ძვირფასო ბატონებო, ქრისტეს მიერ საყვარელო შვილებო, მოგეხსენებათ თქვენს მიმართ გამოხატული ჩემი პატივისცემის შესახებ. წლების მანძილზე ერთსა და იმავე საქმეს ვემსახურებით – ჩვენი სამშობლოსა და წმიდა ეკლესიის ისტორიის კვლევას და გვიხდებოდა კიდეც ათეული წლის მანძილზე ურთიერთ თანამშრომლობა.
მისი უწმიდესობა სრულიად საქართველოს პატრიარქი ილია II თავის 2012 წლის საშობაო ეპისტოლეში ბრძანებს: “ჩვენი უძველესი ისტორიის ზოგიერთი საკვანძო საკითხი, რაც ქართველთა წარმომავლობასა და ერის ერთიანობას უკავშირდება, რეალური სახით თანამედროვე საზოგადოებამ ნაკლებად იცის. ამის მიზეზი არის ის, რომ ცარიზმი და საბჭოთა იმპერია ყოველთვის ცდილობდნენ, იგი არაობიექტურად წარმოეჩინათ… ჩვენს ცნობილ მკვლევარებს დიდი ძალისხმევა და თავდადება დასჭირდათ, რათა ნაწილობრივ მაინც გადაერჩინათ და დღემდე მოეტანათ ჩვენი ერის ისტორიული სიმართლე. ახლა კი, როდესაც აღსდგა საქართველოს თავისუფლება, აუცილებელია, შეგნებულად დაფარული წარსულის წარმოჩენა და საქართველოს ობიექტური მატიანის დაწერა უხსოვარი დროიდან დღემდე (აღნიშნულ საკითხზე ბოლო სხდომაზე იმსჯელა წმ. სინოდმა და მიიღო სათანადო გადაწყვეტილება)”.
ვფიქრობ, თქვენი ყურადღება მივაპყრო შემდეგ საკითხს _
საეკლესიო სეპარატისტთა საისტორიო კვლევები
2012 წლის დასაწყისში ჩვენ შევიტყვეთ იმ მიმართვების შესახებ, რომელსაც აფხაზეთში მცხოვრები საეკლესიო სეპარატისტთა ერთ-ერთი გამოკვეთილი ჯგუფი და მისი ხელმძღვანელი ვინმე თ. დბარი ავრცელებს კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოსა და საერთაშორისო საეკლესიო წრეებში. მათში ისინი აღნიშნავენ, რომ აფხაზეთში შემდგარმა რაღაც კრებამ გაავრცელა ინფორმაცია თითქოს მათ დაარსეს ეგრეთ წოდებული “წმინდა სამიტროპოლიტო აფხაზეთისა” და თხოვეს მსოფლიო პატრიარქს გამოაცხადოს აფხაზეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ავტონომიურად (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში), ხოლო შემდგომში კი (როცა ეს ეკლესია გაძლიერდება) მიენიჭოს მას ავტოკეფალობა. მისი ავტოკეფალობის საფუძვლად მათ მიაჩნიათ გაყალბებული ისტორიული ფაქტები. კერძოდ, ისინი წერენ: IV საუკუნის დასაწყისში პიტიუნდაში (თანამედროვე პიცუნდა) არსებობდა აფხაზეთის პირველი ადგილობრივი ეკლესია _ “პიტიუნტის სამიტროპოლიტო”. პიტიუნტის ეპისკოპოსმა მონაწილეობა მიიღო 325 წ. მსოფლიო კრებაზე. VI საუკუნეში იუსტინიანემ განასრულა აფხაზი ერის გაქრისტიანება და დააფუძნა “აბაზგების სამიტროპოლიტო”, სებასტოპოლის (დღევანდელი სოხუმი) ავტოკეფალი მთავარეპისკოპოსის ხელმძღვანელობით. ეს ავტოკეფალური სამთავარეპისკოპოსო მოხსენიებულია კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ჩამონათვალში 34-ე ნომრით. VIII საუკუნის შუა წლებში დაფუძნდა აფხაზეთის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია პატრიარქ იოანეს მეთაურობით, რომლის არჩევა და ხელდასხმა განხორციელდა ანტიოქიაში. აფხაზეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ იარსება XVIII საუკუნის დასასრულამდე და მისი ბოლო პატრიარქი მაქსიმე II 1795 წელს გარდაიცვალა”.
ასე ამახინჯებენ აფხაზეთის საეკლესიო სეპარატისტები ჩვენი ეკლესიის ისტორიას, ისაკუთრებენ მას და მისი საშუალებით დიდ გამორჩენას მოელიან.
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში გაგზავნილი ეს მიმართვა ფაქტიურად წარმოადგენს მოკლე შინაარსს 2005 წელს დაბეჭდილი თ. დბარის წიგნისა – Иеромонах Дорофей Дбар – Краткий очерк истории Абхазской Православной Церкви, Новый Афон, 2005.
