მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
კონსტანტინე პორფიროგენეტის თხრობა იბერთა მიმართ გადმოცემულია მის წიგნში „იმპერიის მართვის შესახებ“ (თავი 45)
ბერძნულად მისი სათაურია -„ჩემს შვილს რომანოზს“, ისტორიულ-გეოგრაფიული ტრაქტატია, აღწერილია ხალხები და ბიზანტიის იმპერიის მეზობლები, შედგენილია 948-952 წლებში კონსტანტინე პორფიროგენეტის მემკვიდრე რომანოზ მე-2-ისათვის. ტრაქტატი დამრიგებლური ხასიათისაა და იმთავითვე არ იყო გათვალისწინებული გამოსაქვეყნებლად, ამიტომ უცნობი იყო მისი თანამედროვეებისათვის და აღმოაჩინეს შემდეგ საუკუნეებში.
ამ ნაშრომში იმპერატორი თავის შვილს აწვდის დამრიგებლურ, მამა-შვილურ ცნობებს იბერთა შესახებ, უამბობს მათი წარმოშობის, ქვეყნის საზღვრების და ხასიათის შესახებაც, მაგრამ არცერთი სიტყვით, მინიშნებითაც კი მათ არ აკავშირებს სომხებთან, ამის აღნიშვნა საჭიროა, რადგანაც ამჟამად დამკვიდრებულია არასწორი მტკიცება თითქოსდა აღნიშნული ივირები ანუ ივერები (იბერები) არიან ეთნიკური სომხები, ოღონდ ქალკედონიტები. ასე, რომ ყოფილიყო, ისეთ ინტიმურ და საოჯახო ტრაქტატში ამის შესახებ თავის შვილს აუცილებლად მიაწვდიდა ცნობას იმპერატორი, რადგანაც მის ეპოქაში სომხები ცნობილი ხალხის იყო.
ერთი სიტყვით, იმპერატორი კონსტანტინე პორფიროგენეტი არ აკავშირებდა ერთმანეთთან ივირებსა და სომხებს, პირიქით მიაჩნდა, რომ ქართველები ანუ ივირები, სრულიად სხვა ხალხია, თავის წარმოშობითა და საქვეყნო ყოფა-ცხოვრებით, შესაბამისად, როგორც ითქვა, მის მიერ ხშირად ნახსენები ტერმინი „ივირი“ გულისსხმობს მხოლოდ ეთნიკურ ქართველებს და არა სომხებს, მით უფრო ე.წ. „სომეხ-ქალკედონიტებს“.
აღსანიშნავია, რომ ტერმინი „სომეხი-ქალკედონიტი“ წყაროებში არ გვხვდება და ის მე-20 საუკუნეში ხელოვნურადაა შექმნილი ნ. მარის მიერ. ამ უკანასკნელის ნაშრომები საქართელოს მიმართ 1923 წელს ივ. ჯავახიშვილის მიერ უარყოფითად შეფასდა.
ივანე ჯავახიშვილი, 1923 წელს, მის მიერ დაარსებული უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭოსთან ერთად, ძალზე უარყოფითად აფასებდა და დაუფარავად წერდა, რომ თავისი ნაშრომებით ნიკო მარს ქართველთა „პოლიტიკური და კულტურულ-ეროვნული განადგურება ჰქონდა მიზნად დასახული“.
კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობა
(Константин Багрянородный, ОБ УПРАВЛЕНИИ ИМПЕРИЕЙ).
- ივირთა შესახებ
„იცოდე, ივირები ანუ კურაპალატის ხალხი, სიამაყით აცხადებენ, რომ წარმოშობილნი არიან ურია ხეთელის ცოლისაგან, რომელიც უყვარდა დავით მეფესა და წინასწარმეტყველს.
მათი სიტყვით ისინი წარმოშობილნი არიან მისგან შობილი შვილებისაგან, დავით მეფისა და წინასწარმეტყველის ნათესავები არიან და ამით კი ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლისა, რადგანაც ისიც დავითის თესლისაგნა წარმოიშვა.
ამიტომაც ივირთა დიდებულები შეუზღუდავად ცოლებად ირთავენ თავიანთ ნათესავებს, იმ მოსაზრებით, რომ იცავენ ძველ წესებს.
