ცნობილია, რომის იმპერატორ კონსტანტინემდე ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგია არ ყოფილა. ამიტომაც, შეიძლება ითქვას, ქრისტიანული თემები თავისუფლებით სარგებლობდნენ, იმ თვალსაზრისით, რომ სახელმწიფო არ კარნახობდა ქრისტიანულ ეკლესიას, თუ რა სახის უნდა ყოფილიყო მისი ადმინისტრაციული სტრუქტურა. ამის გამო IV საუკუნემდე ქრისტიანული თემი, მოციქულთა 34-ე კანონის თანახმად, უნდა დაქვემდებარებოდა ამ თემის მთავარეპისკოპოსს, თემების მთავარეპისკოპოსები კი ერთმანეთის მიმართ დამოუკიდებელნი იყვნენ.
მთავარეპისკოპოსს ირჩევდა თემის (“ნათესავის”) სამღვდელოების კრება, ამიტომაც ყოველი საეკლესიო თემი და საეპისკოპოსო თავისუფალი, თავისთავადი და ავტოკეფალური იყო.
სრულებით შეიცვალა მდგომარეობა სახელმწიფოს მიერ ქრისტიანობის აღიარებისა და ამ რელიგიის გასახელმწიფოებრიობის შემდეგ. ამ დროისათვის, IV საუკუნის დასაწყისში, როგორც ცნობილია, რომის იმპერიაში დაწესდა “ტეტრარქია”, “ოთხის მმართველობა”. ადმინისტრაციული მმართველობის თვალსაზრისით, იმპერია ცალკეულ ნაწილებად დაიყო. იმპერიას მართავდა ორი იმპერატორი და ორი კეისარი. იმპერიაში არსებობდა უდიდესი ქალაქები: რომი, ანტიოქია, ალექსანდრია, აგრეთვე სხვა დიდი ქალაქები, რომლებშიც კუთხეთა და პროვინციათა მმართველები ისხდნენ. ამ მდგომარეობამ გამოიწვია დიდ ქალაქებში მსხდომი ეპისკოპოსების გაძლიერება, გამდიდრება, მათი ავტორიტეტისა და გავლენის გაზრდა. დედაქალაქების ეპისკოპოსები მოქმედებდნენ ამ ქალაქის საერო მმართველთან თანხმობით. საერო მმართველი დაინტერესებული იყო მის ქალაქში მჯდომი ეპისკოპოსის ავტორიტეტისა და გავლენის გაზრდით. ამის გამო, უკვე IV საუკუნის დასაწყისიდანვე მიმდინარეობს პროცესი, რომელსაც შეიძლება დავარქვათ მცირე თვითმყოფად ეკლესიათა გაუქმებისა და დიდი ეკლესიების გავლენის სფეროების გაზრდის პროცესი. უკვე IV საუკუნეში მოწვეული მსოფლიო კრებები, მართალია, ადასტურებენ პატარა ეკლესიების ავტოკეფალიას, მაგრამ ასევე ადასტურებენ მთავარი ქალაქების ეპისკოპოსების გავლენის სფეროების გაფართოებას. ამ მიზეზის გამო იმპერიის აღმოსავლეთის მთავარმა ქალაქმა ანტიოქიამ თავისი გავლენის სფეროში შეიყვანა მის მეზობლად მდებარე ავტოკეფალური ეკლესიები, ალექსანდრიამ კი ეგვიპტის ეპისკოპოსები. ეს პროცესი გრძელდებოდა მთელი IV საუკუნის განმავლობაში და საბოლოოდ დასრულდა 451 წლის IV მსოფლიო კრების დროისათვის.
IV საუკუნისათვის, როგორც მრავალგზის აღინიშნა აღმოჩნდა, რომ 330 წელს დაარსებულ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს ნორმალური სიდიდის ეპარქიაც კი არ გააჩნდა, ხოლო ანტიოქიისა და ალექსანდრიის ეპისკოპოსები გავლენას ავრცელებდნენ მათ გარშემო მდებარე ტერიტორიებზე. ამ მდგომარეობას დედაქალაქის (კონსტანტინოპოლის) ეპისკოპოსები ვერ ურიგდებოდნენ. ა. კარტაშევი წერს, რომ კონსტანტინე დიდის მიერ დასმული კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი თავის იურისდიქციას მხოლოდ ამ ქალაქის ტერიტორიაზე ავრცელებდა, ხოლო, თავის მხრივ, ეს ტერიტორიაც ჰერაკლიის სამიტროპოლიტოში შედიოდა.
კონსტანტინოპოლის გარშემო არსებობდა ძლიერი ავტოკეფალური ეკლესიები: პონტოს დიოცეზისა, ასიის დიოცეზისა და თრაკიის დიოცეზისა. მათი ავტოკეფალია ჯერ კიდევ II მსოფლიო კრებამ დაადასტურა.
იმპერიაში იყო 100-ზე მეტი პროვინცია.
ს. ტროიცკი ბალსამონზე დაყრდნობით წერდა, რომ IV საუკუნისათვის იმპერიაში ავტოკეფალური იყო ყველა პროვინციის ეკლესია, ანუ იმპერიაში 100-ზე მეტი ავტოკეფალური ეკლესია არსებობდა, მაგრამ ამავე დროს მიმდინარეობდა პროვინციების ავტოკეფალური ეკლესიების შერწყმა-შეერთების პროცესი დიოცეზის ეკლესიებში. სწორედ ერთი ასეთი იყო ჩვენი მეზობელი პონტოს დიოცეზი, იქ არსებობდა რამდენიმე პროვინცია და ამ პროვინციათა ეკლესიები.
საქართველოს უშუალოდ მოსაზღვრე პონტოს დიოცეზში, რომელიც ქრისტიანობის ერთ-ერთი ძლიერი ბურჯი იყო მთელ მაშინდელ მსოფლიოში, ეპისკოპოსები ერთმანეთისგან დამოუკიდებელნი იყვნენ და თვითმმართველობა ჰქონდათ საეკლესიო საკითხში (იგულისხმება IV საუკუნე). მართალია, აქ ლიდერობდა პონტოკესარიის ეპისკოპოსი, მაგრამ მან ვერ შეძლო გადაქცეულიყო საყოველთაო, უფროს ეპისკოპოსად თავის დიოცეზში. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ა. კარტაშევი ამის შესახებ წერს: “პონტოს დიდ დიოცეზში, რომელიც გადაჭიმული იყო ბოსფორიდან ევფრატამდე, არ იყო ერთი საერთოდ აღიარებული ადმინისტრაციული ცენტრი. ერთნი მიიჩნევდნენ კესარია-კაპადოკიას, მეორენი _ ანკვირიას, მესამენი უქვემდებარებდნენ თავის თავს კონსტანტინოპოლს. ამიტომაც, მცირე აზიაში გამოჩნდნენ ოლქები და ქალაქები, რომელთაც მიიჩნიეს თავიანთთვის მოხერხებულად და სასარგებლოდ, მიემართათ პირდაპირ დედაქალაქისთვის. ასეთია ბითინია, როგორც ნაწილი პონტოს დიოცეზისა. ბითინიაში შემავალი ქალაქი ქალკედონი კონსტანტინოპოლის გარეუბანი გახდა. საერთოდ მთელი მცირე აზიის ეპისკოპოსები, როგორც აღინიშნა, ყოველთვის დედაქალაქში იყვნენ, მის არქიეპისკოპოსთან, კათედრასთან თათბირობდნენ იქ მიმდინარე ამბებზე, აქვე გადმოჰქონდათ თავიანთი კამათი და ადგილობრივი საქმეები. ამიტომაც, მან ასახვა ჰპოვა IV მსოფლიო კრების მე-9 და მე-17 კანონებში, რომელთა თანახმადაც აღმოსავლეთში თავიანთი დიოცეზების (ოლქების) კრებების გადაწყვეტილებით უკმაყოფილოთათვის უმაღლესი სააპელაციო ინსტანცია იყო კონსტანტინოპოლის საყდარი, მაგრამ ეს ეხებოდა აღმოსავლეთის მხოლოდ იმ ნაწილს, რომელიც არ შედიოდა სხვა საპატრიარქოებში”.
ზემოთ მოყვანილი მაგალითით გვინდოდა გვეჩვენებინა, თუ როგორ გაერთიანდნენ ჩვენი მეზობელი პონტოს ეკლესიის მანამდე თავისთავადი საეპისკოპოსოები ერთი ქალაქის ეპისკოპოსის ხელქვეით. კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ხელქვეით პონტოს გარდა, სხვა დიოცეზთა ეპისკოპოსებიც გაერთიანდნენ. ეს მიმდინარეობდა V საუკუნის პირველ ნახევარში, 451 წლამდე, ქალკედონის კრებამდე. ამ კრებამ ეს ფაქტი დააკანონა 28-ე კანონით.