ამ წიგნში თ. დბარი მრავალჯერ აღნიშნავს, რომ თითქოსდა დასავლეთ საქართველო IV-IX საუკუნეებში იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, სადაც განლაგებული იყვნენ აბაზგიის (სებასტოპოლის) ავტოკეფალური ეკლესიის გარდა ფაზისის სამიტროპოლოში შემავალი როდოპოლისის, ზიგანევის, საისინის და პეტრას ბერძნულენოვანი საეკლესიო კათედრები. ისინი უწყვეტად მოქმდებენ 500 წლის მანძილზე VI-IX საუკუნეებში და X საუკუნიდან კი, დბარის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “იმპერიალისტური ქართული ეკლესია” აღმოსავლეთ საქართველოდან შეიჭრა დასავლეთ საქართველოში, გააუქმა იქ აღნიშნული ფაზისის სამიტროპოლიტოს როდოპოლისის, პტრას, ზიგანევის და საისინის ბერძნულენოვანი საეპისკოპოსოები და მათ ნაცვლად დააფუძნა ქართული. “იმპერიალისტმა ქართველებმა” მისი სიტყვით, აბაზგიის ავტოკეფალურ ეკლესიაში ქართულენოვნება გაავრცელეს, პიტიუნტა კი აფხაზეთის საკათალიკოსოს საპატრიარქო ეკლესიად გადააქციეს. თ. დბარი თავისი ლიტერატურის ჩამონათვალში უთითებს ქართველი მეცნიერების შრომებსაც.
2. თანამედროვე კვლევები
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი გაგზავნილ სეპარატისტთა მიმართვას გამოეხმაურა რამდენიმე ჩვენი ცნობილი ისტორიკოსი. მაგალითად, ისტორიკოსი თამარ ქორიძე თავის გამოკვლევაში აღნიშნავს შემდეგს: “აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოქმნამდე დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე სამი საეკლესიო კათედრა არსებობდა: აბაზგიის (იგივე სებასტოპოლისის) საარქიეპისკოპოსო, ნიკოფსიის საარქიეპისკოპოსო და ფაზისის სამიტროპოლიტო, მასში შემავალი ოთხი – როდოპოლისის (დღევანდელი ვარციხე), ცაიშის, პეტრას (დღევანდელი ციხისძირი), ძიღანევი (დღევანდელი გუდავა) საეპისპოკოსოებით. შემდგომ ისინი კონსტანტინოპოლისაგან გათავისუფლებულან და შეუქმნიათ დამოუკიდებელი საეკლესიო ორგანიზაცია აფხაზეთის საკათალიკოსო და მხოლოდ შემდეგ დაწყებულა მისი “გაქართულება” _ IX-X საუკუნეეშივე შეიცვალა დასავლეთ საქართველოში ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება ქართულით… აფხაზეთის საკათალიკოსო მისი არსებობის საწყის ეტაპზე (IX საუკუნის ბოლო X საუკუნის პირველი ნახევარი) დამოუკიდებელი იყო ქართლის საკათალიკოსოსაგან” _ წერს თამარ ქიქოძე.
ამავე საკითხებს ეხება ცნობილი მკვლევარი ბატონი ზურაბ პაპასკირი, ის წერს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს VII-IX საუკუნეების “პირველი ჯგუფის ნოტიციებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს კათედრებს შორის დასახელებულია დასავლეთ საქართველოს ეპარქიები: ფაზისის (ლაზიკის) სამიტროპოლიტო მისდამი დაქვემდებარებული ოთხი (როდოპოლისის, საისი-ცაიშის, პეტრას, ზიგანევის) საეპისკოპოსოთი. 901-907 წლებში დათარიღებულ მეორე ჯგუფის პირველსავე ნუსხაში კი მხოლოდ სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსოა მოხსენიებული. ეს ფაქტი მიიჩნევა იმის დატურად, რომ X საუკუნის დამდეგისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესია უკვე გამოსული იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან, ეს უნდა მომხდარიყო IX საუკუნის 90-იან წლებში “თხოვნითა ბერძენთაგანვე” (ვახუშტი ბატონიშვილი), ანუ კონსტანტინოპოლის დასტურით”. ზ. პაპასკირის სიტყვით ამ პროცესს თან სდევდა ბერძნული ეპარქიების მოშლა და მათ ნაცვლად ახალი ქართული საეპისკოპოსო კათედრების დაფუძნება. საერთოდ კი ზ. პაპასკირის სიტყვით “ქართული ეთნიკური ელემენტი, განსაკუთრებით მისი ქართიზირებული ნაწილი. მერვე საუკუნის მიწურულისათვის დასავლეთ საქართველოში რიცხობრივად მნიშვნელოვნად მომრავლდა”. ასევე წერს თითქმის ყველა თანამედროვე მკვლევარი ამ საკითხისა, ამასვე წერს თ. დბარიც.
