მკითხველს ვთვაზობთ ნაწყვეტს მეუფე ანანიას ნაშრომიდან „ჯვარი, ჯვარი“
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
შესავალი
კავკასიის ვრცელი რეგიონი, არქანჯელო ლამბერტის სიტყვით, ყირიმის ქალაქ კაფადან სპარსეთის თავრიზამდე, მოფენილი იყო ულამაზესი არქიტექტურული სტილითნაგებიქართული ეკლესიებით,რომელთაგან, ორიგინალობით, გამოიყოფა მცხეთის ჯვრის ტიპის ე.წ.ჯვარ-გუმბათოვანი და ცენტრალურგუმბათოვანი ეკლესიები
მე-20 საუკუნემდე, მათ, „ქართულ ეკლესიებს“ უწოდებდნენ, ამჟამად კი, ტენდენციური და არასათანადო შესწავლის გამო, ზოგჯერ სომხურ-ქალკედონურ, ზოგჯერ კი, ალანურ-აფხაზურ ეკლესიებსაც კი უწოდებენ.
მაგალითად, ქართული არქიტექტურის მშვენება მცხეთის ჯვრის ტაძარიმე-20 საუკუნეშისომხურარქიტექტურადგამოცხადდა („считают, что образцом для Джвари послужили армянские храмы Мурадян П. М. Армянская надпись храма Джвари // Вестник общественных наук. — 1968. — № 2). სამწუხაროდ, ეს არასწორი მტკიცება საყოველთაოდ განივრცო.
სიახლეა, კვლევა იმის შესახებ, რომ მცხეთის ჯვრის არქიტექტურული ფორმა ჩამოყალიბდა მცხეთაში თანდათანობით მე-4 საუკუნის ბოლოდან ვიდრე მე-7 ს. დასაწყისამდე, რომ მისი საფუძველია მცხეთის მთის ბორცვზე აღამრთული წმიდა ნინოს დიდი ხის ჯვრის გადასახურად აგებული ქვის ნაგებობა, რომელსაც წყაროებში „კუბა“, კუბი ეწოდება, ის ააგო მეფე მირიანის ვაჟმა რევი უფლისწულმა.
ჩვენი ნაშრომის ამ სიახლემ საფუძველი მოგვცა სამტკიცებლად იმისა, რომ ეს ტაძრები აიგო არა სომხური ნიმუშების მიხედვით ანდა სომხური ეკლესიების მიბძვით, არამედ ადგილზევე ჩამოყალიბდა იქამდე ქართლში არსებული არქიტექტურული ფორმების საფუძველზე.
ჩვენი აზრისაგან განსხვავებით, პ. მურადიანი და მასთან ერთად აღნიშნული ახალი ქართველი მკვლევარების აზრითაც, მცხეთის ჯვარი მე-7 ს. 30-40 წლებში დასრულდა იმის შემდეგ, რაც მისმა არქიტექტორმა თავის ნიმუშად გამოიყენა იმდროისათვის უკვე აშენებული სომხური ტაძარები (ავანი ანდა სხვა). ზოგიერთი ახალი ქართველი მკვლევარი ფაქტიურად ეთანხმება პ. მურადიანს და არ ეთანხმება გ. ჩუბინაშვილს, რომელიც მცხეთის ტაძარს 604-606 წლებით ათარიღებდა
სიახლეა მტკიცება იმისა, რომ მცხეთის ჯვრის ტიპის „ჯვარ-გუმბათოვანი“ ეკლესიების უმთავრესი არქიტექტურული ნიშანი – მის ცენტრში არსებული კვადრატი – მომდინარეობს იმ ე.წ. „კუბისაგან“ (ქვის ნაგებობისაგან) რომელიც, როგორც ითქვა, მირიან მეფის ძემ, უფლისწულმა რევიმ ააგო.
ამ ქვის „კუბის“ შესახებ ჩვენ ცნობებს გვაწვდის როგორც „ქართლის ცხოვრება“, ისე „მოქცევაი ქართლისაი“. ამ საკითხის კვლევას ეძღვნება ნაშრომის ძირითადი ნაწილი.
მოკლედ კი შეიძლება ვთქვათ, რომ მცხეთის ბორცვზე მე-4 საუკუნეში აღიმართული სასწაულთმოქმედი დიდი ზომის ხის პატიოსანი ჯვარი, ნააკურთხი წმიდა ნინოსა და ეპისკოპოსის მიერ, მალევე, კერძოდ, 23 წლის შემდეგ, ნალექისაგან დაცვის მიზნით, უფლისწულმა რევიმ გუმბათით გადაფარა. ეს გუმბათი ოთხთაღოვან კვადრატულ ნაგებობაზე იდგა. ამ ქვის ნაგებობას, როგორც ითქვა, წყაროები „კუბს“ უწოდებენ.
„მოქცევაი ქართლისაი“ წერს – უფლისწულმა რევიმ„ოცდამესამესაწელსააღმართებითგანპატიოსნისაჯუარისაშეუქმნაკუბაჲ“
ამ ქვის კუბს მოქცევაი ქართლისაი ასევე უწოდებს გუმბათს, ხოლო ქართლის ცხოვრება „კუბოს“.
„გულს-მოდგინედგუმბადიაღაშენამცხეთისაჲრევისძემან“ – წერს მ.ქ.
„გულ-მოდგინებით აღაშენა კუბო ჯუარისა მცხეთისა რევ, ძემან მეფისამან“ წერს „ქართლის ცხოვრება“.
