანიაში სანადიროდ.
ამის მიუხედავად, მაინც მილერი არ ახსენებს მონღოებამდე არსებულ კავკასიის ალანიას. მილერის აზრით, მონღოლების დროის ოსები ირანულენოვანი ხალხი იყო შემოსული ჩრდილო კავკასიის ველებზე ირანულენოვანი სამშობლოდან, ხოლო მონღოლებამდე მცხოვრები კავკასიის ალანები იყვნენ თურქულენოვანი ხალხი, რასაც არაბული წყაროც ადასტურებს.
ასე, რომ კავკასიის ალანები, ანუ მონღოლებამდე მცხოვრები თურქულენოვანი ალანები გადაშენდნენ მონღოლთა მიერ მე-13 ს-ში. შესაძლოა, მათი ერთი გადარჩენილი ნაწილი შევიდა კიდეც მთებში (ჩანს, ყარაჩაიში), მაგრამ მონღოლთა ეპოქაში გამოჩენილი ოსები სხვა ხალხი იყო, არა თურქული, არამედ ირანულენოვანი ალანები.
თურქულენოვანი ალანები ებრძოდნენ მონღოლებს, ხოლო ირანულენოვანი ოსები თანამშრომლობდნენ მონღოლებთან.
შესაბამისად, ირანულენოვანი ოსები გადარჩნენ და მონღოლებმა ისინი გააბატონეს კიდეც კავკასიის ქედის ცენტრალურ ნაწილში, უღელტეხილების ძალზე მნიშვნელოვან რეგიონში, ხოლო თურქულენოვანი ალანები გადაშენდნენ, ვითარცა მტრები მონღოლებისა. ქართული წყაროები, როგორც თურქულენოვან, ისე ირანულენოვან ალანებს, ოსებს უწოდებდა. უცხოურ წყაროებში მონღოლებთან მებრძოლებს ეწოდებათ ალანები, ხოლო მონღოლებთან მოთანამშომელებს კი – იასები, ოსები.
აქედან გამომდინარე, არ შეიძლება კავკასიის ალანები და ოსები მივიჩნიოთ ერთ, ერთმანეთის მემკვიდრე ხალხად. როგორც ითქვა, ალანები ებრძოდნენ მონღოლებს დიდ ხანს, ამის შესახებ უცხოელი თვითმხილველებიც წერდნენ, ოსები კი თანამშრომლობდნენ მონღოლებთან, ანდა მათი ლაშქრის ერთ ნაწილს შეადგენდნენ. შესაბამისად, მონღოლებმა ისინი დატოვეს კიდეც კავკასიის მთისწინეთში, ვითარცა მონღოლური ძალა. აქედან ისინი შევიდნენ კავკასიის მთებში, კერძოდ, დვალეთსა და ბასიანში, დაიმორჩილეს ადგილობრივი-დვალური მოსახლეობა და მოახდინეს მათი ასიმილაცია.
მონღოლების გვერდით მდგომ ირანულენოვან ოსებს სტეპებში ბინადრობისას, ვითარცა ნახევრადმომთაბარე ხალხს, მილერის სიტყვით, არ შეუქმნიათ არქიტექტურის რაიმე ძეგლი. მთებში გაბტონებისას მათ დვალეთში დახვდათ ქრისტიანული არქიტექტურს ძეგლები.
ოსების მიერ დამორჩილებული დვალები ოსებთან შედარებით მაღალი კულტურის ქრისტიანი ხალხი იყო, საქართველოს ეკლესიის მრევლი, მათში ქრისტიანობა საუკუნეთა მანძილზე მტკიცდებოდა. ოსები კი იყვნენ წარმართები, ტრადიციული რელიგიის გარეთ მდგომნი. თავდაპირველად ისინი პატივს არ სცემდნენ დვალეთის ქრისტიანულ სიწმიდეებს. ისინი თანდათან წარმართულ კერებად აქციეს. თუმცა კი ოსებში ასიმილირებული დვალები ამ კერებს პატივს მიაგებდნენ, ტრადიციული ჩვეულების შესაბამისად. მათ დვალები „ჯვარებს“ უწოდებდნენ, ქართულ სიტყვას, ოსები ჯვარს (ჯუარს) – ძუარს უწოდებდნენ.