საერთოდ, V საუკუნე იყო თავისთავადი საეპისკოპოსოების დიდ საპატრიარქოებსა და საკათალიკოსოებში გაერთიანების საუკუნე. 451 წლის კრებამ დააარსა იერუსალიმის ახალი საპატრიარქო, რომელშიც შევიდა საეპისკოპოსოები პალესტინისა (კესარია პალესტინისა და სხვ.).
ქალკედონის კრების შემდეგ, თავისთავადი დამოუკიდებელი მრავალი ეკლესიის (ეპარქიები, დიოცეზთა ეკლესიები) ერთი საყოველთაო ეპისკოპოსის ხელქვეით გაერთიანების შედეგად, ბიზანტიაში სულ რამდენიმე დიდი ეკლესია აღმოჩნდა. კონსტანტინოპოლის საყდარს დაექვემდებარა ჩვენი მეზობელი მცირე აზიის საეპისკოპოსოები (ასევე ევროპაში თრაკიისა), იერუსალიმის საყდარს _ პალესტინისა, ალექსანდრიის საყდარს _ ეგვიპტისა, ხოლო ანტიოქიას კი ის საეპისკოპოსოები, რომლებიც იმპერიის აღმოსავლეთში იმყოფებოდნენ და არ შედიოდნენ არც ერთ ზემოთ ხსენებულ სხვა საპატრიარქოში (კვიპროსის გამოკლებით).
მსგავსი გაერთიანების პროცესი მიმდინარეობდა იმპერიის გარეთაც. სპარსეთის ქრისტიანული საეპისკოპოსოები გაერთიანდნენ სპარსეთის კათალიკოსის ხელქვეით. სომეხი საეპისკოპოსოების ცენტრალიზაცია ერთიან საკათალიკოსოში ცოტა უფრო ადრე დაიწყო და ამ დროისთვის (V ს.) დასრულებული იყო.
საქართველოს საკათალიკოსოს ჩამოყალიბებაც, ამავე დროს, V საუკუნეში მოხდა და მსგავსი ხერხით. საქართველოში, ისევე როგორც ჩვენს მეზობელ პონტოს დიოცეზში, მრავალი საეპისკოპოსო არსებობდა საკათალიკოსოს დაარსებამდე. საეკლესიო კანონების თანახმად (მოციქულთა 34-ე და სხვა), ეს საეპისკოპოსოები თავისთავადნი იყვნენ. საქართველოს ყოველ ადმინისტრაციულ ერთეულში (საერისთავოებში თუ საპიტიახშოში) არსებობდა საეპისკოპოსოები. ს. ჯანაშია ქართველთა გაქრისტიანების აღწერის შემდეგ წერს, თუ როგორ მოეწყო ქართული ეკლესია (იგულისხმება ვახტანგ გორგასლამდე, IV ს. და V ს-ის დასაწყისი). “ქრისტიანულ ორგანიზაციას, ქრისტიანების კრებულს, ბერძნული სიტყვით “ეკლესიით” აღნიშნავდნენ. შემდეგში ქართულად “ეკლესია” დაერქვა იმ შენობასაც, სადაც ქრისტიანების კრებული თავს იყრიდა ლოცვისათვის. რაკი ქართლში ქრისტიანობა სახელმწიფოებრივ სარწმუნოებად გადაიქცა, ქართლის ეკლესიამაც ისეთივე წყობილება მიიღო, როგორიც ჰქონდა თვით ქართლის სამეფოს. ასე ხდებოდა სხვა ქვეყნებშიც. ცალკე საერისთავოების საეკლესიო საქმეებს განაგებდნენ ეპისკოპოსები, რომელნიც ემორჩილებოდნენ ქართლის, ანუ მცხეთის მთავარეპისკოპოსს. ეპისკოპოსებს ექვემდებარებოდნენ ხუცები ანუ მღვდლები. მალე ქრისტიანული სამღვდელოება ქართლში მრავალრიცხოვანი გახდა…”
ს. ჯანაშიას თანახმად, ჩვენში ვახტანგ გორგასლამდე იმდენივე საეპისკოპოსო ყოფილა, რამდენი საერისთავოც იყო ქართლის სამეფოში, თუმცა, ბ. მჭედლიშვილის მიხედვით, ეპისკოპოსების რიცხვი გაცილებით მეტი შეიძლებოდა ყოფილიყო: “გაქრისტიანებულ სახელმწიფოში ყველა ქალაქსა თუ მნიშვნელოვან დაბას თავისი ეპისკოპოსი უნდა ჰყოლოდა, ზოგან ორიც. სხვაგვარად ქრისტიანული ქვეყნის სტატუსი და ეკლესიის სტრუქტურა წარმოუდგენელია. ამასთან, ჩვენ ქვემოთ ვნახავთ, რომ საქართველოში V ს-ის ბოლოს 30-ზე მეტი ეპისკოპოსი მოღვაწეობდა. ჯუანშერი ჩამოთვლის, სად დასვა ვახტანგმა ეპისკოპოსები… ამ სიის მიხედვით, საკუთრივ ქართლში მხოლოდ ორი ეპისკოპოსი ჩანს, მცხეთისა და ნიქოზის. თბილისიც კი, რომელიც თითქოსდა ვახტანგმა დააარსა, ეკლესიის მესვეურის გარეშე აღმოჩნდა. გარდა ამისა, რა ვუყოთ სხვა ძველ ქალაქებს: უფლისციხეს, არმაზციხეს, კასპს, ნეკრესს, ტყეტბა-გულგულას, უჯარმა-კაწარეთს, გაჩიან-ცურტავს, სამშვილდესა და სხვა ჩვენთვის უცნობ ქალაქებსა და დაბებს.
ამდენად, ჯუანშერის ეპისკოპოსთა სია ასახავს მხოლოდ ვახტანგის მიერ დასმულ ეპისკოპოსთა რაოდენობას და არა ეპარქიების რიცხვს.
თავის დროზე ივ. ჯავახიშვილმაც მიაქცია ჯუანშერის ცნობების შეუსაბამისობას ყურადღება და აღნიშნა: ჯუანშერის სიტყვებიდან ისეთი დასკვნის გამოტანა შეიძლება, თითქოს მას მხოლოდ იმათი დასახელება სდომებოდეს, რომელნიც ანტიოქიის პატრიარქმა აკურთხა. მაგრამ მაშინ მარტო ჯუანშერის ამ ცნობაზე დამყარება შეუძლებელია…
მაშასადამე, ივ. ჯავახიშვილი გამოჰყოფდა “უძველეს ხანას”, რომელიც ვახტანგ გორგასლამდელს გულისხმობს. ამ “უძველეს ხანაში” მთავარეპისკოპოსები ხელმძღვანელობდნენ ქართულ ეკლესიას. “მთავარ” ან “თავი ეპისკოპოსთაჲს”, თავისთავად იგულისხმება, ჰყავდათ ხელქვეითი, რანგით დაბალი ეპარქიის ეპისკოპოსები, ე.ი. გორგასლამდეც ყოფილან ეპისკოპოსები… საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელოში ვკითხულობთ, რომ IV საუკუნეში “საპიტიახშო და საერისთავო ცენტრებში ეპისკოპოსებიც ისხდნენ”. ასე რომ, “ასეთი ცენტრების რიცხვს ემთხვეოდა საეპისკოპოსო საყდართა სათვალავიც. უკვე V ს-ის შუა წლებში ქართლში ირიცხებოდა 30-იოდე საეპისკოპოსო ოლქი” (საქ. ისტორია, I, 1958). ავტორები ამ წიგნისა არიან: ნ. ბერძენიშვილი, ვ. დონდუა, მ. დუმბაძე, გ. მელიქიშვილი, შ. მესხია, პ. რატიანი
ანალოგიური შეხედულებისაა მ. ლორთქიფანიძე, რომელიც თვლის: “როგორც აღნიშნულია, ამ ეპისკოპოსების დადგინება არ უნდა ნიშნავდეს ყველგან ახალი საეპისკოპოსოების დაარსებას. ამათგან ნაწილი მართლაც ახლად დაარსებულია. ასეთი უნდა იყოს: ნინოწმინდის კათედრა, ჭერემის, ნიქოზის, ხოლო რიგ შემთხვევებში ძველი ეპისკოპოსები, რომელნიც, ალბათ, მიქაელის დასისანი იყვნენ, ახლებითაა შეცვლილი. უდავოა, რომ ამათ გარდა სხვა საეპისკოპოსოებიც არსებობდა ქართლის სამეფოში, მაგრამ ჯუანშერის სიაში ისინი ვერ მოხვდნენ, რადგან ჩანს, ვახტანგს აქ ცვლილება არ მოუხდენია.”