წყაროში აღნიშნულია -„მას ჟამსა რევის, ძესა მეფისასა, ესუაყრმა-წული. მცირე, დაიყოსნეულ, დამიწევნულ იყო სიკუდილად. რამეთუ იგი ოდენ მხოლო ესუამათ, მოიღო და დადვაიგი წინაშე ჯუარისა დ აცრემლით იტყოდა: „უკეთუ მომიბოძო ყრმა ესე ცოცხალი, აღვაშენოკუბოსაყუდელადშენდა“.დამუნქუეს-ვე განიკურნა ყრმა იგი, და განკურნებული და განცოცხლებული წარიყვანა. მერმე მოვიდა აღნათქუამისა აღმასრულებელად და ყო მადლისამიცემა დიდითა სიხარულითა. დაგულ-მოდგინებითაღაშენაკუბოჯუარისამცხეთისარევ,ძემან მეფისამან, დაწლითი-წლად მოვიდის და აღასრულისაღნათქუამიიგიმსხუერპლისა. და მიერითგან უფროს მოვიდოდეს ყოველნი უძლურნი და სნეულნი, განიკურნებოდეს და სიხარულითა დიდებდესჯუარსაწმიდასა ქრისტესსა“.
მაშასადამე, ხის პატიოსანი ჯვარი ქვისაგან აგებული კუბის ცენტრში იყო აღმართული და კუბი ასე იდგა დაახლოებით ერთი საუკუნე, ვიდრე გურამ კურაპალატამდე.
როგორც ითქვა, პატიოსანი ჯვარი იდგა საგანგებო პლატფორმაზე, რომელიც დღემდეა შემორჩენილი, და მის იგვლივ შემოაშენეს აღნიშნული კუბი.
ის, ანუ, წმ. ნინოს ჯვარის ირგვლივ მე-4 საუკუნეში აგებული ქვის ღია თაღებიანი „კუბი“, მე-6 ს. დასაწყისში ოდნავ გააფართოვა გურამ კურაპალატმა, მან, ღია თაღები აფსიდიანი კედლებით ამოაშენა. ამით, და ასევე კუთხის ოთახების დამატებით, ღია ნაგებობამ მიიღო სახე ეკლესიისა და მას ამჟამად მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი ეწოდება.
აქვე უნდა ითვას, რომ მე-20 სააუკუნეში მიღებული მტკიცება, თითქოსდა გურამ კურაპალატმა ააგო არა მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი, არამად, მცირე ტაძარი – არასწორია, რომლის კვლევა ქვემოთ, სხვა პარაგრაფებშია მოცემული.
გურამ კურაპალატმა იღვაწა იმ ნაგებობაში, რომელშიც პატიოსანი ჯვარი იყო აღმართული, ანუ, მან მცხეთის ჯვრის დიდ ტაძარში იღვაწა, თავდაპირველად მან, პატიოსანი ჯვრის „გუმბადს“ ანუ „კუბას“ კედლები ამოუშენა, მისი საქმე მისმა შვილებმა დემეტრემ და სტეფანოზ ბაგრატიონებმა დაასრულეს. ხოლო სტეფანოზ ხოსროიანმა, რომელიც სტეფანოზ ბაგრატიონის შემდეგ „გამეფდა“, მხოლოდ ფასადის სახე დაასრულა და ასევე, ჯვრის ტაძრის ეზოში ნაგებობები ააგო (როგორც აღინიშნა, ჩვენ „პატიოსან ჯვარს“ ვუწოდებთ, იმ ხისაგან გამოთლილ დიდი ზომის ჯვარს, რომელიც მცხეთის ბორცვზე აღმართეს წმიდა ნინოს დროს ეპისკოპოსის კურთხევით. ეს სახელი ეწოდება კიდეც ამ წმიდა ჯვარს ქართულ წყაროებში- „პატიოსანი ჯვარი“).
მცხეთის ჯვრის ტაძრის აგებისა და მისი წინაისტორიის კვლევისას, სამწუხაროდ, თითქმის არავინ ახსენებს დიდ კირიონ 1 კათალიკოსს, ის საქართველოს ეკლესიის მეთაური იყო სწორედ ამ ტაძრის მშენებლობისა და მისი კურთხევის წლებში, მე-6 საუკუნის ბოლოსა და მე-7 საუკუნის დასაწყისში, უმისოდ ვერავინ ააგებდა და მით უფრო აკურთხებდა ამ წმიდა ტაძარს, მისი ხსენება კი აუცილებელია, რადგანაც ის განერიდა ყოველივე სომხურს ანუ მისი შეფასებით მწვალებრულ-მონოფიზიტურს და წერდა კიდეც თავის ეპისტოლეებში, რომ მისთვის მიუღებელი იყო ყველაფერი ამ ქვეყნიდან და მისთვის სანიმუშონი იყვნენ მხოლოდ მსოფლიო კულტურის ქალკედონიტური ცენტრები, კონსტანტინოპოლი, რომი, ალექსანდრია, ანტიოქია და იერუსალიმი. თუნდაც ამიტომ, მისთვის მიუღებელი იქნებოდა რომელიმე სომხური ნიმუში მცხეთის ტაძრის აგებისას, მით უმეტეს, რომ ამ ტაძრის არქიტექტურა გადმოიღეს არა უცხოეთიდან, არამედ ის ადგილზევე ჩამიძერწა საუკუნეთა მანძილზე, კერძოდ კი მე 4-მე-6 საუკუნეებში.