ისინი ამბობენ, რომ მათი მოდგმა მოდის იერუსალიმიდან და ძილში იყვნენ გაფრთხილებულნი, რომ წასულიყვნენ იმჟამინდელი ადგილებიდან სპარსეთის მხარეებში, კერძოდ, იმ ქვეყანაში, სადაც ამჟმად ცხოვრობენ.
გაფრთხილებულნი იყვნენ და იერუსალიმიდან გავიდნენ ცნობილი დავითი და მისი ძმა სპანდიატი.
ამ სპანდიატმა, როგორც ისინი ამტკიცებენ, მიღო საღმრთო წყალობა, რომ ხმლით ბრძოლებისას არ დაუზიანდებოდა არც ერთი ნაწილი სხეულისა გულის გარდა, რომლსაც იცავდა რაღაც საფარით.
ამიტომაც სპარსელებს მისი ძალზე ეშინოდათ, გაიმარჯვა მათზე, დაიმორჩილა და თავისი ნათესავი ივირები დაასახლა ძნელადმისადგომ იმ ადგილებში, რომელნიც ამჟამად მათი სამფლობელოა, აქედან ისინი ირგვლივაც განსახლდნენ, გამრავლდნენ და იქცნენ დიდ ხალხად.
ასე, რომ შემდგომ, როდესაც ბასილევსმა (იმპერატორმა) ჰერაკლემ გააჩაღა ომი სპარსელების წინააღმდეგ, ისინი (ივირები) შეურთდნენ მას და მონაწილეობდნენ ლაშქრობაში და ამის შემდეგ მათ დაიმორჩილეს სპარსელების მრავალი ქალაქი და ადგილები. რადგანაც იმის შემდეგ რაც ბასილევსმა ჰერაკლემ დაამარცხა სპარსელები და მათი სამეფო გააუქმა, სპარსელები ადვილად იმართებოდნენ და მზად იყვნენ დამორჩილებოდნენ არა მხოლოდ ივირებს, არამედ სარკინოზებსაც (არაბებსაც).
როგორც ივირები თვითონ ამბობენ, წარმოშობით არიან იერუსალიმიდან, ამიტომაც მათ აქვთ ღრმა პატივისცემა მისა და ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს საფლავის მიმართ და დროდადრო გულუხვად უგზავნიან ფულს წმიდა ქალაქის პატრიარქს და იქაურ ქრისტიანებს.
ზემოთაღნიშნულმა დავითმა, სპანდიატის ძმამ, შვა პანკრატი (ბაგრატი), პანკრატიმ შვა ასოტი (აშოტი), ასოტმა ადარნასე, რომელსაც ქრისტესმოყვარე ბასილევსმა ლევმა უბოძა კურაპალატის პატივი.
სპანდიატი, დასახელებული დავითის ძმა, უშვილოდ გარდაიცვალა.
იერუსალიმიდან ამჟამინდელ ქვეყნამდე მათი (ივირთა) გადმოსახლებიდან დღემდე (ანუ ქვეყნის შექმნის 6460 წლის მე- 10 ინდიქტამდე) რომაელთა ქრისტესმოყვარე და პორფიროგენეტი ბასილევსების კონსტანტინესა და რომანოზის მეფობამდე გავიდა – 400 ან შეიძლება 500 წელი.
უნდა ვიცოდეთ, ქრისტესმოყვარე და პორფიროგენეტმა ბასილევსმა ლეონმა იმის შემდეგ რაც შეიტყო, რომ სარკინოზებმა ფასიანში (ბასიანში) იქაური ეკლესიები ციხე-სიმაგრებად აქციეს, გააგზავნა არმენიაკის სტრატიგი პატრიკი ლალაკონი კოლონიის, მესოპოტამიისა და ქალდეას (ხალდიას) სტრატიგებთან ერთად და მათ დაანგრიეს ეს ციხე-სიმაგრეები და დაარბიეს ფასიანი, რომელიც იმ დროს სარკინოზების მფლობელობაში იყო.
შემდეგ კვლავ გააგზავნეს მაგისტრი კატაკალონი, სხოლის დომესტიკოსი, თეოდოსიოპოლის ციხე-სიმაგრეში მისვლის შემდეგ მან კვლავაც გაანადგურა ფასიანის მთელი ოლქი და ამით დიდი დარტყმა მიაყენა სარკინოზებს.
ბასილევს რომანოზის დროს მაგისტრმა იოანე კურკუასმა გაანადგურა ფასიანის მთელი მხარე რადგანაც მას სარკინოზები ფლობდნენ.