საკითხისათვის საინტერესოა აგრეთვე ჯუანშერის თხრობის ის ნაწილიც, რომელიც უდავოდ წინ უსწრებს გორგასლის რეფორმებს. ინდოეთში ლაშქრობიდან დაბრუნებულ ვახტანგს “მოეგება ძე მისი დაჩი და მის თანა ეპისკოპოსნი. და ვითარცა ცნა ეპისკოპოსმან (მიქაელ), ვითარმედ წარავლინა მეფემან მოციქული მოყვანებად კათალიკოსისა და ეპისკოპოსთა, დაუმძიმდა მას ზედა”. მაშასადამე, ვახტანგ გორგასალს ეს-ესაა დაუპირებია კათალიკოსისა და ეპისკოპოსების ახალი ჯგუფის მოწვევა, ხოლო მასთან შესახვედრად მოსული არიან ძველი ეპისკოპოსები… ლეონტი მროველის მიხედვით, IV საუკუნის დასაწყისში, მეფე მირიანმა სიკვდილის წინ “დავედრა ეპისკოპოსთა” ედიდებინათ წმიდა ნინოს საფლავზე აშენებული ეკლესია.
წმიდა ნინოს “ცხოვრების” თანახმად, იგი დამარხეს დაბა ბოდს და ეკლესია აღუშენეს და ეპისკოპოსი განაჩინეს მას ზედა”.
შეიძლებოდა ამ საკითხის გარჩევა ამითაც დაგვემთავრებინა, მაგრამ მოვიშველიოთ ქრისტიანული სამყაროსათვის დამახასიათებელი სურათიც. ცნობილია, რომ იქ, სადაც ქრისტიანობამ ფეხი მოიკიდა, თითოეულ ქალაქს განაგებდა ეპისკოპოსი. იმის მიუხედავად, რომ სირიაში ეკლესიის იერარქიული და კანონიკური განვითარება სუსტად მიმდინარეობდა და მწყობრი ორგანიზაციაც არ არსებობდა, მაინც უკვე III-IV სს-ში, თითოეული ორგანიზაცია ექვემდებარებოდა ეკლესიას და მაშასადამე, ეპისკოპოსს.
ირანის მეზობელ ოლქებში და თვითონ ირანშიც (მესენაში, სუზაში, რევ-არტაშირში, ბახრეინში) 225 წ. (!) უკვე დაფუძნებული იყო ქრისტიანული საეპისკოპოსოები”.
V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი ლაზარ ფარპეცი აღნიშნავს, რომ ირანის მეფის იეზდიგერდის დროს (399-421) “სომხეთის ყველა გავარიდან შეიკრიბნენ წმინდა ეპისკოპოსნი”.
აღარაფერს ვამბობთ თვით ბიზანტიის ქრისტიანული ცენტრების შესახებ, რადგან სურათი თავისთავად ნათელია. პროკოფი კესარიელის ზემოთ მოტანილი დახასიათებაც “ხომ გაუმართლებელი იქნებოდა, თუ ქართველები საეკლესიო იერარქიის ჩამოყალიბებას მხოლოდ V საუკუნის II ნახევარში მოიფიქრებდნენ”.
ნ. ჯანაშია, ბ. მჭედლიშვილი და, ჩანს, მ. ლორთქიფანიძეც ფიქრობენ, რომ ვახტანგ გორგასლის მიერ კათალიკოსობის დაწესებამდე ჩვენში არსებობდა ეპისკოპოსთა დასები, რომელთაგან ერთი დასი მეფეს ემხრობოდა, მეორე დასი კი მეფის მოწინააღმდეგე იყო.
ნ. ჯანაშია წერს: “ახლად დანიშნული ეპისკოპოსების სიმრავლე (თორმეტი ეპისკოპოსი) გვიჩვენებს, რომ ვახტანგმა, ერთი მხრივ, დააწესა ახალი საეპისკოპოსოები… ამავე მიზნით იქნებოდა ახალი ეპისკოპოსი დანიშნული რუსთავში. უნდა ვიფიქროთ, რომ მან შეცვალა ძველი, ვახტანგის მოწინააღმდეგე მღვდელმთავარი, მართლაც, აქ ჩვენ საქმე უნდა გვქონდეს სწორედ ეპისკოპოსის შეცვლასთან და არა საეპისკოპოსოს დაარსებასთან. შეუძლებელია ასეთ დიდ საერისთავო ცენტრში, სამეფო საგვარეულოს ერთ-ერთი შტოს რეზიდენციაში, რუსთავში, მანამდე ეპისკოპოსი არ მჯდარიყო”. როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, სრულიად აშკარაა, რომ ჩვენში კათალიკოსობის დაწესებამდე არსებობდნენ საეპისკოპოსოები და მათი საზღვრები ემთხვეოდა საერო-ადმინისტრაციული ოლქების საზღვრებს, ანუ საეპისკოპოსოს საზღვარი საერისთავოს საზღვარს ემთხვეოდა. რომელი საერისთავოებიც ემორჩილებოდნენ საქართველოს მეფეს, იმ საერისთავოთა საეპისკოპოსოები დაემორჩილნენ სატახტო ქალაქის, მცხეთის, საყოველთაო ეპისკოპოსს
ეკლესია ჩვენში ისევე იყო მოწყობილი, როგორც სხვა ქრისტიანულ ქვეყნებში, როგორც ამას ითვალისწინებდა მსოფლიო კრებათა კანონები.
ქრისტიანობის სახელმწიფოს მიერ აღიარებამდე საეკლესიო თემში (ერი, “ნათესავი”) არსებობდა რამდენიმე ეპისკოპოსი. ეს ეპისკოპოსები, მოციქულთა 34-ე კანონის თანახმად, ვალდებულნი იყვნენ დამორჩილებოდნენ მათ მიერვე გამორჩეულ, პირველობის მქონე “თავ” ეპისკოპოსს: “თითოეულისა ნათესავისა ეპისკოპოსთა უKმს… რაჲთა პირველად და თავად მათდა შეერაცხოს ეპისკოპოსი თYსი და არარას იქმოდინ ნამეტნავსა თYნიერ განზრახვისა მისისა”…
სახელმწიფოს მიერ ქრისტიანობის აღიარების შემდეგ, რომის იმპერიაში საეპისკოპოსოს საზღვარი თანდათან დაემთხვა ადმინისტრაციული ერთეულის (პროვინციის) საზღვარს. როგორც დიდი სჯულისკანონიდან ჩანს, რომის ადმინისტრაციულ ერთეულს (პროვინციას) ქართულად ეწოდებოდა სამთავრო. 325 წლის ნიკეის კრებიდან ჩანს, რომ სამთავროში (ანუ პროვინციაში) იყო არა ერთი ეპისკოპოსი, არამედ რამდენიმე. ამ კრების მე-4 კანონის თანახმად, სამთავროს ჰყავს ეპისკოპოსთა თავი ანუ მიტროპოლიტი. სამთავროს მიტროპოლიტის თანხმობით ახალ ეპისკოპოსს დაადგენდა ამ სამთავროს ყველა ეპისკოპოსი, ანდა უკიდურეს შემთხვევაში, სამი მაინც. ამ კანონიდანაც ჩანს, რომ საეკლესიო სამთავრო, ანუ რომის პროვინციის ეკლესია, ავტოკეფალური და დამოუკიდებელი იყო სხვა, მის გარეთ არსებული ეკლესიებისაგან.
ქართულ სინამდვილეში — საქართველოს სამეფოში საერისთავო იყო დაახლოებით ისეთივე ადმინისტრაციული ერთეული, როგორიც იყო რომის იმპერიაში პროვინცია (ძველი ქართულით “სამთავრო”). ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, ქართულ საერისთავოებში იყო არა ერთი, არამედ რამდენიმე ეპისკოპოსი და მათ შორის ერთ-ერთი იყო “თავი ეპისკოპოსთა”, მაგალითად გუგარქში, შეიძლება ჩვენში საერისთავოს საეპისკოპოსოსაც ისეთივე თავისთავადობა ჰქონდა, როგორც რომის პროვინციისას.