როგორც ითქვა, გურამ კურაპალატის საქმე გააგრძელეს და საბოლოოდ ეს ნაგებობა, ანუ მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი, მისმა შვილებმა დემეტრემ და სტეფანოზმა განასრულეს კირიონ დიდი კათალიკოსის კურთხევითა და მადლით მე-7 ს. დასაწყისში.
როგორც ითქვა, ასევე გამოვიკვლიეთ, რომ მცხეთის ჯვრის მცირე ტაძარი კი არ ააგო გურამ კურაპალტმა, როგორც ამჟმამადაა აღიარებული, არამედ დიდი ტაძარი. ეს კვლევა, რამდენიმე პარაგრაფის სახით ნაშრომშია მოცემული.
მიუხედავად იმისა, რომ მცხეთის ხის ჯვრის ირგვლივ აგებული იყო ქვის კუბი, მინც, გურამ კურაპალატამდე, მიიჩნეოდა, რომ ის (ხის ჯვარი) „ველზე“ იდგა, რადგანაც კუბს გვერდები ღია თაღებს წარმოადგენდა. საჭირო იყო ჯვრის დაცვა არა მხოლოდ სახურავით ანუ გუმბათით, არამედ კედლებითაც.
გურამ კურაპალატმა გადაწყვიტა ქვის კუბისათვის მიეცა სამლოცველო, დახურული ეკლესიის სახე, თვისი კედლებით. რაც იმას ნიშნავს, რომ მან რევ უფლისწულის „კუბი“ გააფართოვა შესაბამისი სახით.
რადგანაც ჩვენ გვაინტერესებს მცხეთის დიდი ტაძრის აგების წინაისტორია და მიგვაჩნია, რომ ეს ტაძარი ხის „პატიოსანი ჯვრის“ ირგვლივ შემოშენებული კუბის ფორმის ნაგებობასთანაა დაკავშირებული, ამიტომაც ვიკვლევთ, არსებობდა თუ არა იმჟამინდელ, ანუ მე-4 საუკუნის, საქართველოში მსგავსი ანუ კუბის ფორმის არქიტექტურული სხვა ნაგებობები.
იმჟამად, მე-4 საუკუნეში, უფლისწულ რევის ეპოქაში, ანუ პატიოსანი ჯვრის კუბის აგების დროს, საქართველოს ესაზღვრებოდა ორი ცენტრი იმჟამინდელი მსოფლიო ცივილიზაციისა – სასანიდური ირანი და რომის იმპერია.
ორივე სახელმწიფოს მიწაწყალზე კუბის ფორმის არქიტექტურულ-საკულტო ნაგებობები ტიპიური იყო, კერძოდ რომის იმპერიაში ტეტრაპილონები ანუ ოთხთაღედები, ხოლო სასანიდურ ირანში – ათეშგები და ჩაჰართაღები ანუ ოთხთაღდები.
ჩაჰართაღი – ეს იყო კუბური ნაგებობა გუმბათით და ოთხი თაღით ოთხ მხარეს. ასეთი ოთხთაღედები (ჩახართაღები) გამოჩნდა სასანიდების ეპოქაში (III – VII საუკუნეებში). ჩაჰართაღის პროტოტიპად მიჩნეულია რომაული ტეტრაპილონი, რომელსაც იმ დროს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა გუმბათი, ხოლო ჩახართაღი გუმბათიანი ნაგებობა იყო რევის კუბის ფორმის.
ჩაჰართაღი ანუ ჩახართაღი შენდებოდა ქვით.
ზოროასტრულ ტაძრებს თავდაპირველად ჰქონდ ჩახართაღის სახე. შემდეგში, სხვა , მათ შორის ბიზანტიურმა არქიტექტურამ გამოიყენა მსგავსი ფორმები, ხოლო ისლამურმა არქიტექტურამ გამოიყენა ჩახართაღის ფორმა მეჩეთებისა და მავზოლეუმებს ასაგებად.
კერძოდ, გადასვლა კუბური კონსტრუქციიდან ნახევარსფერულ გუმბათზე მიიღწეოდა ტრომპების დახმარებით. მსგავსადვე, ტრომპებია გამყენებული მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძრის არქიტექტორის მიერაც.
კვლევამ დაადასტურა, რომ იმჟამინდელი სასანიდურ ირანში დომინირებული რელიგია – მაზდეანობა (ცეცხლთაყავანისმცემლობა) იყენებდა კუბური ფორმის საგანგებო ქვის გუმბათიან ნაგებობებს „უშრეტი ცეცხლის“ დასაცავად. ამ ნაგებობებს სხვადასხვაგვარად იხსენიებდნენ, მათ ეწდებოდათ „კუბი“, „ქააბა“, კოშკი, ათეშგა და სხვა სახელები, მაგრამ მათი უმთავრესი დამახასათებელი ნიშანი იყო მისი კუბური ფორმა, ანუ კვადრატულ ფუძეზე ნაგები შენობა.