პატრიკოსმა თეოფილემ, ზემოთ ნახსენები მაგისტრ იოანეს ძმამ, როდესაც იყო ქალდიის სტარატეგიოსი, გაძარცვა ფასიანის ქვეყანა, რადგანაც ის მის დროსაც სარკინოზების უფლების ქვეშ იყო. ფასიანების ქვეყანაში სოფელიც კი არ ადარჩა, ასევე აბნიქის ციხესთანაც.
ხოლო იბერები (ივირები) მუდამ იცავდდნენ სიყვარულსა და მეგობრობას თეოდოსიოპოლელთა, აბნიქელთა, მანასკერტელთა მიმართ მაგრამ ფასიანნში არ ფლობდნენ ადგილებს.
ბასილევსი ლეონი, უფალი რომანოზი და ჩემი სამეფო ღირსებაც მრავალჯერ შევეცადეთ, რათა ხელში ჩაგვეგდო კეცეონის ციხესიმაგრე, რათა თეოდოსიოპოლისი მისგან არ მომარაგებულიყო სურსათითა და პურით. ამაშივე ვარწმუნებდით (იბერთა) კურაპალატსა და მის ძმებს.
რომ, იმის შემდეგ რაც თეოდოსიოპოლი იქნებოდა ჩვენს მიერ აღებული, ისინი ხელახლა მიიღებდნენ ამ ციხე-სიმაგრეს. მაგრამ ივირები არ თანხმდებოდნენ ამის გაკეთებას თეოდოსიოპოლელთა სიყვარულის გამო, რადგანაც არ სურდათ, რათა თეოდოსიოპოლისის სიმაგრე დანგრეულიყო. პირიქით, ისინი ეწინააღმდგებოდნენ ბატონ რომანოზს (კეისარს) და ასევე ჩვენს მეუფებას და ამბობდნენ „თუ ჩვენ ამას გავაკეთებთ, მაშინ ჩვენი მეზობლების, მაგალითად აბასგიის მაგისტრისა და ეკსუსიასტის თვალში ჩვენ გამოვჩნდებით, როგორც უღირსები, ასევე ვასპურაკანელებისა და არმენიის მმრთველთა თვალში.
მათ შუძლიათ თქვან, რომ ბასილევსი არ ენდობა ივირებს და კურაპალატსა და მის ძმებს, რომ ის არ ენდობა მათ და ამიტომაც გამოსტაცა მათ ციხე-სიმაგრე. უმჯობესი იქნება თუ ბასილევსი გამოგზავნის ტურმარხს.
ან ვინმე ხელისუფალს, დაე ის დაჯდეს კაცეონის ციხესიმაგრეში და უმეთვალყუროს. მათ მიიღეს პასუხად: „ამ სიმაგრეში ჩვენი ხელისუფალი რომ დაჯდეს კიდეც, ის ვერ შეძლებს აქედან თეოდოსიოპოლში შემავალი ქარავნების დანახვას, რადგანაც ამ ქალქში მრავალი გზა შედის, ქარავნები შეაღწევენ თეოდოსიოპოლში ღამითაც, ეჭვსაც კი ვერ მიიტანენ“.
ასე, რომ ივირებს არ სურდათ რომ ჩვენს მიერ თეოდოსიოპოლი ყოფილიყო გაძარცვული, პირიქით, მათ სურდათ ის პურით ყოფილიყო მომარაგებული, მათ ჩვენი არ შეისმინეს და არ გადმოგვცეს კაცეონის ციხე სიმაგრე, თუმცა კი ჩვენგან რამდენჯერმე მიიღეს წერილობით ფიცი, რომ თეოდოსიოპოლის აღების შემდეგ ამ ციხესიმაგრეს უკან გადავცემდით.
ივირებს არასოდეს სურდათ ეძარცათ ანდა ხალხი დაეტყვევებინათ თეოდოსიოპოლის ციხე-სიმაგრის ოლქში, არც მისი სოფლების, არც ციხე-სიმაგრე აბნიქის, არც და მის გარშემო სოფლებისა, მანასკერტის სიმაგრისა და არც მის ირგვლივ სამფლობელოებისა
იცოდე, რომ რადგანაც კურაპალატი ძალადობს ფასიანის ადგილებში, აბნიქის ციხესთან იმის მომიზეზებით, რომ მას აქვს ნეტარი ბასილევს უფალი რომანოზისა და ჩვენი მეუფების ხრისობულები. მათი ასელები ჩვენ გამოგვიგზავნა თავისი აზატის პროტოსპაფარ ზურვანელის ხელით.