3. ანალიზი
ყველა მოხსენებული ისტორიკოსი ისევე, როგორც ამჟამინდელი საისტორიო საზოგადოება ეჭვმიუტანელ ფაქტად მიიჩნევს, რომ IX-X საუკუნეებამდე დასავლეთ საქართველო იყო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში. აღსანიშნავია, რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა გარკვეულ ეტაპზე _ ვიზიარებდი მეც (როგორც ს. ყაუხჩიშვილის 1952 წელს დაბეჭდილი ნაშრომის შემდეგ ყველა ქართველი ისტორიკოსი) აფხაზეთში სეპარატისტული მოძრაობის დაწყებამდე.
ბოლო ოცმა წელმა კიდევ ერთხელ დამარწმუნა: უმჯობესია მივსდიოთ ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფიის გზას, რომელიც საერთოდ არ იცნობს თეორიას დასავლეთ საქართველოში ბერძნული კათედრების არსებობის შესახებ.
აფხაზი საეკლესიო სეპარატისტები და არა მხოლოდ ისინი XX ს. ქართულ ისტორიოგრაფიას თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ.
სინამდვილეში, თეორია იმის შესახებ, რომ თითქოსდა დასავლეთ საქართველო 500-600 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა საშიშია მრავალმხრივ. მართალია, ამჟამად ჩვენი უწმიდესი პატრიარქების კალისტრატესა და ილია II-ის ღვაწლით მსოფლიო საპატრიარქო და რუსულ-სლავური ეკლესიებიც სრულიად აღიარებენ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას, მაგრამ ის შეიძლება სადაოდ აქციოს არა ამ საპატრიარქოებმა, არამედ ადგილობრივმა სეპარატისტულმა საეკლესიო დაჯგუფებებმა, რომელნიც, იმედია უფლის შემწეობით არ აღმოცენდება დასავლეთ საქართველოში, თუმცა კი ისტორიულად ასეთი დაჯგუფებები ძველადაც არსებობდნენ, ასეთები იყვნენ მაგალითად XVII საუკუნეში იმერეთის მეფე ბაგრატი და ერისთავთ-ერისთავი დადიან-გურიელი. რაც იყო წარსულში შესაძლოა მომავალშიც გამეორდეს. ყოველი სახელმწიფოებრივი დესტაბილიზაცია ამის ალბათობას ზრდის, ასე, რომ სწორედ ასეთი სეპარატისტული საეკლესიო დაჯგუფებები აღძრავენ უცხოეთის საპატრიარქოებს, როგორც მაგალითად იმერეთის აღნიშნულმა მეფემ ანტიოქიის საპატრიარქო, ანდა როგორც ახლა აფხაზეთს შეფარებული სეპარატისტები კონსტანტინოპოლს.
4. სამეცნიერო ჭეშმარიტი ძიება
ჩვენი მეცნიერები ამჟამად ამბობენ, რომ ისინი ემსახურებიან ისტორიული სიმართლის კვლევის საქმეს, რაც მეცნიერის მოვალეობაა.
ეს არის ძლზე სწორი და მოსაწონი პოზიცია, ეკლესიაც სწორედ ჭეშმარიტების კვლევას აყენებს უპირველეს საფეხურზე, რადგან ბრძანებს უფალი “მე ვარ გზა და ჭეშმარიტება”. ეკლესია ყოველთვის მიესალმება სიმართლის კვლევას, მაგრამ რომელია ის?
5. მეცნიერული სიახლე
ყველა სამეცნიერო დარგი ვითარდება და მისი საფუძველია სამეცნიერო სიახლე რომელიც ახალ, ახლად გამოვლენილ, ანდა ახლად აღმოჩენილ ფაქტებს ეფუძვნება, უნდა განვითარდეს საისტორიო მეცნიერებაც. თუკი ის ერთ ადგილზე გაიყინება და მხოლოდ გაიმეორებს XX საუკუნის დასკვნებს და ამ დასკვნების დაცვას მიიჩნევს პირადი ღირსების საქმედ, მაშინ, ისტორიული მეცნიერება ვერ განვითარდება და უფუნქციოდ დარჩება (როგორც, ვთქვათ აფხაზეთში სეპარატისტთა მიერ წამოწყებულ ომის დროს ის ვერ არწმუნებდა ჩვენს ხალხს. ოფიციალური საისტორიო მეცნიერება მებრძოლ ჯარისკაცებს იმჟამად უმტკიცებდა, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო, თავდაპირველად, ადიღე-ჩერქეზ-აფსუათა ტომებით იყო დასახლებული თავიანთი “ყვა” და “ფსა” ტოპონიმებით და თითქოსდა მათ ქვეყანაში მხოლოდ გვიან, არაბობის შემდგომ დასახლდნენ ქართველები).
საისტორიო დარგში სიახლე საჭიროა და ის არ უნდა იყოს არავისთვის სათაკილო.