ჩახართაღის (ჩაჰართაღის) ანუ კუბ-ოთხთაღედის ტიპიური ნაგებობა
რომაული ტეტრაპილონი – ჩაჰართაღის წინასახე
რევის კუბი მხოლოდ იმით განსხვავდებოდა ცეცხლთაყვანისმცემელთა კუბისაგან, რომ მის ცენტრში საგანგებო პლატფორმაზე გიზგიზებდა არა ცეცხლი, არამედ აღმართული იყო ხის დიდი ჯვარი. ასევე, ჩაჰართაღისაგან მცხეთის კუბს განასხვავებდა ის, რომ ის მაღალი ნაგებობა იყო, ამით სხვა ნიშნებთან ერთად ემსგავსებოდა ტეტრაპილონს, თუმცა ტეტრაპილონისაგან განსხვავებით მას ჰქონდა გუმბათი.
ერთი სიტყვით, რევის კუბი, ადგილზე, საქართველოშივე ჩამოყალიბებული ხუროთმოძღვრული ნაგებობა იყო, შექმნილი რომაული ტეტრაპილონისა და ირნული ჩახართაღის აქიტექტურის გამოყენებით.
როგორც აღინიშნა, ჩვენი ეროვნული წყაროები, კუბს, კუბას, კუბოს უწოდებენ იმ ნაგებობას, რომელიც შემოაშენა ანუ „გადაახურა“ უფლისწულმა რევიმ სასწაულთმოქმედ ხის პატიოსან ჯვარს, მცხეთის ბორცვზე წმიდა ნინოს მიერ აღმართულს.
ნაშრომში მოყვანილია ვრცელი მასალა და ამონარიდები წყაროებიდან ამ უდიდესი მოვლენის შესახებ.
აღნიშნულ კუბში ჯვრის აღმართვას გააჩნდა ძალზე დიდი სარწმუნოებრივი იდეა, ამ იდეით აიგო მცხეთის ტაძარი და ეს იდეა გამოხატა თავის მონეტაზე მცხეთის ჯვრის ტაძრის მაშენებელმა ერისმთავარმა სტეფანოზმა.
ეს იდეა შემდეგია, მცხეთის კუბის ცენტრში საგანგებო პლატფორმაზე გიზგიზებდა არა ცეცხლი, არამედ აღმართული იყო პატიოსანი ჯვარი, სიმბოლო საქართველოში ქრისტიანობის გამარჯვებისა და ცეცხლთაყვანისმცემლობის დამარცხებისა.
მაშინ, როცა ირანული კუბის, იგივე ჩახართაღის, ცენტრში საგანგებო პლატფორმაზე გიზგიზებდა ცეცხლი, ხოლო ტეტრაპილონისათვის ეს იდეა საერთოდ უადგილო იყო. თუმცა, როგორც ითქვა არქიტექტურული საფუძველი რევის ანუ მცხეთის კუბისა იყო ჩაჰართაღი (ჩახართაღი) და ტეტრაპილონი, ამიტომაც გარეგნულად ის ორთავეს ემსგავსებოდა, შინაარსობრივად ანუ იდეით კი სრულიად განსხვავდებოდა მათგან.
როგორც ითქვა ეს იდეა იყო მაზდეანთა ყველაზე წმინდა ადგილას, კუბის შიგნით პლატფორმაზე, წმიდა ცეცხლის ადგილზე პატიოსანი ჯვრის აღმართვა.
ეს იდეა, როგორც ითქვა, იმჟამინდელმა ქართულმა საზოგადოებამ გამოხატა არა მხოლოდ მცხეთის ჯვრის ქვის არქიტექტურით, არამედ მონეტებიტაც, რაც უწყება იყო ქართლში ქრისტიანული სარწმუნოების ზეიმისა. ეს იდეა ასახულია მცხეთის ჯვრის მაშენებელ ერისმთავარ სტეფანოზის მონეტაზე.
ფაქტი იმისა, რომ VI და VII საუკუნეების ქართული საზოგადოების უმრავრესი იდეა თავის მონეტაზე გამოსახა ქართლის ერისმთავარმა სტეფანოზმა, მცხეთის დიდი ტაძრის მშენებლობის დამაგვირგვინებელმა, წარმოადგენდა დემონსტრაციას ქართლში ქრისტიანული სარწმუნოების გამარჯვებისა ცეცხლტაყავანისმცემლობაზე. ეს იყო დიდი გამბედაობა. ამ ფაქტს კიდევ უფრო ამძაფრებდა ამ იდეით ტაძრის აგება, ანუ ცეცხლტაყავანისმცემელთა საკულტო ნაგებობაში ცეცხლის ადგილზე ჯვრის აღმართავა.
სტაფანოზის მონეტისზურგზეიქ,სადაცსასანურმონეტებზეგამოსახულიიყოცეცხლი, დგასჯვარი, მსგავსად იმისა, როგორც მცხეთის კუბის ცენტრში ცეცხლის კვარცხლბეკზე მოგიზგიზე ალის ადგილას აღმართული იყო პატიოსანი ჯვარი.
მაშასადამე მცხეთის ჯვრის დიდ ტაძარსა და სტეფანოზის მონეტეას იმჟამინდელი საზოგადოების იდეა აერთიანებდათ – დამარცხება ცეცხლთაყვანისმცემლობისა და საბოლოო გამარჯვება ქრისტიანობისა.
ქართლის ერისმთავრის – სტეფანოზ პირველის მიერ მოჭრილი ვერცხლის მონეტა ქართული წარწერით და ჯვრის გამოსახულებით. მე-7 საუკუნე. აქ ცეცხლის კვარცხლბეკზე გიზგიზებს არა „წმიდა ცეცხლი“, არამედ აღმართულია პატიოსანი ჯვარი.