რომის იმპერიაში პროვინციათა ეკლესიების ავტოკეფალია თანდათან შეიზღუდა, დიდმა ქალაქებმა (რომმა, ალექსანდრიამ, ანტიოქიამ) შეძლეს მათ გარშემო მყოფი საეპისკოპოსოების დაქვემდებარება. ეს უკვე არსებული ფაქტი ნიკეის მსოფლიო კრებამაც დაადასტურა თავისი მე-6 კანონით. 344 წელს მოწვეული ანტიოქიის ადგილობრივი კრება მე-9 კანონით ავალდებულებს სამთავროს ეპისკოპოსებს, დაემორჩილონ თავისი დედაქალაქის ეპისკოპოსს.
“…ვინაჲთგან დედაქალაქად მიისწრაფიან ყოველნი მქონებელნი რომელთავე საქმეთანი, რომლისთYს გუთნდა, რაჲთა პატივითაცა უაღრეს იყოს იგი…”
დედაქალაქის ეპისკოპოსი ზრუნავს მთელ სამთავროზე, რადგანაც დედაქალაქში ყველა მიისწრაფის, ვისაც საქმე აქვს. ამიტომაც ის პატივითაც უპირატესი იყოსო და მის გარეშე სხვა ეპისკოპოსებმა არაფერი მოიმოქმედონო, _ ამბობს ეს კანონი
ამ მდგომარეობამ გაზარდა არა მარტო სამთავროთა დედაქალაქების ეპისკოპოსების ავტორიტეტი, არამედ იმპერიის მთავარი ქალაქების (ანტიოქია და სხვა) ეპისკოპოსთა ავტორიტეტიც, რადგანაც ამ ქალაქებში ისხდნენ ან იმპერატორი, ანდა ქვეყნის ვრცელი მხარეების მმართველები.
ამავე კანონის თანახმად, საქართველოშიც უნდა გაზრდილიყო არა მარტო ავტორიტეტი დედაქალაქის, მცხეთის ეპისკოპოსისა, არამედ მას პატივით უპირატესობაც უნდა მინიჭებოდა. მის გარეშე სხვა ეპისკოპოსებს რაიმე ქმედების ნება არა ჰქონდათ.
მართლაც, ქართული ეკლესიის მეთაურს კათალიკოსობის დაწესებამდე ჰქონდა ტიტული “მთავარეპისკოპოსისა” და, ჩანს, ითვლებოდა კიდეც ეპისკოპოსთა თავად იმ ტერიტორიაზე, რომელიც შედიოდა ქართველი მეფის გამგებლობაში, მაგრამ ცნობილია, რომ მთელი სამხრეთ დასავლეთი საქართველო _ კლარჯეთი IV ს-ის 80-იან წლებში მიიტაცა ბიზანტიამ და ის ჩამოშორებული იყო საქართველოს. ცხადია, კლარჯეთში მცხეთის მთავარეპისკოპოსის გავლენა ამ დროს არ ხორციელდებოდა, ასევე ზღვისპირეთის ვრცელი ტერიტორია ეგრისწყლიდან ციხეგოჯამდე ბერძნებმა მიიტაცეს. აქაც მცხეთის მთავარეპისკოპოსი თავის გავლენას ვერ ახორციელებდა.
გარდა ამისა, ქართულ ეკლესიაში არსებობდა პროსპარსული და ელინოფილური დასები. უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს იწვევდა იერარქიულ განხეთქილებას. სპარსეთის მომიჯნავე გუგარქისა და კახეთ-ჰერეთის ეპისკოპოსები, ალბათ, პროსპარსული ორიენტაციისანი იყვნენ, ხოლო იმ დროს საქართველოს ფარგლებს გარეთ მყოფი კლარჯეთის ეპისკოპოსები, ალბათ, უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ კესარიაკაპადოკიის (პონტოს) მღვდელმთავარს. ამ კუთხეთა საეპისკოპოსოებში საჭირო გახდებოდა მეფის ერთგული, ანუ პროქართული ორიენტაციის ეპისკოპოსების დასმა და ძველების შეცვლა ვახტანგ გორგასლის მიერ საქართველოს გაერთიანების შემდეგ.
მართლაც, თითქმის ყველა (უმეტესი) ეპისკოპოსი ვახტანგმა დასვა სწორედ კლარჯეთში, გუგარქში, კახეთსა და ჰერეთში, კერძოდ, “დასუა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთს, ეკლესიასა ახიზისასა”, “ერთი არტანს, ერუშეთს” _ უეჭველად ერუშეთი _ არტაანი, ისტორიული კლარჯეთის ნაწილი, მიტაცებული იყო ბერძენთა მიერ, “ერთი კი ჯავახეთს-წუნდას” _ შეიძლება ეს არ იყო მიტაცებული ბერძენთა მიერ, მაგრამ საზღვარზე მდებარეობდა და ბერძნული გავლენა აქ დიდი იქნებოდა. “ერთი მანგლისს, ერთი აგარაკს, ერთი ბოლნისს” _ ბოლნისი, აგარაკი და მანგლისიც გუგარქში ან გუგარქთან მდებარეობდნენ და სპარსეთთან სიახლოვის გამო პროსპარსული ორიენტაცია აქ უფრო მეტად არის სავარაუდო. არც ის არის დასავიწყებელი, რომ ეს მხარე არცთუ დიდი ხნის დაბრუნებული იყო საქართველოს მეფის მფლობელობაში. “ერთი ჭერემს, ერთი ჩელეთს, ერთი ხორნაბუჯს” _ კახეთის ეს ქალაქები სპარსეთის სიახლოვეს მდებარეობდა, იმ მხრივ, რომ კახეთს აღმოსავლეთიდან რანის სპარსთა პიტიახშის ტერიტორია საზღვრავდა.
ცნობილია, რომ მთავარეპისკოპოსი მიქაელი საბერძნეთიდან ჩამოიყვანეს მღვდლის ხარისხში. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ის იყო პრობერძნული საეკლესიო ორიენტაციის მქონე. თუ ეს ასე იყო, მაშინ მიუხედავად მისი მთავარეპისკოსობისა, პროსპარსული ორიენტაციის ეპისკოპოსები შეეცდებოდნენ, მას არ დამორჩილებოდნენ და ეკლესიაში განხეთქილება იქნებოდა.
ცნობილია, რომ ვახტანგ გორგასლამდე ქართული სახელმწიფო ძალზე დასუსტებული იყო. ეს, უთუოდ, გავლენას იქონიებდა ეკლესიაზე, გააძლიერებდა ცენტრიდანულ ძალებს, მით უმეტეს, რომ სწორედ ამ დროს ქვეყნის ფეოდალიზაცია მიმდინარეობდა, რაც გულისხმობდა მიწისმფლობელი ფეოდალების ბრძოლას ცენტრისგან დამოუკიდებლობისათვის.
იმის შემდეგ, რაც ვახტანგმა გააერთიანა საქართველო, შემოუერთა მას უზარმაზარი ტერიტორიები _ კლარჯეთი და ზღვისპირეთი, რომლებიც მოიცავდნენ მთელ სამხრეთ საქართველოსა და მიწებს ციხე-გოჯიდან კლისურამდე, ვახტანგს აღარ დააკმაყოფილებდა ეკლესიაში ცენტრიდანული ძალების არსებობა, ის შეცვლიდა არა მარტო პროსპარსული ორიენტაციის ეპისკოპოსებს, არამედ იმ ეპისკოპოსებსაც, რომელნიც მეფისგან დამოუკიდებლობისათვის იბრძოდნენ, დაგროვილი სიმდიდრის (მიწების) და ხელისუფლების (თანამდებობის) შენარჩუნებისათვის.
ვახტანგმა ინება ჩაეტარებინა რეფორმა ეკლესიაში, ქვეყნის გაერთიანებამ და სახელმწიფოს გაძლიერებამ მოითხოვა ეკლესიის ცენტრალიზაცია. ვახტანგისთვის საეკლესიო რეფორმის დროს მაგალითს წარმოადგენდა არა მარტო ბიზანტიის ეკლესიები, სადაც სწორედ ამ ეპოქაში ვახტანგის თვალწინ სხვადასხვა საეპისკოპოსოთა და სამიტროპოლიტოთა (დიოცეზთა) გაერთიანების გზით შეიქმნა კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის საპატრიარქოები, არამედ აღმოსავლეთის ეკლესიებიც. აღმოსავლეთშიც ამ დროს საკათალიკოსოების ჩამოყალიბების პროცესი ახალი დამთავრებული იყო (სპარსეთში, სომხეთში).
