მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
ჩამოყალიბებულია მტკიცება, რომ ტაო და მიმდებარე ოლქები მე-8 საუკუნემდე დასახლებული იყო მხოლოდ ეთნიკური სომხებით და თითქოსდა, ქართული მოსახლეობა აქ ჩნდება მე-9 საუკუნიდან მიგრაციის შედეგად, არაბობის დროს. ამასთანავე, გავრცელებული აზრით, ტაოში მასობრივად ჩასახლებულმა ქართლიდან ლტოლვილმა მოსახლეობამ, თითქოსდა მოახდინა მკვიდრი სომხების ასიმილირება და გადაყვანა ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში,
მაგ. ტაოს ისტორიის გამოჩენილ მკვლევარად ცნობილი რუსი მეცნიერი ვ. სტეპანენკო დაბეჯითებით წერს – „შეგახსენებთ, რომ მე-8 საუკუნემდე ტაო შედიოდა არმენიის შემადგენლობაში. მისი მოსახლეობის დიდ უმრავლესობას შეადგენდნენ სომხები. სომხური წარსულიდან ტაომ შემოინახა ტოპონიმიკა და არქიტექტურული ძეგლების ნაშთები, მაგალითად ბანა და იშხნის ეკლესიის აფსიდი…ქართველებით დასახლების დროს ტაოს შედარებით გაუკაცრიელებას მოწმობს გრიგოლ ხანძთელის „ცხოვრება“. მე-9 საუკუნის დასაწყისში ის უკვე შედიდა ქართველი ბაგრატიონების სამფლობელოების კონგლომერატში… ტაიკის ქართული კოლონიზაცია, ჩვენთვის ცნობილია გრიგოლ ხანძთელის „ცხოვრებით“, მის გადასვლას ბაგრატიდების საგვარეულოს ქართული განშტოების კონტროლის ქვეშ, შედეგად მოყვა ავტოქტონური სომხური მოსახლეობის ასიმილაციის პროცესისი დასაწყისი…“. В. П. Степаненко / Античная древность и средние века: Том 30 / Изд-во Уральс-го гос. университета, 1999 г. с. 133—134
Напомним, что до VIII в. Тайк входил в состав Армении, будучи доменом нахарарского рода Мамиконян. Подавляющее большинство населения его составляли армяне. Следы армянского прошлого Тайка сохранила топонимика и остатки архитектурных памятников, как, например, храм в Бана и апсида церкви в Ишхани. Район подвергся тотальному разгрому во время похода арабского полководца Мервана Кру (735) и в ходе антиарабского восстания 774—775 гг. «Житие» Григория Хандзтели свидетельствует об относительном запустении Тайка ко времени его заселения грузинами.
К началу IX в. он уже входил в конгломерат владений грузинских Багратидов….
Преобладание здесь к концу X в. грузинского населения несомненно, как несомненно и присутствие значительного армянского.
Грузинская колонизация Тайка, известная нам по «Житию» Григория Хандзтели, переход его под контроль грузинской ветви рода Багратидов имели следствием начавшиеся процессы ассимиляции автохтонного армянского населения, затронувшие в основном представителей азатских родов, причастных к грузинской по преимуществу правящей верхушке…
Должны были иметь место и противоположные по направленности процессы, свойственные любой контактной зоне, а именно, усвоение переселенцами-грузинами определённых бытовых навыков и традиций армянского населения региона. Заимствования эти должны были отразиться и в языке. И отразились. В. П. Степаненко / Античная древность и средние века: Том 30 / Изд-во Уральс-го гос. университета, 1999 г. с. 133—134
სტეპანენკოსა და სხვა თა ამ მტკიცებათა გასაბათილებლად ჩვენ ქვემოთ გამოწყლილვით მოგვყავს ქსენოფონტეს, სტარბონისა და სხვათა ნაშრომები, რომლებიდანაც კარგად ჩანს, რომ ისტორიულად ტაო და მიმდებარე ოლქები მუდამ დასახლებული იყო ქართული ტომებით, მათ ერთობლიობაში სტრაბონის დროს უკვე იბერები ერქვათ და მათი მიწაწყალი, სტარბონისავე ცნობით, კერშოდ პარიადრე, ხორძენა თუ გოგარენა, (რომელთა შორის უთუოდ მოიაზრება ტაო და მიდებერე ოლქები), არმენიამ მიტაცა იბერებისაგან. მისი მოსახლეობა ცხადია არ ამოწყვეტილა, თუმცა არმენიზაციის პროცესში იმყოფებოდა. მთიან მხარეებში არმენიზაციის პროცესი შედარებით შენელებული იყო, ასეთი ყველაზე მაღალი მთიანეთია ტაო-ბასიან-კარინის ოლქი და მისი მიმდებარე მხარეები.