როცა ისინი განვიხილეთ, აღმოვაჩინეთ, რომ მათ არა აქვთ ძალა…
ივირები ჩივიან, რომ ჩვენ მათ ვავიწროვებთ მათი ქვეყნის ძველი საზღვრებს შიგნით…“
არაქსი – საზღვარი იბერიასა და ბიზანტიას შორის
კონსტანტინე პორფიროგენეტი წერს
იბერთა „კურაპალატი ჩვენი ერთგული, ჭეშმარიტი მონა და მეგობარია, ამიტომ მისი თხოვნის შესაბამისად არაქსი ანუ ფაზისი იყოს ფასიანის (ბასიანის) საზღვარი. ისე, რომ მისგან მარცხენა სანაპიროს მხარეს – ივერიისაკენ მიმართულს დაე ფლობდნენ ივირები, ხოლო მარჯვენა, თეოდოპოლიოსაკენ მიმარული, დაე, იყოს ჩვენი მეუფების ქვეშ, იქაური ციხე-სიმაგრებით თუ სოფლებით.
სხვაგვარად, რომ ვთქვათ, მდინარე საზღვრავდეს ორივე მხარეს, ნეტარმა იოანე კურკუასმა, ამ კითვასთან დაკავშირებით თქვა, რომ მდინარე მოსახერხებელია, ვითარცა საზღვარი.
საერთოდ კი, სამართლებრივად, კურაპალატს არ აქვს უფლება მდინარის არცერთი სანაპიროს ფლობისა, ვინაიდან თეოდოსიოპოლელთა ეს ადგილები (მიწები) დაატყვევა და გადავწვა ჩვენი მეუფების ჯარებმა და ჩვენი ლაშქრის გარეშე ივირებს არ შეძლოთ თეოდოსიოპოლის აღება, პირიქით (იბერები თეოდოსიოპოლელებს) მუდამ ეპყრობოდნენ, როგორც მეგობრებს და ვაჭრობდნენ მათთან
სიტყვით მათ სურდათ რომ თეოდოსიოპოლი აღებული ყოფილიყო, მაგრამ გულის სიღრმეში ეს არასოდეს სურდათ.
ამის მიუხედავად, ჩვენმა მეუფებამ, როგორც ითქვა, კურაპალატს უწყალობა რათა მდინარე არაქსი ანუ ფაზისი გადიქცეს ორივე მხრის საზღვრად, ხოლო ივირები დაკმაყოფილდნენ ამ სამფლობელოებით და არ მოიწადინონ მეტი არაფერი“.
ასე ამთავრებს იბერთა მიმართ თავისი თხრობის ერთ ნაწილს კონსტანტინე პორფიროგრნრტი
(შენიშვნა – თხზულების ამ ნაწილის კითხვისას საგრძნობია შემდეგი, ივირებს (ანუ იბერებს) მიაჩნიათ, რომ ისტორიულად იბერიულ მიწაწყალზე მდებარეობდნენ თეოდოსიოპოლისი (და მისი ოლქი, ასევე აბნიქის ციხის ოლქი და სხვა), ამიტომაც გულშემატკივრობდნენ იქაურ, ანუ, თეოსიოპოლენ და ანიქელ იბერიული წარმოშობის ხალხს, იცავდნენ დარევა-განადგურებისაგან.
მათი ასეთი დამოკიდებულება მე-10 საუკუნისა თითქოსდა აცოცხლებს პირველი საუკუნის სტრაბონის ცნობას, რომ აღნიშნული მხარეები (ყოფილი პარიადრე, კარენიტიდა, ხორძენე, გოგარენა) წარმოადგენს იბერთა ისტორიულ მიწაწყალს და ასე ყოფილა კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით სტარაბონიდან ათასი წლის შემდეგაც.
კონსტანტინე პორფიროგენეტი, შესაძლოა ცნობლია თავისი კაცთმოყვარეობით ანდა სიბრძნით, მაგრამ მისი ნაშრომის ზოგიერთი ნაწილის კითხვისას (რომელიც, მაგალითად, შეეხება ბასიანის ოლქს), რჩება შთაბეჭდილება, რომ არა იმპერატორის, არამედ შურისმაძიებელი ავაზაკების მეათაურს უსმენ, ისეთი კმაყოფილებით აღწერს ის სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა მოხელის მიერ მაგალითად, ბასიანის ხალხისა და მისი ქონების სრულ მეთოდურ განადგურებას ბიზანტიელთა მიერ ათწლეულების მანძილზე.