როგორი დამოკიდებულება არსებობდა ბიზანტიაში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის? ბიზანტიაში ეკლესია არსებობდა სახელმწიფოს მკაცრი კონტროლის ქვეშ სახელმწიფოს ინტერესებიდან გამომდინარე. ასევე იყო სპარსეთის სახელმწიფოშიც. სპარსეთს დაქვემდებარებული სხვადასხვა ქვეყნის ქრისტიანული ეკლესიების მეთაურებს თვით შაჰი ნიშნავდა (მაგალითად, სომხეთისას V საუკუნეში). საქართველოში კი, თუმცა ვახტანგ გორგასალმა გააერთიანა სახელმწიფო და მას ახალი ტერიტორიები შეუერთა, ეკლესიის მეთაური მიქაელი არ აპირებდა დამორჩილებოდა მას, მეფის რეფორმები მისთვის მიუღებელი იყო (V ს-ის დასაწყისში კი, მთავარეპისკოპოსი გლონოქორი სპარსთა მიერ ერისთავადაც იყო დანიშნული).
ბიზანტიასა და სპარსეთში იმ დროს სხვა სურათი იყო: თუ როგორ იმართებოდა რომ-ბერძენთა იმპერიაში სახელმწიფოს მიერ არა თუ რომელიმე ადგილობრივი ეკლესია, არამედ მსოფლიო საეკლესიო კრებაც (ე.ი. კანონმდებელი ორგანო) კი, ამის შესახებ წერს არქიეპისკოპოსი ლოლიი (იურევსკი):
“1. მსოფლიო ეკუმენური (და არა კათოლიკე-საყოველთაო) კრება იმპერატორისა და სახელმწიფოს კრებაა, მას ამა თუ იმ ოლქის მიტროპოლიტი კი არ იწვევს, არამედ იმპერატორი (თუნდაც მოუნათლავი, როგორიც იყო, მაგალითად, კონსტანტინე დიდი, რომელმაც სათავე დაუდო მსოფლიო კრებებს); 2. კრებას ესწრებიან არა თავიანთ სამიტროპოლიტოებში არჩეული ეპისკოპოსები, არამედ იმპერატორის ხელისუფლების შეხედულებისამებრ დანიშნულნი და გამოძახებულნი, რის გამოც 3. ყველა ადგილობრივი ეკლესიის ეპისკოპოსის დასწრება არ იყო სავალდებულო (მე-3 მსოფლიო კრებაზე არ იყო კართაგენის 500-ზე მეტი ეპისკოპოსიდან არც ერთი); 4. კრების ყველა განსაზღვრება (აქტი), კანონი და სარწმუნოების დოგმატი ძალაში შედიოდა, ავტორიტეტსა და ქმედითობას იძენდა იმპერატორის მიერ მათი დამტკიცების შემდეგ; 5. ამიტომ მსოფლიო ეკუმენური კრების დადგენილებათა ყველა მოწინააღმდეგე განიხილებოდა იმპერატორის განკარგულების მოწინააღმდეგედ და ამის შესაბამისად, სახელმწიფო კანონების თანახმად ისჯებოდა; 6. სახელმწიფო სახსრებით კმაყოფილდებოდა (იმპერატორის განკარგულების შესაბამისად) კრების მონაწილეთა სამგზავრო და სხვა შესანახი ხარჯები. 7. ადგილი (ქალაქი) კრებისათვის მითითებული იყო იმპერატორის მიერ და ეპისკოპოსებისათვის საჭირო შენობასაც მთავრობა გამოყოფდა”.
როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, თვით საეკლესიო კანონმდებელი ორგანო მსოფლიო კრებებიც კი იმპერატორის მიერ იმართებოდა ბიზანტიის იმპერიაში, ასევე სომხეთშიც. მართალია, V საუკუნეში აქ სპარსელებმა მეფობა გააუქმეს, მაგრამ მისი არსებობის დროს კათალიკოსი საჰაკი მეფის მომხრე და ერთგული იყო.
საქართველოში კი ვახტანგს ეკლესიაში მძიმე მდგომარეობა დახვდა. ეკლესია არა თუ ექვემდებარებოდა ქართველ ხელმწიფეს, არამედ როგორც აღინიშნა, ქართული ეკლესიის მეთაურმა მიქაელმა ფეხზე სამთხვევად მისულ მეფეს ფეხის კვრით კბილი ჩაამტვრია.
“ვეცხლისმოყუარე ხარ შენ”, _ უთხრა ამის შემდეგ ვახტანგმა მიქაელს, “და მეგუადრუცე ქრისტესი” (ე.ი. ეკლესია გამდიდრებისა და პირადი გამორჩენისათვის გნებავსო).
ჩანს, მიქაელის თავხედობის ერთ-ერთი მიზეზი არის შიში იმისა, რომ სიმდიდრე არ დაკარგოს (ამიტომაც არის “ვეცხლისმოყვარე, მეგუადრუცე მოლარე). “ქართლის ცხოვრების” ამ ცნობას ეხმიანება ნ. ჯანაშია. ის წერს: “მხედველობაში მისაღებია ისიც, რომ ამ დროისათვის, სხვა ქრისტიანული ქვეყნების მსგავსად, ქართული ეკლესიაც უდიდეს მიწათმფლობელად გადაიქცა და ისეთივე ინტერესები გაუჩნდა, როგორც სხვა მიწათმფლობელებს… მეფე კი იმისათვის იბრძოდა, რომ თავისი გამგებლობიდან არ გაეშვა ეს მიწები, სრული ძალაუფლება შეენარჩუნებინა მთელი სამეფოს მიწა-წყალზე და ყოველ თანამდებობაზე დანიშვნა მხოლოდ მისი სურვილით მომხდარიყო. ირანელები იყენებდნენ ამ წინააღმდეგობას…”
სიმდიდრისა და მიწების დაგროვება მეფის ნების საწინააღმდეგოდ უნდა ყოფილიყო ერთი მიზეზთაგანი წინააღმდეგობისა მეფესა და ეკლესიის მეთაურთა შორის. თავისთავად ეს მიზეზი სრულიად საკმარისი იყო იმისთვის, რომ მეფეს ეზრუნა ეკლესიაში რეორგანიზაციისათვის, რათა მას ეკლესია დამორჩილებოდა ისევე, როგორც ბიზანტიის საპატრიარქოები ემორჩილებოდა იმპერატორს, ხოლო სპარსეთში კი სპარსთა, სომეხთა კათალიკოსები და სირიული ეკლესიების მეთაურები ემორჩილებოდნენ შაჰს. მაგრამ ყოფილა მეორე, კიდევ უფრო დიდი და თითქმის მიუტევებელი მიზეზი იმისა, რომ მეფეს ეფიქრა ეკლესიაში კარდინალური რეფორმის ჩატარების საჭიროების შესახებ: “ირანელებს კავშირის გაბმა მოუხერხებიათ ქრისტიანულ ეკლესიასთანაც კი”, როგორც წერს ნ. ჯანაშია. “ორთოდოქსალურ ეკლესიას კონსტანტინოპოლი მფარველობდა, მაგრამ მას უძლიერესი ოპოზიცია ჰყავდა ძირითადად აღმოსავლეთში. ირანელები მხარს უჭერდნენ ოპოზიციონერებს, რომლებსაც ორთოდოქსებისა და მათ უკან მდგომი სახელმწიფოს წინააღმდეგ იყენებდნენ”.
ქართველ ორთოდოქსებს ვახტანგ გორგასალი მფარველობდა. ცნობილია, რომ ის პრობერძნული საეკლესიო ორიენტაციისა იყო, ჩანს, სწორედ იმიტომ, რომ ირანი ეკლესიას იყენებდა ორთოდოქსებისა და მათ უკან მდგომი სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ე.ი. ირანი ქართული ეკლესიის მეთაურებს (პროსპარსული ორიენტაციის ეპისკოპოსებს) ქართული სახელმწიფოს წინააღმდეგ იყენებდა. აღსანიშნავია, რომ ასევე იყო სომხეთშიც.