ქვემოთ მოყანილია წყაროები იმ მოსაზრების განსამტკიცებლად, რომ მე-9 საუკუნის დასაწყისამდე ტაო დასახლებული იყო არა სომხებით, არამედ არმენიზაციის პროცესში მყოფი ქართველებით.
მე-9 ს.-მდე ტაოს მოსახოლეობის უდიდეს უმრავლესობას შეადგენდნენ არმენიზაციის პროცესში მყოფი ის ქართველები, რომელთაც იცოდნენ თავიანთაი იბერიული წარმომავლობა და იბრძოდნენ, მათ შორის კანონიერი საეკლესიო მეთოდებითაც, რათა გადაეგდოთ მათთვის არასასურველი სომხური ეკლესიის იურისდიქცია და აღედგინათ კავშირი დედა-ქართულ ეკლესიასთან.
ამასთანავე აღნიშნული ვ. სტეპანანკო თითქმის ყოველ წინადადებაში იმეორებს არასწორ მტკიცებას, თითქოსდა გრიგოლ ხანძთელის „ცხოვრება“ აღწერს ქართველებით დაცარიელებული ტაიკის კოლონიზაციას და მისი მკვიდრი სომხური მოსახლეობის ასიმილაიაცია-გაქართველებას, ის ბრმად იმეორებს ნ. მარის ამ თვალსაზრისს, რადგანაც ვფიქრობ, რომ დედანში მას ეს წყარო არ წაუკითხავს, იქ მსგავსი არაფერია მოთხრობილი.
რაც შეეხება ე. წ. სომეხ -ქალკედონიტებს (ნ. მარის შემოღებული ტერმინია), სინმდვილეში ტაო დასახლებული იყო არა სომეხი ქალკედონიტებით, არამედ მკვიდრი ქართული მოსახლეობით, რომელნიც სომხური ეკლესიის იურიდიქციაში იმყოფებოდნენ, თუმცა კი მუდამ, მათ შორის მე-7 საუკუნეშიც იყვნენ მტკიცე ქალკედონიტები. როდესაც 726 წლის სომხური ეკლესიის მანასკერტის კრებამ ანთემას გადასცა ქალკედონიტები, ეს ეროვნულ შურაცხოფად მიიჩნიეს ტაოს იბერებმა და საბოლოოდ გადაწყვიტეს სრულიად განშორებოდნენ სომხურ ეკლესიას და დაკავშირებოდნენ მშობლიურ ქართულ ეკლესიას.
ასე, რომ არა სომეხი-ქალკედონიტები შეუერთდნენ ქართულ ეკლესიას, არამედ იქამდე სომხური ეკლესიის უღელქვეშ მყფმა იბერიულმა მოსახლეობამ ინება ეკლესიური გათავისუფლება და დაუბრუნდა მშობლიურ წიაღს.
ამიტომ არასწორია განცხადება თითქოსდა „ტაოს უმრავლესობა, მისი მკვიდრი სომეხი-ქალკედონიტები იმყოფებოდა ქართული ეკლესიის ზეწოლის ქვეშ“, როდესაც წერენ-
იყენებენ ისეთ ტერმინებს, როგორიცაა „ქართველთა მიერ ტაოს ოკუპაცია“, „ასიმილაცია“ და სხვა, ამასთანავე ამ თავიანთი მტკიცების წყაროდ ასახელებენ გრიგოლ ხანძთელის „ცხოვრებას“.