მილერი წერს: ოსები თავიანთ სალოცავებს უწოდებენ „ძუარებს“, “ზოგჯერ ძუარი ძველი ქრისტიანული ეკლესიაა ან სამლოცველო, რომელიც დროთა ვითარებაში წარმართულ ნიშად იქცა, ხანდახან მთის ქვაბული, ტყის ტევრი, ხე, ქვა და ა.შ. უფრო მეტი დიდებითაა შემოსილი ძველი ქრსტიანობის ნაშთები-ძველი ეკლესიების ნანგრევები, ყველაზე სახელგანთქმული ძუარებია რეკომი და მიქალიგარბიტა მდინარე წეი-დონის ხევში. პირველი ძველი სამლოცველოა წმიდა გიორგისა, მეორე-ქრისტიანული ეკლესიის ნაშთი, რომელიც წმ. ნიკოლოზის სახელზე აშენებულა“. მიქალიგაბრიტა სინამდვილეში ქართული სიტყვაა „მიქელგაბრიელი“, ანუ ეს ეკლესია
მთავარანგელოზთა მიქაელისა და გაბრიელის სახელზე ყოფილა ოდესღაც აგებული.
მილერი წერს, რომ რეკომის სამლოცველო უნდა აშენებულიყო ოსეთზე საქართველოს ზეგავლენის დროს. აქ აჩვენებდნენ ზარს ქართული წარწერით. გიორგი ბაგრატიონმა ეს ზარი უძღვანა დიგორსა და ოსებს. ადგილობრივი გადმოცემებით, რეკომში არსებულა ქართული მონასტერი, სოფელ წეიში რამდენიმე ქართველი სასულიერო პირის ოჯახი ცხოვრობდა. თანდათან რეკომის ქრისტიანული ტაძარი წარმართულ სალოცავად ქცეულა.
ყაბარდოსა და ოსეთის საზღვარზე არის ტატარტუპის მთა, რომლის წვერზეც არის ძუარი.
აულ გალიათის სასაფლაოზე შემორჩა ქვის ეკლესია საცხოვრებელი სენაკებით. მათ ასევე უწოდებენ „შვიდ ძუარს“. გადმოცემა იხსენებს აქ მცხოვრებ მღვდელს, რომელიც აქვე უნდა იყოს დაკრძალული.
ძივგისში კლდეში დგას კვეთილი ძველი მონასტრის ნანგრევები. გარშემო მთებზე ჩანს ძველი კოშკები. ყველა ესენი უნდა ეკუთვნოდეს მე-11 – მე-15 საუკუნეებს.
მილერის დასკვნა, რომ ჩრდილო კავკასიის მთებსა და ბარში მცხოვრები ხალხების წინაპრები კავკასიაში შესული სტეპების მომთაბარე ტომები იყვნენ, უარყოფილი იქნა საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მიერ. საბჭოთა კავშირში ცდილობდნენ სხვადასხვა ხალხების გულის მოგებას მათი წარსულის წარმოჩენით. ჩამოყალიბდა ხალხთა აბორიგენობის თეორია იმის შესახებ, რომ საბჭოეთის ქვეყანაში ყველა ხალხი არის აბორიგენი, ანუ ისინი იმ ტერიტორიაზე არიან აბორიგენები, სადაც მათ აქვთ ეთნიკური რეგიონი, ანუ ოსეთში მცხოვრები ოსები აქ ცხოვრობენ უხსოვარი დროიდან და ა.შ.
ამ თეორიით აღიზარდნენ თაობები. ამიტომაც კუზმინის ნაშრომის ქართველი მთარგმნელი აღაშფოთა მილერის თეორიამ, რომ მთიელების წინაპრები ჩასახლდნენ კავკასიაში სტეპებიდან.
სინამდვილეში მილერი მართალია, რადგანაც თემურ-ლენგის ლაშქრობის შედეგად სრულიად შეიცვალა ჩრდილო კავკასიაში ეთნიკური სურათი. აქ ჩამოსახლდნენ ციმბირ-შუა აზიის რეგიონებიდან სხვადასხვა ხალხები, მათ შორის ადიღებისა და ოსების წინაპრები. ასევე შეიცვალა ეთნიკური სურათი დაღესტანში. კუზმინის
სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ ის შეეცადა მიბრუნებოდა მილერს და მისი თეორია განემტკიცებინა თავისი დაკვირვებით.
კუზმინი წერს: „ყარაჩაის, ინგუშეთისა და დაღესტანის ეკლესიების ქრისტიანული სახელები დაკარგულია. ეს შეიძლება მოწმობდეს წყვეტაზე კულტურის და რელიგიის
ევოლუციის მემკვიდრეობითობაში“.