აღინიშნება, რომ სტეფანოზ 1-მა, ქართველ მმართველთაგან პირველმა, გამოიჩინა უდიდესი გაბედულება და საქართველოში სასანიდების ზეობის წლებში ე.წ. “ქართულ-სასანიდურ“ მონეტაზე ზოროასტრების მთავარი ემბლემის „წმინდა ცეცხლის“ (ატარას) ადგილას მოათავსა ჯვარი – ქრისტიანობის გამარჯვების სიმბოლო.
როგორც ითქვა, მსგავსადვე, ჯერ კიდევ უფლისწულმა რევიმ პატიოსანი ჯვარი მოათავსა ზოროასტრული არქიტექტურით ნაგებ კუბში, რომლის ცენტრში, ტრადიციულად, სასანიდურ ეპოქაში, ანთებდნენ ზოროასტრების უმთავრეს სიმბოლოს „წმინდა ცეცხლს“.
მაშასადამე, სტეფანოზი, რომელმაც საბოლოო სახე მისცა მცხეთის ჯვარს, იზიარებდა და ავითარებდა იმ ეპოქაში საქართველოს ეკლესიის უმთავრეს მიზანს – ეს იყო ცეცხლთაყვანისმცემლობის დამარცხება და საბოლოო გამარჯვება ქრისტიანული სარწმუნოებისა. მან, ეს იდეა სიმბოლურად გამოსახა თავის მონეტაზე და ამ იდეით იყო აგებული მცხეთის ჯვრის ტაძარი.
სტეფანოზის მონეტის ჩანახატი Victor Langlois (1829-1869).
ამჟამად, ჩვენს ეპოქაში, არსებობს ტენდენცია, როგორმე მცხეთის ჯვრის ტაძრის არქიტექტურულ საფუძვლად გამოაცხადოონ მე-6 საუკუნის ბოლოსა და მე-7 საუკუნის დასაწყისის სომხური ხუროთმოძღვრება დაკავშირებული სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიასთან, ამიტომ ცდილობენ როგორმე სტეფანოზ 1 გამოაცხადონ მონოფიზიტად, ხოლო მის მიერ აგებული ჯვრის ტაძარი-მონოფიზიტურ ძეგლად. ამის საფუძვლად მიიჩნევა სტეფანოზის ერთგულება სასანიდების მიმართ და მისი წინააღმდეგობა თბილისის ციხესთან ხაზარებისა და ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლეს გაერთიანებული ჯარისადმი.
ამ მიზეზით ის მონოფიზიტად არ შეიძლება ჩაითვალოს.
სტეფანოზისათვის ჰერაკლე იყო არა ქალკედონიტი იმპერატორი, არამედ მომხდური, რომელმაც ეკლესიებში ქრისტიანებიც კი დახოცა ( წყაროს ცნობით), მით უფრო, რომ მან საქართველოში შემოიყვანა ხაზარების ჯარი, რომელთაც „მკვლელებისა და მძარცველების ჯოგს“ უწოდებდა იმჟამინდელი ისტორიკოსი მოვსეს კალანკატუაცი.
მით უფრო, რომ ჰერაკლე იმთავითვე ამჟაღავნებდა სწრაფვას მონოთელიტური ერესისადმი, მალევე მან სომხურ ეკლესიასთანაც კი შეკრა კავშირი და მასთან „ე.წ. „უნია“ -ხელშკრულება გააფორმა.
ასეთ ფონზე სტეფანოზი იყო არა მცველი სასანიდური ხელისუფლებისა, ანდა მონოფიზიტობისა, არამედ მტრისაგან თავისი ქვეყანის მცველი.
საერთოდ უნდა ითქვას, რომ როგორც სომხური წყაროდან, „ეპისტოლეთა წიგნიდან“ და ასევე ქართული წყაროებიდანაც ჩანს, იმ ეპოქაში აღმსარებლობითი თვალსაზრისით ქართული საზოგადოება ძირითადად, შემართებით იბრძოდა მაზდეანობის დასამარცხებლად და ასევე სომხური ეკლესიის გამძაფრებული პროზელიტიზმის (მის მიერ ქართული ეპარქიების მტაცებლობის) წინააღმდეგ.
შესაბამისად მისთვის (ზოგადად საზოგადოებისათვის) , იმჟამად, დავა მონოფიზტთა და ქალკედონიტთა შორის შორეული და გაუგებარიც იყო, რაც ჩანს, მაგალითად იმ ეპისტოლრდან, რომელიც ქართლის აზნაურებმა მიწერეს სომეხ იერარქს, კერძოდ ისინიწერდნენ “…ჩვენესსარწმუნოებაცაგვაქვსდაეგეც, სჯულსაქაცვეზიარებითდამანდაც, მოსესთუსურს, მოვიდეს, ჩვენსკათალიკოსსდაემორჩილოს, რადგანჩვენასემოგვწონს, დათავისიადგილიდაიკავოსო” (ეპისტოლეთა წიგნი, 1968 გვ. 45).