ანდა, თუ როგორი თვითკმაყოფილებით უყურებს ბიზანტიელთა მიერ ალყაშემორტყმული ქალაქის, თეოდოსიოპოლისის (არზრუმის), მთელი მოსახლეობის შიმშილით ამოწყვეტას, იმის გამო, რომ ბიზანტიელებს არ ნებდებოდნენ და უარს ამბობდნენ ქალაქი მათთვის გადაეცათ.
ბიზანტია კი, მისი თხრობით, ცდილობდა მოსახლეობის შიმშილით სასიკვდილო დასჯას.
ის ვერ მალავს, რომ ასეთ დროს იბერიელები მტკიცედ იცავდნენ თეოდოპოლისისა და მისი ოლქის მოსახლეობას, იმ დროსაც კი, როდესაც საიმპერიო ძალებს ქალაქი ალყაში ყავდათ მოქცეული.
იბერები, როგორც ითქვა, ეწინააღმდეგებოდნენ ბიზანტიელებს და ალყაში მოქცეულ თეოდოსიოპოლელებს შიმშილით ამოწყვეტისაგან იცავდნენ.
ქალაქელებს სურდათ, იბერიელებთან ერთობა, მაგრამ მათი ქალაქის ბიზანტიელთა ხელში გადასვლას ეწინააღმდეგბოდნენ.
იმპერატორი რამდენჯერმე საგანგებოდ აღნიშნავს, გაკვირვებით, თუ როგორ უყვარდათ იბერიელებს სასიკვდილოდ განწირული თეოდოსიოპოლელები, იცავდნენ მათ და ფარულად, დიდი რისკით, სურსათს აწვდიდნენ ურმებით.
ასეთი სიყვარული შუა საუკუნეებში მხოლოდ იმას უნდა მიუთითებდეს, რომ ივერიელებისათვის თეოდოსოპოლიელები ივერები, მათი თანამეტომეები იყვნენ.
ეს ქალაქი კონსტანტინე პორფიროგენეტამდე რამდენიმე ხნით ადრე დავით კურაპალატის ქართველთა სამეფოში შედიოდა, მისი გარდაცვალების შემდეგ (1001 წ.) კი დაიპყრო ბასილი II-მ.
მან, ამ დროისათვის, უფრო 1021 წელს, მის მიერ დაპყრობილი „ქართველთა სამეფოს“ მიწაწყალზე დაარსა „იბერიის თემი“, რომელმაც 1074 წლამდე იარსება.
ეს იბერიის თემი ახლა კი ნადგურდებოდა დამპყრობლების მიერ, ბიზანტიას მისი დასუსტება ძალზე ძვირად დაუჯდა, რადგანაც იბერიის თემის მხნედ მებრძოლი ქართველობა, როგორც მათ ახასიათებდა გრიგოლ ბაკურიანი, ძალზე დაასუსტა ბზანტიურმა პოლიტიკამ, რამაც გზა გაუხსნა თურქ-სელჯუკებს იმპერიის დედაქალაქისაკენ.
ბასილისა და მისი მემკვიდრე იმპერატორების არასახელმწიფოებრივმა გადაწყვეტილებემა სრულიად დააკნინა იბერიის თემის ქართველობის მხნე მეომრული სულისკვეთება, აქედან იმპერიის სამსახურში იკრიბებოდა ძლიერი იბერიეული არმია იბერიელი ჯარისკაცებისაგან შემდგარი, რომელიც თანდათანობით აკრძალეს ამ იმპერატორებმა, შედეგმაც არ დააყოვნა, მიწაწყლი წინ ვერ აღუდგა თურქ-სელჯუკების თარეშს და ლაშქრობებს საიმპერიო ცენტრებისაკენ, 1049 წელს თურქებმა აიღეს თეოდოსიოპოლი და მისი მოსახლეობა 140 000 მდე მოქალაქე ამოჟლიტეს.
ასეთ დროს 1074 წელს, ქართველმა და ქართველთა მოყვარულმა, იმპერიის ყოფილმა მთავარსარდალმა, გრიგოლ ბაკურიანის ძემ, საქართველოს სახელმწიფოს, კერძოდ კი მეფე გიორგი მე-2-ს გადასცა ქალაქი თეოდოსიოპოლი, ოლთისი, ყარსი, ვანანდი, კარნიფორი და ტაოს დაპყრობილი ნაწილი,
ამ ფატით, დავით კურაპალატის მემკვიდრეობა დაუბრუნდა საქართველოს.