6. სიახლე დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციასთან დაკავშირებით
პირადად, როგორც აღვნიშნე, რამდენიმე ათეული წლის მანძილზე ვიკვლევდი ამ საკითხს და ვიზიარებდი ჩვენი XX საუკუნის მეცნიერებების მტკიცებებს ამ საკითხთან დაკავშირებით. თუმც კი მიმაჩნდა, რომ დასავლეთ საქართველოში თავის იურისდიქციას IV-V-VI საუკუნეებში ახორციელებდა არა კონსტანტინოპოლის, არამედ მცხეთის (ქართლის) ეკლესია და მხოლოდ ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობების შემდეგ ის დაემორჩილა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს (ე.ი VII-VIII საუკუნეებში) ხოლო IX საუკუნიდან კვლავ დაუბრუნდა მცხეთის ეკლესიას.
ამჟამად კი ახალი ფაქტების მიკვლევის შემდეგ, მე ვიზიარებ ახალ თვალსაზრისს, რომელიც სინამდვილეში არის არა ახალი, არამედ წარმოადგენს იმ თვალსაზრისს, რომელიც არსებობდა XX საუკუნემდე, როგორც საისტორიო წრეებში ისე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში, ეს შემდეგია: ლაზიკის ცნობილი ეპარქიები (პეტრა, საისინი, როდოპოლისი, ზიგანა-ზიგანევი) მდებარეობენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა ისტორიულ ქვეყანაში, რომელიც ტრაპიზონის მახლობლად მდებარეობს და რომელსაც ახლაც და ძველადაც “ლაზიკა” (ლაზეთი ერქვა). XX საუკუნემდე ეს თვალსაზრისი რომ იყო გავრცელებული საისტორიო მეცნიერებასა და ასევე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში მიუთითებს:
ა) მსოფლიოში სახელგანთქმული მეცნიერი, ცნობილი მკვლევარი აღნიშნული რეგიონისა, ლაიფციგის უნივერსიტეტის პროფესორი ნიკოლოზ ადონცი თავის ვრცელ ნაშრომებში ასაბუთებდა, რომ ლაზიკის ეპარქიები მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის მთიანეთის რეგიონში (გუმუშხანე-არზრუმის საერთაშორისო გზის ოლქში).
ბ) ამავე თვალსაზრისს, ცხადია არა ნ. ადონცზე დაყრდნობით, არამედ თავიანთი ათასწლოვანი საეკლესიო ცოდნის შესაბამისად, ავითარებდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში XIX საუკუნეშიც. კერძოდ იმჟამად XIX საუკუნეში შედარებით გაძლიერდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები ტრაპეზუნტის რეგიონში. ამ ეპარქიებს ცხადია ჰქონდათ თავიანთი სახელები და ცნობილი იყო მათი საზღვრებიც, საბედნიეროდ XX საუკუნეში, ათენში დაბეჭდილმა საეკლესიო რუკამ ასახა ეს თვალსაზრისი, მასზე აღნიშნულია ტრაპეზუნტის მიმდებარე ეპარქიების საზღვრები. ამ რუკაზე ნათლად ჩანს, რომ მაგალითად როდოპოლისის ცნობილი ეპარქია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის რეგიონში, იქ სადაც მას მიუთითებდა ნ. ადონცი (ეს რუკა თან ერთვის ამ წერილს).
ჩვენი ისტორიის კვლევისთვის სიახლე შემდეგია: იქნებ ახალი თვალით შეგვეხედა ლაზიკის ეპარქიების განლაგების საკითხისთვის, ჩემი მიმართვის არსიც ესაა.
იქნებ მართლაც ლაზიკის ეპარქიები ვეძიოთ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა უძველეს ქვეყანაში, რომელიც უფრო სამხრეთით მდებარეობდა.
ასეთი მიდგომა გამართლებულია არა მარტო ამჟამინდელი ვითარების ანალიზით, არამედ მას მხარს უჭერს ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფია, რომელიც, როგორც ითქვა საერთოდ არ იცნობს დასავლეთ საქართველოში ბერძნული ეპარქიების არსებობას და როგორც ჩანს არც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში იცნობდნენ ასეთ ფაქტს. მაგალითად თუკი IX-X საუკუნეებში აფხაზთა მეფის გიორგის და მისი მამის მიერ გაუქმდა დასავლეთ საქართველოს ბერძნული კათედრები, ეს ძალზე მნიშვნელოვანი მტკივნეული დანაკარგი აისახებოდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილებში, რომელსაც ის წერდა აფხაზეთის აღნიშნულ მეფეებს, მაგრამ ამ წერილებში, რომლებიც ჩვენამდეა მოღწეული, ოდნავი ნიშან-წყალიც კი არ არის იმისა (რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა) ჩვენი მეცნიერების აზრით კი სწორედ ნიკოლოზ მისტიკოსის პატრიარქობის ეპოქაში მიმდინარეობდა პროცესი ბერძნული კათედრების ქართულით შეცვლისა. მოღწეულია ნიკოლოზ მისტიკოსის მრავალი წერილი, მიწერილი იმპერიაში და იმპერიის გარეთ მცხოვრები მრავალი პირისადმი, არცერთ წერილებში ეს ფაქტი არ აღინიშნება.