ასეთი მდგომარეობის დროს, გასაკვირი აღარ მოგვეჩვენება ქართული ეკლესიის მეთაურის მიქაელის თავხედობა. მართალია, შეიძლება მიქაელი პრობერძნული ორიენტაციისა იყო, მაგრამ მან იცოდა, რომ ვახტანგის საწინააღმდეგო მოქმედებისთვის სპარსეთი კმაყოფილი დარჩებოდა და პროსპარსული ორიენტაციის ეპისკოპოსებსაც მიიმხრობდა. “ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს, ჯუანშერისვე მიხედვით, შეინიშნება საეკლესიო დასთან უთანხმოება. ცნობილია, რომ უკვე IV საუკუნის დასაწყისიდან ირანი ცდილობს ამიერკავკასიაში პოზიციების განმტკიცებას და ერთ-ერთ ქმედით იარაღად ქრისტიანულ რელიგიასაც იყენებს. მაგალითად, სომხეთში, დღიდან დაარსებისა ქრისტიანულ ეკლესიას ხელმძღვანელობდნენ ირანის მეფეთა ხელთდასხმული მთავარეპისკოპოსები, ანუ კათალიკოსები. ქართლი, რომელსაც ბიზანტია მფარველობდა, უკეთეს პირობებში იყო და წინააღმდეგობასაც უწევდა ირანის მოძალებას, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში, ირანი, როგორც ეს ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებიდანაც ჩანს, მაინც აღწევდა მიზანს და ქართლს თავის პოლიტიკას ახვევდა”.
ამიტომაც შეიძლება ითქვას, რომ თუ პირდაპირ არა, არაპირდაპირ მაინც მიქაელის თავხედობას სპარსეთი აქეზებდა, ხოლო მიქაელის თავდაჯერება (ფეხზე სამთხვევად მისულ მეფეს უშიშრად კბილი ჩაამტვრია ქოშის კვრით!) იმით იყო გამოწვეული, რომ მის ხელში სიმდიდრე და ქვეყნის მიწების დიდი ნაწილი იყო თავმოყრილი (რაც ქვეყნის ფეოდალიზაციის პროცესით იყო გამოწვეული).
მისი ხელისუფლება მეფის ხელისუფლებას არ ჩამოუვარდებოდა. აქ შეიძლება გავიხსენოთ არსენი საფარელის ნათქვამი, რომ სპარსელებმა ხელისუფლება ჩამოართვეს ერისთავებს (აზნაურებს) და გადასცეს სამღვდელოებას.
მართლაც, სამღვდელოება და ეკლესია ისე ძლიერია, რომ ვახტანგმა ვერ გაბედა თავხედი მთავარეპისკოპოსის ფიზიკური დასჯა, თუმცა, უძველესი ქართული წყაროს თანახმად, მისი მრისხანება განუზომელი იყო: _ “შემდგომად მისსა მეფობდა ვახტანგ გორგასალი, და მთავარეპისკოპოსი იყო იოველ. მაშინ წარიყვანეს ვახტანგ სპარსთა. და შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა მოიქცა და მთავარეპისკოპოსი იყო მიქაელ. ამან მიამთხYა ფერKი გორგასალსა, რომლისამე მიზეზისათYს და განაძო ეკლესიისაგან. მაშინ მეფე აღივსო გულისწყრომითა მრავლითა და ექცა ფერი პირისა მისისაჲ და განიზრახვიდა მრავალთა ბოროტთა დამKობად ქრისტეანობისა. არამედ ღმერთმან, რომელსა არავისი ჰნებავს წარწყმედაჲ, მიუვლინა გულსა მისსა კეთილი განზრახვაჲ”.
“ქართლის ცხოვრების” თანახმად, მიქაელმა მეფის ფიზიკური შეურაცხყოფის შემდეგ მეფე და მისი სპა ეკლესიიდან მოკვეთა.
ჩანს, თუ მეფე მიქაელს შეურაცხყოფისთვის სამაგიერო სასჯელს დაადებდა, ამით აიმხედრებდა ქრისტიანულ მოსახლეობასა და მიქაელის მომხრე ეპისკოპოსებს. ასეთ სიტუაციაში მეფე ქრისტიანობის მტრად გამოცხადდებოდა, ამიტომ წერს მატიანე “ქრისტიანობის დამხობა განიზრახაო”. მატიანედან თითქოსდა ისიც ჩანს, რომ მეფე ეკლესიაში რეფორმის ჩატარებას აპირებს არა სამღვდელოებაზე და ეპისკოპოსებზე დაყრდნობით, არამედ სპის (ლაშქრის) დახმარებით. ამიტომ ლაშქარიც დაიწყევლა მიქაელის მიერ.
როგორც აღინიშნა, საეკლესიო კანონებზე186 დაყრდნობით და შექმნილი საერთაშორისო მდგომარეობის გამოყენებით ვახტანგმა უმტკივნეულოდ მოიშორა მიქაელი, ისე, რომ არ გაუღიზიანებია ქრისტიანული მოსახლეობა. განსასჯელად გაგზავნა კონსტანტინოპოლში.
ამის გამო კონსტანტინოპოლიდან იმპერატორს წერილი მიუწერია ანტიოქიის პატრიარქისათვის: “…და მიუწერეს ყოველი საქმე დიდისა ვახტანგ მეფისა, ვითარმედ: “ეპისკოპოსი იგი, რომელი მათ მიერ დადგინებულ იყო, უკუვადგინეთ, და დღეს იცოდეთ ახალნერგად ჭეშმარიტად ქართლი”. ე.ი. ამჟამადო, წერია იქ, ჩვენ ქართველების მიერ დადგენილი ეპისკოპოსი უკუვადგინეთ და ამის შემდეგ ახლადმოქცეულად უნდა ჩავთვალოთ ქართლიო, ე.ი. პრობერძნული ორიენტაციის მქონედო. საინტერესოა, რომ ამ წერილის თანახმად, მიქაელი ეპისკოპოსად ეკურთხა საქართველოში და ქართველების მიერ იქნა დადგენილი თავის კათედრაზე _ “მათ მიერ დადგინებული უკუვადგინეთო”. ანტიოქიის პატრიარქმა თორმეტი ეპისკოპოსი გამოაგზავნა ქართლში. ჩანს, ვახტანგმა შეცვალა პროსპარსული ორიენტაციის ეპისკოპოსები და მათ ადგილას დასვა პრობერძნული ორიენტაციის ეპისკოპოსები, ასევე შეცვალა ეპისკოპოსები, რომელნიც თავისი სიმდიდრისა და გავლენის გამო მეფის ხელისუფლებას არ ცნობდნენ და მეფეს არ ექვემდებარებოდნენ.
“და ანტიოქიელმან პატრიარქმან აკურთხნა თორმეტი ეპისკოპოსნი და პეტრე კათალიკოსად… ხოლო მცხეთას მეფემან ვახტანგ აღაშენა ეკლესია მოციქულთა სუეტი ცხოველი, და უპყრა სუეტსა შინა სამხრით ადგილსა მას, სადა-იგი დაცემულ იყო ეკლესია, რომელ არს სიონი დიდი, და მუნ შინა დასუეს პეტრე კათალიკოსად და სამოელ ეპისკოპოსად მცხეთასავე საეპისკოპოსოსა. და დასუა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთს, ეკლესიასა ახიზისასა, ერთი არტანს ერუშეთს, ერთი ჯავახეთს, წუნდას, ერთი მანგლისს, ერთი ბოლნისს, ერთი რუსთავს, ერთი ნინოწმინდას, ერთი უჯარმის კარსა, რომელი გორგასალსა აღეშენა, ერთი ჭერემს, მისსავე აღშენებულსა და მუნ ქმნა ქალაქი ერთი შორის ორთავე ეკლესიათა, რომელი-იგი მანვე აღაშენა, ერთი ჩელეთს, რომელი სოფელსა შუა აღაშენა, ერთი ხორნაბუჯს და ერთი აგარაკს, რომელ არს ხუნანს გამართებით. შემდგომად მისსა აღაშენა ეკლესია ნიქოზისა საგზებელსა თანა ცეცხლისასა და დასვა ეპისკოპოსი”.
ვახტანგ გორგასლის მიერ საქართველოს საკათალიკოსოს დაარსებასთან დაკავშირებით უნდა დავასკვნათ:
V საუკუნეში ქართული ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ტერიტორიები გაიზარდა, რაც იმით იყო გამოწვეული, რომ ვახტანგ გორგასლის დროს ბიზანტიამ საქართველოს დაუბრუნა მიტაცებული კლარჯეთი (სამხრეთ საქართველო) და ზღვისპირეთი (ციხე-გოჯიდან კლისურამდე).