ერთ წელიწაში, 1075 წლისათვის, თეოდოსიოპოლისი და მისი მიმდგომი ქვეყნები საქართველოს სამეფოს არმიას მთლანად გაუთავისუფლებია თურქული რაზმებისაგან.
ეს დიდი ქალაქი, თეოდოპოლისი (არზრუმი), რომელიც საქართველოს მცველ ერთერთ უმთავრეს ციხე-სიმაგრეს წარმოადგენდა, მე-12 და მე-13 საუკუნეებში კვლავ ასრულებდა თავის ფუნქციას, თუმცა თავისი სუვერენიტეტით.
მე-14 და მე-15 საუკუნეებში თეოდოსიოპოლისამდე აღწევდა საქართველოს სამეფოს, სამცხის სამთავროს საზღვარი.
საბოლოოდ ეს მიწაწყალი ოსმალეთის იმპერიის ხელში აღმოჩნდა, იმ იმპერიისა, რომელიც სხვათა მსგავსად დევნიდა ქართულ ეკლესიას, ხოლო სომხურს ხაზგასმით მფარველობდა, კერძოდ ოსმალთა იმპერიაში დაარსებული იქნა ე.წ. „სომხური მილეთი“ ანუ სომეხი ხალხის ავტონომია ოსმალეთის იმპერიის შიგნით კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს მეთაურობით.
1461 წელს მეჰმედ მე-2-მ დაარსა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქო. პირველი სომეხი პატრიარქი გახდა ბურსელი ეპისკოპოსი ოვაკიმ 1 (ხოვაგიმი), ამავე დროს ის დაინიშნა სომხური მილეთის (ანუ ნაციონალურ-რელიგიური სომხური ავტონომიის) მეთაურად.
ამ დროისათვის კონსტანტინოპოლის სომხურ საპატრიარქოს გააჩნდა მცირე საკუთარი სამრევლო, თანდათანობით ოსმალეთის ხელისუფლებამ სომხურ მილეთში შეიყვანა დაპყრობილი ქართული მიწაწყალი, ამავე დროს კი იქ ქართული ეკლესიის მოქმედება აკრძალა. შესაბამისად, ყოფილი იბერიის თემის ასევე სამცხის ვრცელი სამთავროს ქართველი ქრისტიანები კვლავ სომხური ეკლესიის სამრევლოდ გადაიქცა, კონსტანტინპოლის სომხური საპატრიარქოს იურისდიქციაში. ამის შემდეგ კვლავ დაიწყო ამ ვრცელ რეგიონში, (ტაოდან ავანამდე და ტრაპეზუნტამდე) მცხოვრები ქართველების არმენიზაცია, რომელიც გარკვეულწილად შეწყვეტილი იყო მე-9 საუკუნის დასაწყისიდან.
განსაკუთრებით დიდი ქართული სამრევლოები ყოფილ სამცხის სამთავროს მიწაწყალზე იყო განფენილი, ამ სამთავროს საზღვარი კი, როგორც აღინიშნა, ტარპეზუნტამდე და არზრუმამდე აღწევდა, აქაური, ანუ ოსმალეთის იმპერიის ქართული მიწების ქართული სამრევლოები ერთმანეთში გაინაწილეს სომხურმა გრიგორიანულმა და სომხურმა კათოლიკურმა ეკლესიებმა, ორივე შემთხვევაში ქართველობა მასობრივად სომხდებოდა. ამის მიზეზი უმთავრესად იყო ის დიდი უფლებები, რასაც ოსმალეთის იმპერია სომეხ სამღვდელოებას ანიჭებდა, ისინი იყვნენ არა მხოლო რელიგიური, არამედ საერო მმართველები თავიანთ სამრევლოებში, მათ ხელში იყო სამართალიც.
ცნობილ ისტორიკოს შოთა ლომსაძეს თავის წიგნში სამცხე-ჯავახეთი მოჰყავს მრავალი მაგალითი იმისა თუ სომხური სამღვდელოება და ეპისკოპატი როგორ ავიწროებდა და სასიკვდილო საფრთხეს უქმნიდა აქა იქ შემორჩენილ ქართველ სამღვდელოებას, თუ როგორ მოითხოვდა სომხური სამღვდელოება სხვადასხვა ქართულ ოლქებში მსხდომი ფაშებისაგან სულთანის ბრძანების აღსრულებას, რომ ქართველი მრევლი სომხურ იურისდიქციას დამორჩილებოდა.