საეკლესიო წყაროების გარდა (რომელნიც ასეთ ფაქტს არ იცნობენ), ბერძნული კათედრების არსებობას უნდა მიანიშნებდეს არქეოლოგიური ანდა ეპიგრაფიკული მონაცემები, საეკლესიო არტეფაქტები, საეკლესიო არქიტექურა ანდა კულტურა. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ I ათასწლეულში დასავლეთ საქართველოში ერთადერთი კულტურა ფუგურირებდა _ ეს იყო ქართული საეკლესიო კულტურა, რომელსაც ქვემოთ ვეხებით, იქამდე კი უნდა ითქვას არქეოლოგიური მონაპოვრების შესახებ.
ჩვენმა მეცნიერებმა შეისწავლეს ვარციხე, სადაც როდოპოლისის კათედრის არსებობა ივარაუდება, სხვა პუნქტები (მაგალითად ფოთი, ნოქალაქევი, ქუთაისი, გუდაყვა) _ არსად ბიზანტიური საეპარქიო ცენტრის არსებობა არქეოლოგიურად არ დასტურდება.
ბიზანტიურ სამყაროში საეპისკოპოსო კათედრა ფუნძდებოდა, როგორც წესი დიდ ქალაქში, რომელნიც იყო რეგიონის სავაჭრო-ეკონომიკური ხალხმრავალი ცენტრი. ამასთანავე, ცნობილია, რომ როდოპოლისისა და ზიგანას საეპისკოპოსო ქალაქებში იდგა ბიზანტიური ჯარის ნაწილები, თანაც საუკუნეთა მანძილზე. იმ ადგილებში კი, სადაც ბიზანტიური (რომაული) ჯარი იდგა _ იგებოდა დიდი შენობა-ნაგებობანი ჯარის საჭიროებისათვის (საცხოვრებლები, საწყობები, იარაღის საცავები, დროშისათვის და კულტმსახურებისათვის საგანგებო ნაგებობანი). ჯარის მიერ დაცულ ამ ადგილას მიდიოდა რეგიონის მოსახლეობა სავაჭროდ. შესაბამისად, იგებოდა სავაჭრო მოედნები, აბანოები, ამფითეატრები, საბოლოოდ კი შენდებოდა ქალაქი თავისი ქუჩებითა და საქალაქო ატრიბუტებით, მხოლოდ ამის შემდეგ ირჩევდნენ ასეთ ქალაქს საეპისკოპოსო ცენტრად. ვარციხეში თუკი ის იყო როდოპოლისი, უნდა აღმოჩენილიყო ბერძნული წარწერები, რომაულ-ბიზანტიური კათედრალის, სხვა ნაგებობების, მოედნების, საქალაქო ქუჩების ნაშთები, უამრავი ნუმიზმატიკური და შესაბამისი მასალით, თუ არას ვიტყვით აბანოების და ამფითეატრების ნაშთებზე _ არსად, არათუ ვარციხეში, მსგავსი რომაულ-ბიზანტიური ნაშთები არ აღმოჩენილან, მაშინ როცა, სულ ოდნავ სამხრეთით _ ქართველთა უძველეს ქვეყანაში _ ტარპეზუნტის რეგიონში _ ამჟამადაც კი, ფეხზე მდგარი და გადარჩენილი მსგავსი ნაგებობა უამრავია, თუ არას ვიტყვით იმ უამრავ თაღოვან ხიდზე, რომელნიც ჭოროხის ხეობიდან _ ტრაპეზუნტამდე უამრავ მდინარეზეა გადებული, რეგიონიც ეკონომიკურად ძალზე განვითარებული იყო, რადგანაც ეს რეგიონი ერთმანეთს აკავშირებდა აღმოსავლეთს ბიზანტიურ-ევროპულ სამყაროსთან. ესაა ფაქტი. ტრაპეზუნტის რეგიონს კი, ქალდეა _ ლაზიკა ერქვა.
