მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
მასუდი წერს – „ალანების ქვეყნის გვერდით ცხოვრობენ აფხაზები, ისინი ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებენ, მათ ჰყავთ მეფე, ალანთა მეფე უფრო ძლიერია. აფხაზების ახლოა ჯურიას სამეფო (არაბებს არა აქვთ ბგერა გ, ამიტომაც მას გამოთქვამენ, როგორც ჯ), დიდი ქრისტიანი ხალხია, მათ ჰქვიათ სახელი „ხაზრანი“ (ქართველები), მათ მეფეს უწოდებენ ტაბს (ალბათ თავადი)…
აფხაზები და ხაზრანები ხარაჯას უხდიან თბილისის მეზობელი მხარის მფლობელს, რაც ეს მხარე მუსლიმანებმა დაიპყრეს. განმტკიცდნენ ამ ქალაქში. ხალიფა მუტევაკილის (ალ-მუთავაქილი, 846-861) დროს თბილისში იყო კაცი სახელით ისხაკ იბნ ისმაილი, მუსლიმანების მხარდაჭერით მან დაიმორჩილა აქ ქალაქის გარშემო მცხოვრები ტომები და აიძულა, ეხადათ გადასახადი, იქამდე სანამ მუტევაკილმა (ქართულად, ხალიფა ამირ-მუმლი) არ გამოაგზავნა ბუღა, ის დაბანაკდა თბილისთან, ალყა შემოარტყა, და დაიპყრო ხმლით, მოკლა ისხაკი…
ამის შემდეგ, ვიდრე დღემდე, თბილისში მუსლიმანებმა დაკარგეს ყოველგვარი პატივისცემა, მეზობელი მხარეები მას უკვე აღარ ემორჩილებოდნენ, მის ირგვლივ სოფლები და მხარეები გადავიდნენ გიაურების (кяфир, ქრისტიანი) მხარეს, იყვნენ მხნე მებრძოლები და ენერგიულები.
ხაზრანის (ქართველთა) სამეფოს გვერდით არის სამეფო, რომელსაც ეწოდება სამსახა (სამცხე), რომლის მოსახლეობა არის ქრისტიანი, არეულები წარმართებთან, მათ მეფე არა ჰყავთ.
სამსახას მეზობლად, თბილისსა და ალანთა სიმაგრეს შორის მდებარეობს სამეფო, რომელსაც ეწოდება სანარია (წანარეთი), ხოლო მათ მეფეს უწოდებენ კურისკუსს (ქორიკოზი, ქორეპისკოპოსი). ეს ხალხი აღიარებს ქრისტიანობას, ყველა ქრისტიანია, ისინი თვლიან, რომ წარმოშობილი არიან არაბებისაგან (მუჰამედის წინაპრისაგან), უკაილიას მუხლისაგან და ამ ქვეყანაში დიდი ხანია რაც დამკვიდრდნენ. აქ აქვთ უდიდესი პატივისცემა… (აღსანიშნავია, რომ იმ ეპოქაში თავის მოწონება აბრაამის შთამომავლობით და მუჰამედის წინაპრებისაგან წარმომავლობით დიდ პატივად ითვლებოდა. მასუდის მიხედვით, სხვა ტომებიც თავს იწონებდნენ არაბული წარმოშობით, თუმცა სინამდვილეში, არ იყვნენ ასეთები, მაგალითად, ამ ეპოქის სომეხი ისტორიკოსის ვარდანის ცნობით, წანარები ქართულენოვანი ხალხი იყო, შესაბამისად, ისინი ქართველები იყვნენ).
სანარიის სამეფოსთან ახლოს ცხოვრობენ შექელები, ქრისტიანი ხალხი,მათ შორის მრავალი მუსულმანი ვაჭარი და ხელოსანი ცხოვრობს,
შაქელების მეფე, ამ წიგნის შედგენის დროს არის ადერნერსე ჰამამის ძე (Адернерсэ–ибн–Хамам), მის შემდეგ არის კილხის სამეფო (კაბალა), მისი დედაქალაქი დასახლებულია მუსლიმანებით, მის ირგვლივ სოფლები ქრისტიანებითაა დასახლებული, მათ მეფეს ეწოდება ანბასა (Анбаса Кривой), ეს სამეფო არის ყაჩაღების, ქურდებისა და მაწანწალების თავშესაფარი.