საბოლოოდ, არ მხოლოდ სამცხე ჯავახეთი, არამედ მთელ ისტორიულ მესხეთში, რომელშიც ასევე ტაო-კლარჯეთი შედიოდა, ანუ ჯაყელების ყოფილ სამთავროში, ქართველი მრევლი სომეხი სამღვდელოების ხელში აღმოჩნდა სულიერად და ხორციელედაც, კერძოდ ის ქრისტიანები, რომელნიც არ გამაჰმადიანდნენ.
როგორც ითქვა, აქაური ქართველი ქრისტიანები შეიყვანეს სომხურ მილეტში და საბოლოო ჯამში დაუქვემდებარეს კონსტანტინიპოლის სომეხ პატრიარქს, რამაც საბლოოდ გაასომხა აქაური ქართული მოსახლეობა.
როგორც აღინიშნა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს მეთაური აღნიშნული ოვაკიმ 1 სულთან მეჰმედ მე-2-ის მიერ ცნობილი იქნა ოსმალეთის იმპერიის სომხური მილეთის რელიგიურ და საერო ლიდერად და ატარებდა ტიტულს „მილეტბაში“ ანუ ეთნარქი და პატრიარქი.
საერთოდ კი სომხური მილეტის მეთაურებს „კონსტანტინოპოლის სომეხი პატრიარქები“ ერქვათ.
სომეხთა საპატრიარქო შეიქმნა პოლიტიკური მიზნით. ის ერთგვარად აწონასწორებდა ამავე ქალაქის ბერძენი პატრიარქის გავლენას.
1453 წლამდე, ანუ ოსმალურ დაპყრობამდე, კონსტანტინოპოლში არც კი ყოფილა სომხური ეკლესია, ხოლო 1453 წლიდან სტამბულში აიგო 55 ახალი სომხური ეკლესია. ოსმალეთში მცხოვრებმა სომხებმა შეინარჩუნეს თავიანთი კულტურა, ისტორია და ენა, რადგანაც მათ ჰწონდათ თავიანთი მილეთი ანუ „პროსო“ სომეხი პატრიარქის მეთაურობით.
ანუ სომხებს ოსმალეთში ჰქონდათ ავტონომია თავიანთი რელიგიური თემის ჩარჩოების შიგნით და გათავისუფლებული იყვნენ სამხედრო ვალდებულებისაგან. სომხურ მილეთში შეიყვანეს არა მხოლოდ ეთნიკური სომხები, არამედ ოსმალეთში მცხოვრები ყველა მონოფიზიტური აღმსარებლობის მქონე მოსახლეობა, სირიელები, ერთ პერიოდში ეთიოპიელებიც კი, ასევე, როგორც ითქვა, სამცხე-მესხეთის ქართველი ქრისტიანები, მათი ეთნარქი ანუ „მილეტბაში“ და პატრიარქი ახლა უკვე სტამბულელი სომეხი პირველიარარქი იყო.
პროსო ანუ მილეტი(Millet, Ottoman Empire) ითვალისწინებდა დამოუკიდებელ სასამრთლოს, სომხურ მილეტში მოქმედებდა სომხური კანონიკურ სამართალზე დამყარებული სასამართლო სისტემა, ანუ ოსმალეთის სომხებს საკუთარი კანონმდებლობა გააჩნდათ თავიანთი მილეტის შიგნით, ამ სომხური კანონებით შეიარღებული სომეხი მღვდელი დანიშნული ოსმალთა მიერ დაპყრობილ ქართველთა სოფლებში, როგორც ითქვა ერთდროულად იყო სასულიერო პირი, საერო მმართველი და მოსამართლეც, რაც ქართველთა მასობრივი არმენიზაციის ყველაზე ეფექტური საშუალება გახდა.
საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ ბიზანტიის იმპერატორი კონსტანტინე პორფიროგენეტი იბერებს ისევ იმ მიწაწყალზე მცხოვრებად წარმოადგენს, სადაც ქართული ტომები (ტაოხები და სხვა) იხილა ქსენოფონტემ, შემდეგში კი აღწერეს სტარბონმა და სხვა ავტორებმა.