7. წყაროები
ვფიქრობ, რომ უცხოური წყაროები დასავლეთ საქართველოში ქართული ეკლესიის იურისდიქციის შესახებ _ გამოუყენებელია. ესაა გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელის, მოვსეს ხორენაცისა და იოანე დრასხანაკერტელის ცნობები, მაშინ როცა ამჟამინდელი ზემოთაღნიშნული მტკიცებანი წყაროებს არ ეფუძნება. მაგალითად, ისმის კითხვა _ რომელი წყაროს პირდაპირ მითითებას ეფუძნება მტკიცებულება, რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო I ათასწლეულში? ასეთი წყარო არ არსებობს, არსებობს მხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ცნობილი ნუსხები, რომელშიც ნახსენებია სებასტოპოლისის, როდოპოლისის, ზიგანას, საისინის, პეტრასა და სხვა კათედრები, მაგრამ მათი კონკრეტული ადგილმდებარეობა მითითებული არ არის. მათ ადგილმდებარეობას სხვადასხვა საუკუნეში სხვადასხვა რეგიონში ეძებდნენ. ბოლოს ჩვენში უფრო მისაღები და შემდგომ გაბატონებული პოზიცია მოიპოვა ს. ყაუხჩიშვილის კვლევამ, რომ ისინი დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდნენ. მაშასადამე, დღევანდელი სამეცნიერო დასკვნა _ ეფუძნება არა წყაროს პირდაპირ მითითებას, არამედ მხოლოდ სამეცნიერო კვლევას, ასე ვთქვათ, ვარაუდს, მაშინ როცა, როგორც ითქვა, უგულებელყოფილია წყაროთა პირდაპირი მითითებანი. ეს წყაროები კი არის არა მხოლოდ ზემოთაღნიშნული ბერძნული და სომხური წყაროები, არამედ ქართულიც.
მაგალითად, მოსკოვში დასტამბული “პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” XIII ტომში ავტორები ეჭვმიუტანელ ფაქტად აცნობენ მკითხველებს თავიანთ მოსაზრებას, რომ დასავლეთ საქართველო 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო, მაშინ როცა, არც ერთხელ არ ახსენდებათ რუის-ურბნისის კრების წმიდა მამათა მტკიცება ამ საკითხის შესახებ. კერძოდ, “ძეგლისწერაში” ნაბრძანები: ანდრია მოციქულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”, ხოლო წმიდა ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” მიუთითებს იმის შესახებ, რომ იმთავითვე, IV საუკუნიდანვე, დასავლეთ საქართველო მცხეთის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, რადგანაც ჩვენი ყველა ძველი წყაროს ცნობით “ქართველნი” ეწოდებოდა “ქართლის სამეფოს” ყველა მცხოვრებს. “ქართლის სამეფოში” კი, როგორც ადრე, ისე მეფე მირიანის დროსაც შედიოდა დასავლეთ საქართველო მდ. ეგრისწყლამდე, ვახტანგ გორგასლის დროიდან კი მდ. კლისურამდე. ამ მდინარიდან ვიდრე სომხეთამდე გავრცელებული იყო მცხეთის იურისდიქცია.
ამ მოსაზრებას მთლიანად ეთანადება სომეხი პატრიარქის იოანე დრასხანაკერტელის ცნობა, რომ VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში დასავლეთ საქართველო (ეგრისი) მცხეთის კათალიკოსის კირიონის იურისდიქციაში შედიოდა. წმიდა ნინოს დროიდანვე, რომ ასევე იყო, მიუთითებს გელასი კესარიელის ცნობილი ცნობა, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები”.
შეიძლება ითქვას, გელასი კესარიელის ამ ძვირფასი ცნობის პირდაპირი გაგრძელებაა _ V ს-ის ცნობილი სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობა, რომ “წმიდა ნინომ თავისი ადვილად გასაგები ტკბილი ენით იქადაგა კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”, ანუ შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე.
კლარჯეთი _ ერთი ნაწილი იყო იმ განვითარებული ეკონომიკური რეგიონისა, რომელზეც ზემოთ მივუთითეთ. “კალრჯეთი, ბოლო კალრჯეთისა _ ზღვისპირი” _ რიზე-ათინა-ხოფას რეგიონსაც მოიცავდა და ის, ბერძნულ წყაროებში ლაზიკად იწოდებოდა. აი, იქ უქადაგნია წმიდა ნინოს ფარავნის გზით მცხეთაში შემოსვლამდე (სომხური წყაროს ამ ცნობით). აღსანიშნავია, რომ ამ ცნობას ეთანადება ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს XVII ს-ის ცნობა, რომ ლაზიკის ეპარქიის მთავარი კათედრალი ოფში ქართველთა განმანათლებელს დაუარსებია (პ. ინგოროყვა, გვ. 263).
IV ს-ში მეფე მირიანის დროს ოფი-რიზეს რეგიონი ჯერ კიდევ ქართლის სამეფოში შედიოდა (ასევე იყო უფრო ადრეც, არიანეს ცნობით ეს რეგიონი (ძიდრიტების დასახლება) ფარსმანის იბერიის სამეფოში შედიოდა).
მხოლოდ გუბაზ I-ის დროს, V ს-ში, გადავიდა ის ბიზანტიის ხელში, როცა ბიზანტიასა და თავისუფალ ლაზიკას შორის საზღვარი დაიდო ხუფათზე. წყაროს ცნობით გუბაზ I-ისა და ბიზანტიის იმპერატორ ლეონის შეხვედრისას უმსჯელიათ. ძველი წყარო წერს: “და დასდვეს საზღვრად ციხე ხუფათი” (პ. ინგოროყვა, გვ. 204).