(ჩემი შენიშვნა -კაბალას სამეფო, მის მეფეს ანბასა ალ-ავარს უწოდებდნენ ცალთვალას, В конце IX–начале X в. к северу от реки Куры, наряду с Шеки и Ширваном, возникает Кабалинское феодальное владение. Его правителем в эту пору был Анбаса ал–Авар по прозвищу Анбаса Кривой или Одноглазый Лев. Как следует из источников X в., Кабала была городом, “полным жизни и благосостояния“. Границы Кабалы были укреплены крепостями ),
ის ეხება მუკანიას (მოვაკანის) სამეფოს, რომელიც დაამარცხა შირვან-შაჰმა და შეუერთა თავის სამეფოს…
(ქართული წყაროებით, ბუღამ მოკლა თბილისის ამირა საჰაკი. გადაწვა ქალაქი, მას შეებრძოლა აფხაზთა მეფე თეოდოსი, მაგრამ ტაო-კლარჯეთის მეფე ბაგრატი (826– 878) ბუღას მიემხრო. ეს მოხდა 851 (853) წელს. თეოდოსი დამარცხდა და გაიქცა. ბუღამ მთებში გააგზავნა თავისი ჯარი, მაგრამ მთიელებმა დაამარცხეს. ბუღამ გამოიზამთრა ბარდაში, გამოიყვანა ჩრდილოკავკასიიდან 300 ხაზარული ოჯახი და შამქორში ჩაასახლა ( 854 წელს კახეთის ოლქი გარდაბანი ააოხრა. არაბი ისტორიკოსის ალ-ტაბარის ცნობით, მარტო თბილისში 853 წელს დაიღუპა 50 ათასი კაცი (საქართველოს ისტორია, ტ. I, , 2008 წ. გვ. 181–182). ამჟამად ფსევდოლიბერალები დასცინიან ეკლესიას, რომ შეუძლებელია თბილისში 100 ათასი ქრისტიანი მოეკლათ, რადგანაც იმ დროს მოსახლეობა მცირე იყოო, მაგრამ ალ-ტაბარის ცნობით, თბილისში მე-9 საუკუნეში ბუღამ 50 ათასი კაცი დახოცა, მით უფრო დიდი უნდა ყოფილიყო თბილისის მოსახლეობა მე-13 საუკუნეში, როცა თბილისი კავკასიის ზესახელმწიფოს დედაქალაქი იყო, ამიტომაც 100 ათასი წმიდა მოწამის შესახებ ცნობა შეესაბამება ალ-ტაბარის ცნობას. ბუღა უკან გაიწვია ხალიფამ ხაზარებთან ურთიერთობის გამო).
Около Абхаз находится царство Джурия, населенное большим племенем христианского вероисповедования; зовут их «хазран» 108. Царь, управляющей ими в настоящее время, называется Таб’и и живет в месте называемом Месджид-дзиль-Карнайн 109.
Абхазы и хазраны платят харадж 110 владетелю пограничной области Тифлис со времен завоевания этого города мусульманами и утверждения их в этом городе в царствование халифа Мутеваккиля 111. В Тифлисе был человек, по имени Исхак-ибн-Исмаиль; при содействии бывших с ним мусульман он сумел подчинить себе окружавшие его племена, и они подчинились ему и примирились с уплатой в его пользу поземельной |66| подати; ему ;были подвластны все здешние племена, пока Мутеваккиль не прислал Буга 112; тот расположился лагерем около Тифлиса и осаждал его, пока не завоевал его мечем. Он убил Исхака, властвовавшего над всей страной. Подробный рассказ о происшествиях этих был бы очень длинен, да и он известен в народе этой области и среди прочих лиц, знающих историю. Я полагаю, что этот Исхак был Курейшит из колена Омейядов или принятый в их среду вольноотпущенник.
С этого времени до нынешних дней мусульмане Тифлиса лишились всякого уважения, соседние государства более им не подчинялись, от них отделилось много деревень тифлисских и сношения между Тифлисом и землями ислама перешли от него к этим племенам кяфиров, окружавших Тифлис со всех сторон; а население [57] его оставалось воинственным и энергичным, хотя и было окружено, как мы упомянули, опасными соседями.
Затем рядом с царством Хазран находится |67| царство, называемое Самсаха 113 население которого христиане, смешанные с язычниками; у них нет царя.
По соседству с Самсаха между Тифлисом и Алланским укреплением, о котором мы уже упоминали, находится царство по имени Санария, а царя их зовут Курискус 114. Этот народ исповедует христианство. Все христиане, сколько их есть, считают, что происходят от арабов, нисходя от Низар-ибн-Ма’ад-ибн-Мудара, а затем колено ‘Укаиля основалось с давних времен здесь в этих странах, где они пользуются громадным уважением. Я видел в стране Мариб в землях Емена ‘Укаилитов, союзных с Масхиджитами, характер которых похож на характер однофамильцев их в Кабхе; они богаты лошадьми и обладают могуществом. Во всем Емене нет потомков |68| Низар-ибн-Ма’ада, кроме этого колена ‘Укаилитов 115. Мы раньше упомянули о потомках Анмар-ибн-Низар-ибн-Ма’ада и о том, как они вошли в Емен, согласно преданиям о том, что было с Джерир-ибн-Абдулла-ал-Баджили и пророком, да помилует его Господь и да спасет! и вообще, что было с племенем Баджили. Санарийцы считают, что они некогда отделились от этих Марибских ‘Укаилитов, которых мы только что поименовали.
Не далеко от царства Санария находятся шекины 116, племя христианского вероисповедания, среди которых живет большое число мусульман, занимающихся торговлей и разными ремеслами. Царь шекинов во время составления этой нашей книги Адернерсэ-ибн-Хамам, как его называют. За ними следует царство Килах 117; столица его [58] населена мусульманами, тогда как деревни и села вокруг нее населены христианами. Царь их в настоящее время называется Анбаса Кривой. Это царство — убежище разбойников, воров и бродяг.
|69| Оно соприкасается с царством Мукания 118, о котором мы уже говорили, и которое покорил Шарван-шах и присоединил в своему царству. Не следует это царство, именуемое Муканией, смешивать со страной того же имени, лежащей на берегу Хазарского моря.
КАРАУЛОВ Н. А.Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане.VIII. Мас’уди.(умер в 966 году по Р.Х.)