„ჩვენ ეგ სარწმუნოება გვაქვს და ესეც“ ნიშნავს, რომ საზოგადოების ერთ ნაწილში ჯერ კიდევ არაა გამძაფრებული ცოდნა იმისა, რომ მონოფიზიტობა განსხვავდება დიოფიზიტობისაგან, მაგრამ მათთვის (ქართლის ერისთავ-დიდებულებისათვის) სარწმუნოებრივი დავის საწყის ეტაპზე, ძალზე მძაფრი მნიშვნელობა ჰქონდა მშობლიური ქართული ეკლესიის მთლიანობის დაცვას, ამიტომაც მათთვის მიუღებელი იყო სომხური ეკლესიის შეჭრა გუგარქ-ცურტავის ეპარქიაში და მისი მიტაცების მცდელბა. აი, ამ სომხური ეკლესიის მტაცებლობა-პროზელიტიზმს, გამძაფრებით ეწინააღმდეგებოდნენ ქართლის აზნაურები, რაც აღნიშნულია შესაბამის ეპისტოლეში, რაც შეეხება ზოგადად საქართველოს ეკლესიას, როგორც ეს გარკვეულია ჩვენს წიგნში, „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ასურელი მამების ღვაწლით მე 6 საუკუნის შუა წლებიდან ის ქალკედონიტური იყო. ქვეყნის „პატრონებისათვის“ ანუ აზნაურებისათვის, კი თავიანთი ქვეყნის მთლიანობის, მათ შორის ეკლესიური ერთიანობის დაცვა ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო, ამიტომაც ისინი იდგნენ თავიანთი ქალკედონიტი კირიონ კათალიკოსის მხარეს, რომელსაც სომხური ეკლესია ეპარქიის წართმევას უპირებდა.
ამიტომაც ისინი („ქართლის აზნაურები“), ეპისტოლეტა წიგნის თანახმად, წერენ – „ჩვენთვის მთავარია, რომ ჩვენი ცურტავის ეპარქიიდან ლტოლვილი მოსე ეპისკოპოსი უკან დაბრუნდეს და ჩვენს კათალიკოს კირიონს დაექვემდებაროს ძველი წესის შესაბამისადო“, ანუ ქართულ მხარეს უფრო მნიშვნელოვნად მიაჩნდა საქართველოს ეკლესიის საზღვრების ურყეობა, ძველი წესების უცვლელობა, მაშინ, როცა სომხურ ეკლესიას სურდა ცურტავ-გუგარქის ეპარქია ჩამოეჭრა საქართველოს ეკლესიისათვის და იქ ქართულის ნაცვლად, სომხურენოვანი წირვა ლოცვა დაენერგა (ეს საკითხი უფრო გამოწვლილვით, იხილეთ ჩემს წიგნში „საეპისკოპოსოები ისტორიულ ივერიაში“).
მაგრამ, ის, რაც, სარწმუნოებრივი დავის დასაწყისში, სარწმუნოებრივად გაუგებარი იყო ქართლის აზნაურებისათვის (დიდებულებისათვის) კარგად იცოდა ქართლის საულიერო წოდებამ, რომელიც კირიონის სახით მედგრად იცავდა ქალკედონურ აღმსარებლბას და მტკიცედ გმობდა სომხურ მონოფიზიტობას (რომელსაც ამჟამად შერბილებული სახით მიაფიზიტობას უწოდებენ).
კირიონთან ერთად ქართლის დიდებულებიც მალევე მიხვდნენ ქალკედონური აღმსარებლობის სიწმინდეს და ისინი მედგარ მცველებად გადაიქცნენ ამ აღმსარებლობისა, მათ შორის ცხადია ქართლის ერისმთავრები.
ასეთ ფონზე სტეფანოზი არ შეიძლება გამოცხადდეს მონოფიზიტად და მცხეთის ჯვრის ტაძარი მონოფიზიტების აგებულად.
ერთი სიტყვით, სწორედ სტეფანოზის ეპოქაში, კირიონ კათალიკოსის დროს განხეთქილებამ ქართულ და სომხურ ეკლესიებს შორის პიკს მიაღწია. სომეხმა კათალიკოსმა თავის მრევლსაც კი აუკრძალა მცხეთაში, ვითრაცა ქალკედონიზმის ბუდეში ლოცვა.
ამ მიზეზის გამო , სომხურ-მონოფიზიტურ საეკლესიო პროზელიტიზმთან მებძოლი კირიონის მიერ ნაკურთხი მცხეთის ჯვრის სატაძრო არქიტექტურა მთელს სამხრეთ კავკასიაში სომხურ-მონოფიზიტური აგრესიისაგან თავდაცვის ძეგლად აღიქმებოდა, რაც კარგად ჩანს, სომხურ წყაროში „ეპისტოლეთა წიგნში“, როდესაც მცხეთის ეს ტაძარი, მანგლისთან ერთად, სომხეთის პატრიარქმა წარმოადგინა ვითრცა ქალკედონიზმის ბუდე-ცენტრები და სომეხ მრევლს (ანუ მონოფიზიტებს) აუკრძალა ამ ქალკედონიტურ ტაძრებში ლოცვა.
მაშასადამე, ამჟამად, 21 საუკუნეში, გავრცელებული მტკიცება, რომ მცხეთის ჯვრის არქიტექტურა ეთბაშად, მე-7 ს.-ში ჩამოყალიბდა, მიუღებელია.