უპირველეს ყოვლისა, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ისეთ შესანიშნავ წყაროში, როგორიცაა წმ.გრიგოლ ხანძთელის „ცხოვრება“ ასეთი ცნობა არ არსებობს, აქ მხოლოდ აღწერილია, რომ წმიდა გრიგოლს კლარჯეთში (და არა ტაოში), თბილისიდან გაყვა სულ რამდენიმე ბერი, მათგან ნახევარი შემდეგ აფხაზთა სამეფოში გადავიდა. ტაოში კი მას ადგილობრივმა დიდებულმა (ქართული ეკლესიის წიაღში მყოფმა) უპატრონა, დაუახლოვა სამეფო სახლს და მისცა ქალკედონურ ტაოში მოღვაწეობის საშუალება. ტაოში მოსახლეობა რომ არ ყოფილიყო თავისი სოფლებითა და ქალაქებით, მაშინ იქ სამეფო სახლიც არ იარსებებდა და არც დიდებულთა მდიდარი შრე. თუმცა კი ცხადია, მისი მოსახლეობა ისევე იყო შემცირებული, როგორც მთელ ქართულ სამყაროში მურვან ყრუს შემდეგ.
ანუ ტაო, წმ. გრიგოლ ხანცდელამდე უკვე იყო დაბრუნებული ქართული ეკლესიის წიაღში, ქართულენოვანი წირვა ლოცვით, მაგ. მას იქ დახვდა ქართულად მლოცველი ბერი თავისი მონასტრით.
როგორც ითქვა ტაო უკვე 726 წლის მანასკერტის მონოფიზიტური კრების შემდეგ განშორდა სომხურ ეკლესიას.
ტაოს ოლქის ხალხის ანუ „იბერთა“ საეკლესიო მეთაურს, მიქაელ ბრეკის ცნობით, სომეხი კათალიკოსის ნაცვლად, კათალიკოსად ხელი დაასხა ანტიოქიის პატრიარქმა 750-იან წლებში, ამ დროს წმიდა გრიგოლ ხანძთელი ჯერ დაბადებულიც არ იყო (759 წ.). მისი დაკავშირება ტაოს თითქოსდა ქართიზიასთან არასწორია.
სტეპანენკოს თანახმად, ტაიკის ქართული კოლონიზაცია იქცა საწყისად იქაური სომხური მოსახლობის ასიმილაციის პროცესისა,
მაგრამ ტაოში, როგორც ითქვა, ცხოვრობდა არა სომხური მოსახლეობა, არამედ, 726 წლამდე, სომხური ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ მყოფი მკვიდრი ქართული მოსახლეობა სომხურენოვანი ღვთისმსახურებითა და განათლებით, ისევე, როგორც ამ ეპოქის ალბანეთის ვრცელ ქვეყანაში ალბანური მოსახლეობა იმყოფებოდა სომხური ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ,
თუმცა კი, ალბანეთისგან განსხვავებით, ტაომ შეძლო სომხური საეკლესიო უღლისაგან გათავისუფლება, როგორც „ ეპისტოლეძთა წიგნიდან“ ჩანს, სომხური საეკლეისო უღლისაგან გატისუფლება უფრო ადრე, კირიონ კათალიკოსის ღვაწლით შეძლო გუგარქმა სასტიკ სასნიდურ ეპოქაში, როდესაც სომხური ეკლესია სასანიდმა ხელმწიფეებმა გააბატონეს მეზობელ ხალხებზე,
ასევე იქცეოდნენ მალევე არაბებიც, მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით არაბთა ჯარით მხარდაჭერილი სომეხი კათალიკოსი შეიჭრა ალბანეთის დედაქალაქ ბარდავში, დააპატიმრა ალბანელი კათალიკოსი და სიკვდილით დაასჯევინა, ხოლო ალბანურენოვანი ღვთისმსახურება აკრძალა და ამის შემდეგ, მთელ ალბანეთში, საუკუნეთა მანძილზე, სომხურენოვანი ღვთისმსახურება განიცრცო, რამაც გამოიწვია ალაბნელი ხალხის სრული გაქრობა-არმენიზაცია. იგივე ბედი ელოდა ტაოს ქართველობას, თუ არა მათვის სამაგალითო კირიონ კათალიკოსის გმირობა.