ცნობილია, რომ V საუკუნეში ქალკედონის კრების დროისათვის გამსხვილდა ზოგიერთი ეკლესია, მაგალითად, შეიქმნა იერუსალიმის საპატრიარქო, პონტოს, ასიისა და თრაკიის დიოცეზები შევიდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის იურისდიქციაში. მსგავსადვე, სწორედ ამ ეპოქაში, საქართველოს გაერთიანებისა და ვრცელი ეროვნული ტერიტორიების დაბრუნების შემდეგ ვახტანგ გორგასალმა ინება, რომ ქართული ეკლესია მოწყობილიყო როგორც ერთიანი ცენტრალიზებული სამამამთავრო ეკლესია. ე.ი. დედაქალაქის (მცხეთის) ეპისკოპოსი საქართველოს ეკლესიისათვის გახდა საყოველთაო ეპისკოპოსი, ანუ კათალიკოსი (ბერძნული სიტყვიდან _ “კათოლოს” _ საყოველთაო). ამ ეპოქის თითქმის თანადროულ საისტორიო ქრონიკა “მოქცევაჲ ქართლისაჲში” პირველ კათალიკოს პეტრეს მამამთავარი ეწოდება. “აქათგან იწყეს კათალიკოსთა მამადმთავრობად. პირველი კათალიკოზი იყო პეტრე, ვახტანგ მეფისა ზე”.
ბ. ლომინაძე წერს: “უფლებრივი მდგომარეობით ქართლის კათალიკოსი მიაჩნდათ ბიზანტიაში იმ დროს მოქმედი პატრიარქების ტოლად”.
ისმის კითხვა, რამდენად შეესაბამება სიმართლეს ქართულ მატიანეებში გადმოცემული ცნობები ვახტანგ გორგასლის მიერ საქართველოს გაერთიანების შესახებ, შევიდა თუ არა ვახტანგის სახელმწიფოში დასავლეთი და სამხრეთი საქართველო? ვახტანგ გორგასალი მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მეფე იყო, თუ ერთიანი საქართველოსი?
დ. მუსხელიშვილი, როგორც აღინიშნა, წერს: “ლეონტი მროველის ისტორიული კონცეფციის თანახმად, როგორც ცნობილია, V საუკუნის მეორე ნახევრის გამოჩენილი პოლიტიკური მოღვაწე ვახტანგ გორგასალი იყო გამაერთიანებელი დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოსი. ისტორიკოსის ამ ცნობას, რომელიც ივ. ჯავახიშვილის გამოკვლევების შემდეგ ჩათვლილი იყო ლეგენდარულად, ზოგიერთი ისტორიკოსი მიიჩნევს სავსებით რეალურად. ეპოქის თანადროული ბიზანტიური და სომხური წყაროების ანალიზის საფუძველზე ჩვენ შევეცადეთ დაგვესაბუთებინა, რომ ლეონტი მროველის მოწმობა შეესაბამება სინამდვილეს და რომ ქართლის მეფემ ვახტანგ გორგასალმა ნამდვილად გააერთიანა დასავლეთი და აღმოსავლეთი საქართველო V ს-ის 60-70-იან წლებში და ეგრისის ყოფილი მმართველი თავის ერისთავად გახადა… ჩვენ არ გამოვრიცხავთ შესაძლებლობას მსგავსი პოლიტიკური სიტუაციის არსებობისა ფარნავაზის დროს”.
ვახტანგის მიერ დაარსებული საქართველოს საკათალიკოსოს საზღვრები, ცხადია, ემთხვეოდა სახელმწიფოს საზღვრებს და ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციას შავიზღვისპირეთშიც ახორციელებდა.
ცნობილია, რომ ძველი ქართული მატიანეები, ისტორიული ქრონიკები და ისტორიკოსები მუდამ დაბეჯითებით მიიჩნევდნენ, რომ იბერია, ანუ ქართლი ეწოდებოდა ვრცელ ტერიტორიას, რომელიც გადაჭიმული იყო შავი ზღვიდან ალბანეთამდე და სომხეთამდე, რომ ქართლი ეწოდებოდა არა მარტო აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ დასავლეთ საქართველოსაც და მისი დასავლეთი საზღვარი იწყებოდა შავიზღვისპირეთში ჯერ მდინარე ეგრისწყლიდან, ხოლო შემდგომ მდინარე კლისურიდან. ეს ისტორიული კონცეფცია ჩვენი თანამედროვე ისტორიკოსების მიერ რატომღაც მიჩნეულ იქნა XI ს-ში ჩამოყალიბებულად, თითქოსდა აღმოსავლეთ საქართველოს, “ქართლის”, სხვა კუთხეებზე ჰეგემონობის დროს. მაგრამ იყო თუ არა XI ს-ში “ქართლი” საქართველოს ჰეგემონი?
დ. მუსხელიშვილი ამასთან დაკავშირებით წერს: “X ს-ის დასაწყისიდან (904 წ.), თუ IX ს-ის 70-იან წლებიდან არა, სწორედ ქართლი წარმოადგენს დასავლეთ საქართველოს ე.წ. აფხაზეთის სამეფოს ერთ-ერთ საერისთავოს. პოლიტიკური ჰეგემონია არა მხოლოდ X ს-ში, არამედ მთელი XI ს-ის განმავლობაშიც (უფრო ზუსტად 1122 წლამდე) ეკუთვნოდა დასავლეთ საქართველოს. შესაბამისად, არც XI ს-სათვის… და არც IX-X სს-ზე ადრე… არავითარი “ისტორიული კონცეფცია”, ან “პოლიტიკური იდეოლოგია”, ან “თეორია”, რომლის თანახმადაც, “საქართველო განიხილებოდა ძველთაგანვე ერთიანად” და “ქართლი მის სათავეში მდგომად”, შეუძლებელია ჩამოყალიბებულიყო. სწორედ ამიტომ ჩვენ უარვყოფდით იმის შესაძლებლობას, რომ ლეონტი მროველის პოლიტიკური კონცეფცია შეიძლებოდა შემუშავებულიყო მისი თანადროული პოლიტიკური სიტუაციის გავლენით… მართლაც, მეცხრე საუკუნეში გამორიცხულია ისეთი პოლიტიკური სიტუაციის წარმოქმნა, რომელსაც შეეძლო განეპირობებინა ქართლის მეთაურობით აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ერთიანობის პოლიტიკური კონცეფციის წარმოქმნა. ქართლში ჯერ კიდევ არაბები ბატონობდნენ და ეს პროვინცია წარმოადგენდა არაბთა, კახეთის მფლობელთა, ქართველ და სომეხ ბაგრატიდებს შორის გაუთავებელი სამხედრო შეტაკებების სარბიელს. დასავლეთ საქართველოს შესახებ თითქმის არაფერი ისმოდა, მაგრამ ძალზე ნიშანდობლივია, რომ სწორედ IX ს-ში იწყება დასავლეთ საქართველოს (“აფხაზთა”) მეფეების სამხედრო რეიდები ქართლში… არავინ უარყოფს, რომ “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”-ს ქრონიკალური ნაწილის, საბოლოო რედაქცია შეიქმნა IX ს-ში. მ. ჩხარტიშვილი, რომელმაც სპეციალურად შეისწავლა ეს ნაწილი, VII ს-ის შუა წლებსაც კი თვლის ამ ქრონიკის არა შექმნის, არამედ მორიგი რედაქტირების დროდ. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენთვის საინტერესო ცნობა ქართლის სამეფოს უძველეს საზღვართა შესახებ უეჭველად უნდა მივაკუთვნოთ ამ ქრონიკის ყველაზე ადრეულ რედაქციას და ყველაზე ძველ წყაროებს. ამაში ეჭვი არ ეპარებოდა ს. ჯანაშიას, ის თვლიდა, რომ “ყველაზე ბუნებრივია”, წარმოქმნა ცნება “ქართლისა”, რომელიც თავის თავში შეიცავდა დასავლეთ საქართველოსაც (ეგრისსაც), ვივარაუდოთ არა IX ს-ში, არამედ სწორედ VII ს-ის I ნახევარში. ს. ჯანაშია ვარაუდობდა, რომ ეს იყო სრულიად საქართველოს საეკლესიო-საკულტო, ან საეკლესიო-ორგანიზაციული ერთობა. ასეთი ვარაუდი ჩვენ ხელოვნურად გვეჩვენება, რადგან “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ცნობა უეჭველად ითვალისწინებს სრულიად განსაზღვრულ (ჩამოყალიბებულ) პოლიტიკურ კონცეფციას…
ეპოქის თანადროული ბიზანტიური და სომხური წყაროების ანალიზის საფუძველზე ჩვენ შევეცადეთ დაგვემტკიცებინა, რომ ლეონტი მროველის ცნობა შეესაბამება სინამდვილეს და რომ ქართლის მეფე ვახტანგ გორგასალმა ნამდვილად გააერთიანა დასავლეთი და აღმოსავლეთი საქართველო V საუკუნის 60-70-იან წლებში და ეგრისის ყოფილი მმართველი თავის ერისთავად გაიხადა. ამგვარად, ჩვენ შევეცადეთ მოგვესინჯა ის რეალურ-ისტორიული ნიადაგი, რომელზედაც შეიძლებოდა დაფუძნებულიყო დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ძირძველი ერთიანობის პოლიტიკური კონცეფცია, რომელიც XI საუკუნის ისტორიკოსს ლეონტი მროველს ეკუთვნის. როცა ვახტანგ გორგასლის ეპოქას ვვარაუდობდით ლეონტი მროველის პოლიტიკური კონცეფციის შექმნის საფუძვლად, ჩვენ არ გამოვრიცხავდით მსგავსი პოლიტიკური სიტუაციის არსებობას ფარნავაზის დროს.”