საქართველოს საზღვრის გადაწევის გამო, ოფი და რიზე აღმოჩნდა ბიზანტიის საეკლესიო იურისდიქციაში. იქამდე კი, როგორც ითქვა, IV ს-ში, აქ, ლაზთა შორის უქადაგნია წმიდა ნინოს (გელასი კესარიელი ცნობა) და დაუფუძნებია კიდეც ოფში საეპისკოპოსო კათედრა ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით. ამავეს მიუთითებს მიტროპოლიტი ტიმოთე გაბაშვილი, რომელმაც ადგილზე ნახა ეს მხარეები და ისტორიული საქართველოს მიწა-წყალი უწოდა მას. ასეთია წყაროები.
8. სად მდებარეობდა პიტიუნტი, რომელთაც აპელირებს თ. დბარი. ეს საკითხი ასევე სადავოა თაობათა შორის.
ისეთი გამოჩენილი და ცნობილი მეცნიერები, როგორებიც იყვნენ ნ. ადონცი და პ. ინგოროყვა ფიქრობდნენ, რომ ცნობილი პირველი პიტიუნტი მდებარეობადა ოფ-რიზესთან, შესაბამისად აქ, ამ ქართულ მხარეში იყო კათედრა იმ ეპისკოპოსისა, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო პირველ მსოფლიო კრებაში 325 წელს. ეს კათედრა კი წმიდა ნინოს დაუარსებია ლაზეთის მიტროპოლიტის ცნობით. როდის დაუარსებია ის? იქამდე, სანამ ის შევიდა აღმოსავლეთ საქართველოში კლარჯეთიდან მასქუთებისაკენ მიმავალ გზაზე.
თუმცა პიტიუნტის შესახებ სხვა მტკიცება გაბატონდა XX ს-ის საქართველოში, რომ თითქოსდა, ის იყო იმ ადგილს, სადაც ქართული ბიჭვინთა მდებარეობს.
აღსანიშნავია, რომ ძველი ქართული წყაროები, იწერებოდნენ აფხაზეთის საკათალიკოსოს აყავვების პერიოდში და ისინი ერთმანეთთან არ აიგივებდნენ ძველ პიტიუნტსა და ქართულ ბიჭვინთას. მაგალითად, ქართლის ცხოვრების ცნობილი ჩანართი, რომელიც XVIII ს-ის “სწავლულ კაცთა კომისიას” მიეწერება (სხვა თვალსაზრისით, ის უფრო ადრინდელია) წერს _ “პიტიოტა _ რომელ არს ცხუმი”.
მაშასადამე, ცნობილი მეორე პიტიუნტი ცხუმს ეწოდება და არა ბიჭვინთას. სწავლულ კაცთა კომისია გელათის სამეცნიერო სკოლის მიღწევებსაც ითვალისწინებდა. გელათში კი იმჟამად რეზიდენცია იყო აფხაზეთის კათალიკოსებისა. მაშასადამე, თვით აფხაზეთის საკათალიკოსოში ბიჭვინთასა და პიტიუნტს ერთმანეთთან არ აკავშირებდნენ. ეს დაკავშირება მოხდა გვიან XX ს-ში და არასწორიცაა. მაშასადამე, ორი პიტიუნტიდან _ არცერთი ბიჭვინთას არ უკავშირდებოდა.
საერთოდ, ბიჭვინთის საეკლესიო-საკათალიკოსო ცენტრს არაფერი აკავშირებდა ბერძნულ საეკლესიო წარსულთან. მას ასეთი წარსული არც გააჩნდა. მეორე მხრივ, IV-V საუკუნეების აფხაზეთში, რომელიც იმჟამად წარმოადგენდა ალანებისა და სარმატების სათარეშო ობიექტს, შეუძლებელია ყოფილიყო ცნობილი საეპისკოპოსო კათედრა. მაგრამ ოფ-რიზეს რეგიონი შედარებით დაცული იყო ბიზანტიის მიერ ტარპეზუნტის სიაზლოვის გამო. რიზეს რეგიონი საქართველოს რომ ეკუთვნოდა ეს გვიანი დროის საბუთებიდანაც ჩანს. ეს, როგორც ითქვა, კარგად ჩანს ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანესა და მიტროპოლიტ ტიმოთე გაბაშვილის ჩანაწერებიდან, რომელნიც პირადად ცხოვრობდნენ ამ მხარეებში და იკვლევდნენ მას.
9. ამასია თუ აბაზგია?
ჩვენი ყველა მკვლევარი ს. ყაუხჩიშვილის გეორგიკის ცნობილი IV, 2 ტომის გამოქვეყნების შემდეგ იზიარებს თვალსაზრისს, რომ აფხაზეთში ჩამოყალიბებული იყო აბაზგიის სამიტროპოლიტო სებასტოპოლისის ავტოკეფალური ეპარქიის საზღვრებში IV-VIII სს-ში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი გაგზავნილ მიმართვაში ამასვე უთითებს თ. დბარი აფხაზეთის მომავალი ავტოკეფალური ეკლესიის სამართლებრივ საფუძვლად.