მე ამ წყვეტას ვხსნი ეთნოსთა კონფლიქტური შეცვლით გვიან შუა საუკუნეებში, როდესაც ჩრდილოეთ კავკასიაში ტრამალის მკვიდრნი მასიურად გადასახლდნენ მთებში და გადავიდნენ ბინადარ ცხოვრებაზე, რასაც თავდაპირველად თან სდევდა კავკასიის მკვიდრ მოსახლეობასთან ომები და მათი კულტურის ძეგლების, ანუ ეკლესიების ნგრევა. მკვიდრების ასიმილაციის შემდეგ კი თანდათანობით ამ
ნანგრევებზე ახალი საეკლესიო ნაგებობები აღიმართა ნაკლები ხელოვნებითა და ცოდნით.
ამაზე მოწმობს უმთავრესად მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე საუკუნით დათარიღებული არქიტექტურის ძეგლები.
ბარიდან შემოსული ახალი მოსახლეობის გაქრისტიანების პროცესი ხანგრძლივი და რთული იყო. “ოფიციალური გაქრისტიანების თარიღი” არ არსებობს. მე-19 საუკუნის ავტორიტეტული კავკასიოლოგი ვსევოლოდ მილერი ოსებზე წერდა:
“ზნეობრივი წყობა ოსისა ქრისტიანს უძახის ის თავს, თუ მაჰმადიანს, ჩამოყალიბდა საუკუნეების მანძილზე მშობლიურ ყოფაში შემუშავებული ცნებებისგან და ამ მტკიცედ ჩაკეტილ წრეში ქრისტიანობამ ჯერ ვერ შეაღწია”.
ნათლისღება, გაქრისტიანება ამსხვრევდა მთიელების წეს-ჩვეულებებს და ზნეობრივ
საფუძვლებს. ამიტომ ეს არ ხდებოდა ძალადობისა და მსხვერპლის გარეშე.
ჩრდილო კავკასიაში შემოსულების გაქრისტიანებისა და ტაძრების მშენებლობის ხანაში ჩრდილო კავკასიის არც ერთ შემოსულ ხალხს არ ჰქონია დამწერლობა, მაგრამ მკვიდრი მოსახლეობის დამწერლობა, რომელიც იკარგებოდა ახალ ეპოქაში, ქართული იყო. მისიონერული მოღვაწერობა ამ პირობებში ძალიან რთული, საშიში და ნაკლებად
პერსპექტიულია“.
კუზმინი კიდევ უბრუნდება მილერს და იმეორებს მის ფრაზას ეთნიკური ცვლის
შესახებ.
„უკვე ნახსენები ვ.მილერის აზრით, ჩრდილო კავკასიის ყველა ხალხი შუა აზიის
ტრამალებიდან ჩასული მომთარეები არიან”.
ურალის, ვოლგას, დონის გადალახვის შემდეგ ეს ხალხი უსასრულო მწკრივად
მიდიოდა სამხრეთ რუსულ ტრამალებში
ყველა მხრიდან შევიწროებული ხალხი თავს აფარებდა მთის ხეობებს. იქაც მას
უწევდა ბრძოლა ამ ხეობებში მასზე უფრო ადრე შემოსულ სხვა ხალხებთან.
“ძნელი არაა იმის წარმოდგენა, თუ რა გავლენას ახდენდა ცხოვრების ახალი
პირობები ველებიდან და დაბლობებიდან მთებში შერეკილ ხალხებზე.
შეიძლება ვიფიქროთ, რომ თანამედროვე წვრილი ხალხები კავკასიის ხევებში წარმოადგენენ ოდესღაც ტრამალებში მომთაბარე უფრო დიდი ხალხების ნაშთებს, რომლებსაც ძველი და შუა საუკუნეების ისტორიკოსები და გეოგრაფები შეიძლება სხვა სახელებითაც იცნობდნენ.”
კუზმინის სასახელოდ ისიც უნდა ითქვას, რომ ის ჩრდილო კავკასიის ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობას არ მიაწერს მაინცდამაინც ალანებს, როგორც ესაა მიღებული რუსულ სივრცეში, მაგრამ არც ქართველებს. ის დაბეჯითებით იმეორებს შედარებით ახალ აზრს, რომ თითქოსდა შუა კავკასიის მთებშიც კი მთის
მონასტრებს ბერძენი ვაჭრები აგებდნენ. ასე, რომ კუზმინის მსგავს
„კეთილმოსურნეთათვის“ ეკლესიათა ქართული წარწერებიც არაფერს ნიშნავს, ოღონდ ეს ეკლესიები ნუ იქნება ქართული და იყოს ყველა სხვა ხალხის. კუზმინი წერს კიდეც:
„კავკასია მკვლევარისთვის რთული რეგიონია. სწორედ აქაა რუსეთის უძველესი ტაძრები“.