მცხეთის ჯვრის არქიტექტურა თითქმის ორი-სამი საუკუნის მანძილზე იქმნებოდა. როგორც აღინიშნა, ის ვითარდებოდა ადგილობრიც ნიადაგზე, ადგილობრივი პირობების შესაბამისად, მე-4 საუკუნიდანვე,
დასკვნის სახით, კიდევ ერთხელ რომ გავიმეოროთ, თავდაპირველად, ხის დიდი „პატიოსანი ჯვარი“ მისი ნალექისაგან დაცვის მიზნით გადაიხურა ქვის გუმბათიანი ღია თაღებიანი კუბური ფორმის შენობით. ეს ნაგებობა, აშენებული იყო იმჟამინდელი არქიტექტურული სტილის შესაბამისად. ასეთ კუბურ ნაგებობებს სასანიდურ ირანსა და მის გავლენის ქვეყნებში „ჩაჰართაღი“ ანუ „ოთხთარედი“ (ტეტრაპილონი) ეწოდებოდა, ქართველები კი „კუბას“, „კუბოს“, ანუ კუბს უწოდებდნენ. ის აიგო მე -4 საუკუნის დაახლოებით 40-50-იან წლებში, მცხეთის ბორცვზე პატიოსანი ჯვრის აღმართვიდან 23 წელს.
ეს ქვის კუბი გადახურული იყო მის კედლებზე დაყრდნობილი ნახევარსფერული გუმბათით. იმ დროს ქართლსა თუ კახეთში მსგავსადვე აგებდნენ რელიგიური დანიშნულების შენობებს, ეს რელიგია იყო ცეცხლთაყვანისმცემლობა, რომელიც, წყაროთა ცნობით, საკმაოდ იყო გავრცელებული ქართლში და საუკუნოვანი ისტორია ჰქონდა. მისი არქიტექტურა მიღებულ-შეთვისებული იყო და ერთგვარ სტანტარტულ ნორმას წარმოადგენდა იმჟამინდელი საზოგადოებისათვის რელიგიური ნაგებობების მშენებლობისას. მაგრამ უდიდესი, რევოლუციური განსხვავება იყო ის, რომ ამ ნაგებობის ცენტრში მოგიზგიზე ცეცხლის ნაცვლად ქრისტიანრბმა ჯვრები აღმართეს. ანუ შეთვისებული რელიგიური არქიტექტურა ქრისტიანებმა თავის საჭიროებისათვის, საკუთარი რელიგიური სიმბოლოებისათვის გამოიყენეს და სამლოცველოებად გადააქციეს. ანუ ქრისტიანებმა შესაბამის ზოროასტრულ ნაგებობებში ცეცხლი „დაშრიტეს“ ანუ ჩააქრეს და მის პოსტამენტზე, მის ნაცვლად ჯვარი აღმართეს, სიმბოლო ქრისტიანობისა და რელიგიური თაყვანისცემისა.
მცხეთასა თუ თბილისში, ქართლსა თუ კახეთში, ასევე დასავლეთ საქართველოში, როგორც ვანის გათხრებიდან ჩანს, ქრისტიანობის გამარჯვებამდე, ანუ მე-4 საუკუნემდე და შემდეგაც, მრავალი იყო მაზდეანური ცეცხლის საგზებელები ანუ ცეცხლის დასანთები კუბის ფორმის ნაგებობები, მათ გააჩნდათ ნახევერსფერული გუმბათი, რომელიც ეფუძნებოდა ტრომპებს.
ამ საცეცხლე ღია თაღებიან ქვის კუბებს, სტანდარტულად აგებდნენ კვადრატულ საფუძველზე.
როგორც ითქვა, მისი კედლები გუმბათით გვირგვინდებოდა, იმჟამინდელი არქიტექტურული მიმართულების შესაბამმისად, რომელნიც ქვემოთაა განხილული.ხოლო გვერდები იყო ე. წ. „ოთხთაღედი“.
ამ ქვის კუბის ეკლესიად გადაქცევის გეგმა დასახა გურამ კურაპალატმა მე-6 საუკუნეში. როგორც ითქვა, ამ კუბის ცენტრში საგანფებო დიდი პლატფორმაზე აღმართული იყო ხის დიდი „პატიოსანი ჯვარი“, ამიტომაც კუბი ცნობილ სალოცავს წარმოადგენდა.
მე-6 ს.-ში, გურამ კურაპალატმა კუბის გვერდ-წახნაგებს (ღია თაღებს) აფსიდიანი მკლავები მოაშენა და სალოცავი დიდ ეკლესიად გადააქცია, კერძოდ, კუბის ოდნავ დაგრძელებულმა გვერდებმა მიიღო ჯვრის მკლავების ფორმა. ანუ თაღები მკლავების სახით ოდნავ დაგრძელდა.
მკლავები დაბოლოვდა კონქებით გადახურული აფსიდებით. ცენტრში კი კუბის გუმბათი ამაღლდა შესაბამისი ყელით, მკლავთაშუა კი გამოიკვეთა ე. წ. კუთხის ოთახები.
გურამ კურაპალატმა თავისი გეგმის შესაბამისად ააშენა კიდეც ამ ეკლესიის კედლები დაახლოებით 1-1.5 მეტრ სიმაღლემდე და გარდაიცვალა, მისი საქმე გააგრძელა უფლისწულმა დემეტრემ და დააბოლოვა სტეფანოზ 1-მა.
საუკუნოვანი მშენებლობა მცხეთის ჯვრის დიდი ეკლესიისა, რომელიც უფლისწულმა რევიმ, პატიოსანი ჯვრის კუბის აგებით დაიწყო მე-4 საუკუნეში, დაბოლოვდა მცხეთის ჯვრის დიდი ეკლესიის აგებით მე-6 საუკუნის ბოლოს, და ჩანს, ის კირიონ კათალიკოსმა აკურთხა მე-6 ს. ბოლოს, ანდა მე-7 საუკუნის დასაწყისში. სომხური ეკლესიის მეთაურებისათვის კირიონის მიერ ნაკურთხი ეს ტაძარი ქალკედონიზმის ბუდე-ცენტრად მოოიაზრებოდა, ამიტომც 608 წელს იქ მისვლა და ლოცვა სომეხთა პატრიარქმა აუკრძალა სომეხ მრევლს.