მაგრამ, ჩვენი კვლევით, ჩვენი ისტორიკოსების ეს ჰიპოთეზა, რომელიც ამჟამად ჭეშმარიტებად მიიჩნევა არ არის წყაროს პირდაპირ მითითებაზე დაფუძნებული, ის მხოლოდ ვარაუდია და არა უეჭველი სიმართლე.
ჩვენ შევეხეთ საკითხს, იმის შესახებ, რომ ალბათობა იმისა, რომ ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარე პიტია-პიტიუნტი იყო ის კათედრა, რომლის ეპისკოპოსმაც მიიღო მონაწილეობა I მსოფლიო საეკლესიო კრების მუშაობაში 325 წელს გაცილებით უფრო მეტია, ვიდრე აფხაზეთის ბიჭვინთისა. რაც შეეხება ოფ-რიზეს-პიტიუნტას, მას ნამდვილად გააჩნდა დიდი საეკლესიო ტრადიციები, ამასთანავე მდებარეობდა ტრაპეზუნტის რეგიონში, პონტოს ქვეყანაში. პონტოს ქრისტიანთა შორის კი თვით მოციქულებმა იქადაგეს და პონტო-კაბადოკიის რეგიონი ქრისტიანული იყო I საუკუნეებამდე. ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა მდებარეობდა არამდგრად პოლიტიკურ გარემოში, ალანთა და სარმატთა მუდმივი ლაშქრობებისა და თავდასხმების არეალში. IV-V საუკუნეებში კი გაძლიერებული ალანები თვით ევროპის ქვეყნებსაც კი აოხრებდნენ თავიანთი თავდასხმების დროს. ტრაპეზუნტის რეგიონი ამ მხრივ სააგნგებოდ იყო დაცული რომაულ-ბიზანტიური გარნიზონების მიერ. ასე, რომ თუ რომელი იყო სტრატოფილე პიტიუნტელის კათედრა ოფ-რიზეს პიტიუნტი თუ აფხაზეთის პიტიუნტა საბოლოოდ არ არის დადგენილი, ამიტომაც ის ვერც სეპარატისტული იდეოლოგიის საფუძვლად ჩაითვლება.
რაც შეეხება აბაზგიის მიტროპოლიას.
ს. ყაუხჩიშვილის ცნობილი გეორგიკა IV, 2-ის გამოსვლის შემდეგ, მთელმა საბჭოურმა საისტორიო მეცნიერებამ მიიღო თვალსაზრისი, რომ აფხაზეთში IV-VIII სს-ათვის უკვე არსებობდა აბაზგიის სამიტროპოლიტო სებასტოპოლისის ავტოკეფალურ ეპარქიაში, სებასტოპოლისად კი მიიჩნეოდა სოხუმი. საბჭოთა საისტორიო მეცნიერებას გააჩნდა დიდი საერთაშორისო ავტორტეტი, ამიტომაც აღნიშნული თვალსაზრისი მიიღეს ამ დარგის უცხოეთის სპეციალისტებმა, მათ შორის თვით ცნობილმა დარუზუსმაც.
ბოლო ათეულ წლებში განვითერებულმა მოვლენებმა, ჩვენ როგორც ითქვა, გვაიძულა კიდევ ერთხელ მივბრუნებოდით ამ წიგნებს და აღმოჩნდა, რომ საეჭვოა სებასტოპოლისის ცხუმთან გაიგივება, საეჭვოა თვით აბაზგიის სამიტროპოლიტოს არსებობაც, ამ განცხადების თქმის უფლებას იძლევა შედეგი ფაქტი:
ს. ყაუხჩიშვილის თავისი გეორგიკა IV, 2-ის სქოლიოებში და წვრილად დაბეჭდილ შენიშვნებში ორჯერ, სხვადასხვა გვერდზე აღნიშნავს _ “ნოტიციების ბერძნულ დედანში შეცდომით “აბაზგიის” ნაცვლად წერია _ “ამასია”, ის იმასაც აღნიშნავს, რომ მან “გაასწორა ბერძნული დედანი და ყველგან “ამასიის ნაცვლად ჩაწერა აბასგია”. მაშასადამე, შესაბამისი ნოტიციის ბერძნულ დედანში ეწერა “ამასია”, ხოლო მან მის ნაცვლად ჩაწერა “აბასგია”, ამასთანავე მან ბერძნულადაც გამოსცა ნოტიციები და ყველგან მის მიერ ბერძნულად გამოცემულ ნოტიციებში “ამასია” ყველაგან შეცვლილია სიტყვით _ “აბასგია”.
ამის საფუძვლად მას მიაჩნდა, რომ ამასია იყო უმნიშვნელო პუნქტი, ხოლო აბასგია ცნობილი ქვეყანა.
სად მდებარეობდა ამასია და სებასტოპოლისი?
ამასია იყო ერთერთი უმთავრესი პოლიტიკური და სავაჭრო-