საინტერესოა, რატომ არ სვამენ კითვას მაგალითად ვ. სტეპანენკო და სხვები, ასიმილაცია-არმენიზაციის იმ პროცესების შესახებ, რომელშიც იმყოფებოდა ტაოსა და მეზობელი ოლქების მომცველ ისტორიულ მიწაწყალზე (პარიადრე-ხორძენა-გოგარენაში) მცხოვრები იბერები არმენიის მიერ მათი ქვეყნების ანექსიის შემდეგ, ნაწილობრივ მაინც ხომ არ შეინარჩუნეს მათ თავიანთა იბერიული წარსულის ხსოვნა, იქნებ სწორედ ეს იბერები ცხოვრობნენ მე-9 საუკუნემდე ტაოში, იქნებ მათ იმიტომ უყვარდათ ქალკედონური სარწმუნოება, რომ რელიგიურადაც სწორად მიაჩნდათ მათი დედაქვეყნის ქართლის ერის ერთგულება ქალკედონიზმის მიმართ, მაშინაც კი, როცა ისინი (ტაოელები და ბასიანელები) სომხურ-მონოფიზიტური ეკლესიის უღელქვეშ იმყოფებოდნენ?
სტარბონი ტაოელთა წინაპრების შესახებ წერს –
11,14,5. Далее рассказывают, что Армению, в прежние времена бывшую маленькой страной, увеличили войны Артаксия и Зариадрия. Они были первоначально полководцами Антиоха Великого, а впоследствии, после его поражения, стали царями (первый — царем Софены, Акисены, Одомантиды и некоторых других областей, а последний — царем страны вокруг Артаксаты); они расширили совместно свои владения, отрезав часть областей окружающих народностей, а именно: у мидян они отняли Каспиану, Фавнитиду и Басоропеду; у иберов — предгорье Париадра, Хорзену и Гогарену, которая находится на другой стороне реки Кира; у халибов и мосинеков — Каренитиду и Ксерксену, которая граничит с Малой Арменией или является ее частью; у катаонов — Акилисену и область вокруг Антитавра; наконец, у сирийцев — Таронитиду. Поэтому все эти народности теперь говорят на одном языке.
სტარბონის მიერ ნახსენები არტაქსია არის არმენეიის მეფე არტაშეს 1 (ძვ. წ. 189-160), რომელმაც ზარიადრესთან ერთად დაიპყრო იბერების მიწაწყალი პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა. ამჟამად ცდილობენ ეს ვრცელი მიწაწყალი დააკნინონ და მცირე პროვინციად წარმოსახონ კლარჯეთის მხარეს, მაგალითად, იმეორებენ აკადემიკოს ერემიანის აზრს, თითქოსდა პარიადრე შეესაბამება პარხარს, ხორძენა კლარჯეთისა და არტაანის ოლქებს, გოგარენა გუგარქს, ჩვენი მტკიცებით პარიადრე ერქვა და ეწოდება მთიანეთს ტრაპეზუნტის სამხრეთ დასავლეთით, გოგარენა, როგორც სტრაბონი აღნიშნავს მტკვრის იქით, ანუ მარცხენა სანაპიროზე ოყო, ხოლო ხორძენა ვრცელი ოლქი მათ შორის, აღსანიშნავია, რომ მოგვიანეთით ბიზანტიური სამხედრო-ადმინისტრაციული ოლქი „იბერიის თემი“ შეიძლება ითქვას, რომ ისტორიულ ხორძენას მოიცავდა.
უკვე 1 საუკუნეში სტრაბონი ტაოს მოსახლეობას მესხებს უწოდებს., მისი ცნობით მეხები არან ასევე კლარჯები და არტაან-კოლას ხალხი. ოღონდ, მათ არ გააჩნიათ ერთიანი სახელწოფოებრივი ერთეული და მათი მიწაწუალი ერმანეთს შორის აქვთ გადანილებული იბერიას, კოლხიდასა და არმენიას კერძოდ არტაან-კოლა ძვეებურადაა დარჩენილი იბერიის შემადგენლობაში, ტაო მიტაცებულია არმენიის მიერ, ხოლო კლარჯეი შეადგენს კოლხიდის ნაწილს, ანუ მესხეთ სამ ნაწლადაა გაყოფილი.