სომხური ეკლესიის პროზელიტიზმთან და მონოფიზიტობასტან მებრძოლი კირიონ 1 კათალიკოსი არის მცხეთის ჯვრის დიდი ეკლესიის მშენებლობის დამაგვირგვინებელი (ქართლის მეფე-ერისმთავრებთან ერთად).
მცხეთის ჯვრის დიდი ეკლესია ორი საუკუნე შენდებოდა და საბოლოოოდ მონოფიზიტებტან მებრძილი კირიონ კათალიკოსის მიერ ეკურთხაა ვითარცა ტაძარი მართლმადიდებელი ერისა, ძეგლ-ეკლესია მოზეიმე ქალკედონიზმისა.
ამით, საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ჯვრის ტიპის ტაძარი მისი სპეციფიკური არქიტექტურული ფორმით, რომელიც საყოველთაოდ იქნა აღიარებული ვითარცა ქალკედონური სახე სატაძრო მშენებლობისა ანუ, ანტი-მონოფიზიტური.
თავისი იერით იმდენად შთამბეჭდავი, რომ თვალის ერთ შევლებითაც კი მისი სახე ღაღადებდა, რომ ის იყო არა სომხურ-მონოფიზიტური, არამედ ქალკედონურ-იბერიული ტვიფრის მატარებელი.
ყველგან კავკასიაში, ასეთი არქიტექტურის, ასეთი ტიპით ნაგები ეკლესიები (მათ შორის სომხეთში) მხოლოდ ქალკედონიტებს ემსახურებოდა.
ასეთი ტიპის ტაძრებს სომხეთში მცხოვრები ქალკედონიტებიც იყენებდნენ. რატომღაც ამჟამად ყველას ავიწყდება, რომ სომეხი-ქალკედონიტები თავიანთ თავს არა „სომხებს“, არამედ „იბერებს“ უწოდებდნენ და ამ იბერების გული მცხეთის ანუ იბერიის დედატაძრისაკენ იყო მიპყრობილი,
ყველგან კავკასიაში, თუ ასეთი ტიპის ტაძრის ცენტრი წარმოადგენს კვადარტს, ეს ნიშნავს, რომ ის იბერიულ-ქალკედონური ტაძარია, ეს კვადრატი, როგორც აღინიშნა, უფლისწულ რევის კუბის საფუძვლიდან მომდინარეობს.
რაც შეეხება ისტორიული არმენიის დასავლეთ და ჩრდილოეთ ნაწილებში მცხოვრებ იბერებს, მათ თავიანთი სახელი „იბერები“ ეწოდათ არა მათ მიერ ქალკედონიტობის ერთგულების გამო, არამედ, როგორც სტრაბონი წერს, ეს ოლქები თავდაპირველადვე იბერებით იყო დასახლებული და შემდეგ აღმოჩნდა არმენიის ხელში. სტრაბონის ცნობით, იბერების ეს ოლქები(პარიადრეს კათები, ხორძენა და გოგარენა) მიიტაცეს არმენიის მეფეებმა არტაქსიამ და ზარიადრემ, რასაც შედეგად მოყვა ამ მხარეებში მცხოვრები მკიდრი იბერიული მოსახლეობის არმენიზაციის მეტ-ნაკლები ხარისხი, მათგან, კირიონის ეპოქაში, მრავალმა კარგად იცოდა თავისი ნამდვილი ანუ იბერიული ეთნიკური ვინაობა და ამიტომ არმენიაში მცხოვრები ეს მოსახლეობა თავის თავს „იბერებს“ უწოდებდა.
ამ შესავლის დასასრულებლად, უნდა ითქვას, რომ მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი ადგილობრივი არქიტექტურის გამოყენებით შენდებოდა სამი საუკუნის მანძილზე და მან თანდათანობით მიიღო თავის დასრულებული სახე.
ასე, რომ ჯვრის დიდი ტაძრის არსებული ფორმა გამომდინარეობს მის ცენტრში აღმართული პატიოსანი ჯვრიდან.
ამიტომაც თუკი სხვა, მსგავსი ტიპის ტაძრის ცენტრში არ არის აღმართული საგანგებო ზომის ჯვარი, დიდი ზომის პლატფორმაზე, ყველა ასეთი ტაძარი უნდა ჩაითვალოს მცხეთის ჯვრის გვიანდელ მინაბაძად.
მცხეთის ტეტრაკონქის არქიტექტურული ტიპი მის ცენტრში აღმართულმა დიდი ზომის ხის ჯვარმა განაპირობა, ამიტომაც ავანი, რიფსიმე და სხვა ყველა მსგავსი ტაძარი, ამჟამინდელ სომხეთში, მცხეთის მინაბაძია.
იმის გამო რომ ეს ტაძარი ააგო და აკურთხა დიდმა ქალკედონიტმა კირიონ კათალიკოსმა,სომხურ-მონოფიზიტურ საეკლესიო პროზელიტიზმთან მებრძოლმა,ამიტომ ასეთი სტილის ტაძარი ყველგან მხოლოდ ქალკედონიტ მრევლს ემსახურებოდა.
11.07.2023