ფარნავაზის თანამედროვე ისტორიკოსი მეგასთენე III საუკუნეში ქრისტეშობამდე წერდა, რომ იბერები ცხოვრობენ შავი ზღვის სანაპიროზე. ეს არის მოწმობა იმისა, რომ ფარნავაზისდროინდელი ბერძნული სამყარო შავიზღვისპირეთში მცხოვრებ ეგრისელებს და სხვა ქართულ ტომებს იბერებად მიიჩნევდა, სწორედ ისევე, როგორც ქართველი ძველი ისტორიკოსები მიიჩნევდნენ მეგრელებს, კლარჯებსა და სხვა კუთხის მცხოვრებლებს ქართველებად.
III საუკუნეში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მოსხების მთელი ქვეყანა (ე.ი. აჭარაც) მიეკუთვნებოდა ქართლს (იბერიას). სხვათა შორის, ამის დასადასტურებლად გამოდგება ფარნავაზის თანამედროვის, ჩვენს წელთაღრიცხვამდე III საუკუნის დასაწყისის ისტორიკოს მეგასთენის ცნობა იმის შესახებ, რომ იბერები ცხოვრობენ “პონტოს მარჯვენა ნაპირზეო”. ეს პირდაპირი მოწმობა ერთმნიშვნელოვნად გულისხმობს, რომ სწორედ III საუკუნის დასაწყისში ჩვ.წ.აღ-მდე ქართლის სამეფო სამხრეთდასავლეთით გადიოდა ზღვაზე და შესაბამისად, უნდა ვიფიქროთ, მასში შედიოდა აჭარა და კლარჯეთი”.
ჩვენი აზრით, მეგასთენეს ცნობაში, რომ იბერები შავი ზღვის ნაპირზე ცხოვრობენ, უნდა ვიგულისხმოთ არა მარტო აჭარა და კლარჯეთი, არამედ ეგრისიც. შავი ზღვის პირას მცხოვრებ იბერებში უთუოდ ეგრისელებიც იგულისხმება. ჩანს, სწორედ ამის შესახებ უნდა მიუთითებდეს სხვა ბერძენი ისტორიკოსი დიონისიოს პერიეგეტი, რომელიც იბერებს ასევე შავიზღვისპირეთში მცხოვრებად მიიჩნევს, ოღონდ ჯიქებისა და ჰენიოხების მეზობლად. მიიჩნევენ, რომ დიონისიოს პერიეგეტი ცხოვრობდა იმპერატორების ავგუსტოსის და ნერონის დროს (შეიძლება საუკუნით ადრე ან გვიან).
დიონისიოს პერიეგეტი თავის “დედამიწის აღწერილობაში” პირდაპირ წერს, რომ იბერები ცხოვრობენ შავიზღვისპირეთში, გულისხმობს არა სამხრეთში, მდინარე ჭოროხთან, არამედ ჩრდილოეთში.
“…აი, ამდენნი ცხოვრობენ მდინარე ისტროსის ირგვლივ. ახლა კი მიხედე ევროპის დანარჩენ საზღვარს, რომელიც სამმაგი ნაპირით არის გადაჭიმული აღმოსავლეთისაკენ, აქედან ერთია იბერთა, მეორე პანელინთა და მესამე ვაჟკაც ავსონთა. მაგრამ ეს არის საოცარ იბერთა უკანასკნელი მეზობელი ოკეანისკენ, დასავლეთისაკენ”.
აქედან ჩანს, რომ იბერების საცხოვრისი არის შავ ზღვასთან, “ისტროსთან”. ჩანს, იგულისხმება შავიზღვისპირეთის ჩრდილო აღმოსავლეთი. ამ ცნობას ეხმიანება იმავე ისტორიკოსის სხვა ცნობა, რომ იბერები არიან მეზობლები “კამარიტებისა”. რუსი კომენტატორის თანახმად, კამარიტების “სახელწოდება წარმოქმნილია თავისებური ზღვის ნავების, “კამარებისაგან”. სტრაბონის აღწერით ამ ნავების მფლობელები იყვნენ აქეელები, ზიგები და ჰენიოხები, რომლებიც, როგორც ჩანს, უნდა გავაიგივეოთ დიონისესთან ხსენებულ “კამარიტებთან”.
დიონისე პერიეგეტი, ისევე როგორც სხვა ძველი ავტორები (მათ შორის ძველი ქართველი ისტორიკოსები), მიიჩნევს, რომ როცა იბერები (ქართველები) მოვიდნენ საქართველოში, მათ აქ სხვა ხალხი დახვდათ, რომელთაც სძლიეს ქართველებმა. ფასისის შემდეგო, _ წერს ის _ “მისგან ჩრდილო აღმოსავლეთისაკენ მდებარეობს ყელი კასპიის და ევქსინის ზღვას შორის. მასზე ცხოვრობს იბერთა აღმოსავლური ტომი, რომელიც ოდესღაც პირენედან მოვიდა აღმოსავლეთში და ჰირკანიელებთან სასტიკი ბრძოლა ჰქონდა”.
ახალი არქეოლოგიური მონაცემები მიუთითებს, რომ კოლხეთი ქართველების საცხოვრისია ადრეანტიკურ ეპოქაშივე.
“უკანასკნელ დროს ძალზე საინტერესო ფაქტები გამოვლინდა არქეოლოგიური გამოკვლევებით ადრეანტიკურ კოლხეთში (დასავლეთ საქართველოში). ახლახან გამოქვეყნდა სტატია არქეოლოგ გ. გამყრელიძისა, რომელშიც შეკრებილია, შეიძლება ითქვას, მთელი არქეოლოგიური მასალა ჩვენთვის საინტერესო ეპოქისა ამ რეგიონში… როგორც ცნობილი ხდება, არქეოლოგიური შესწავლა დასავლეთ საქართველოსი აჩვენებს, რომ IV საუკუნის მეორე ნახევრიდან (ჩვენ წელთაღრიცხვამდე) თვალსაჩინო ხდება მატერიალური კულტურის განსხვავება ზღვისპირა ზოლისა და შიდა კოლხეთისა. ეს აიხსნება ახალი ძლიერი ტალღით, რომელიც ქართლიდან (იბერიიდან) მოდიოდა და რომელიც გამოიხატება დამარხვის ახალი წესით, ახალი, აღმოსავლეთ ქართული ფორმით და ტექნიკით, კერამიკის გაფორმებისა და არქიტექტურის ახალი ფორმებით. არანაკლები მნიშვნელობა აქვს ამასთან კავშირში ვანის ქალაქის გათხრებში აღმოჩენილ “არმაზული” დამწერლობის ფრაგმენტებს ძვ.წ.აღ-ით II-I სს. ფენებში, რომელიც შემდეგ აღმოსავლეთ საქართველოს ახასიათებდა”.
დასავლეთ საქართველო რომ ფარნავაზის სამეფოში შედიოდა, ამის შესახებ წერს უძველესი ქართული წყარო “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”. იბერიაში შედიოდა არა მარტო ეგრისი, არამედ სვანეთიც.
“როგორი წინააღმდეგობაც არ უნდა გამოიწვიოს გ. გამყრელიძის ზემოთმოყვანილმა მოსაზრებამ, არქეოლოგიური მასალა IV-III სს. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე დასავლეთ საქართველოდან უეჭველად მხარს უჭერს ძველქართულ მემატიანეთა მოწმობას და, ყოველ შემთხვევაში, არაფრით არ გამორიცხავს დასავლეთ საქართველოს დიდი ნაწილის კუთვნილებას იბერიის სამეფოსადმი.
სხვათა შორის, ამ კონტექსტში, ჩვენ ძალზე საინტერესოდ გვეჩვენება სტრაბონის მოწმობა, რომელიც ძველქართულ ტომ სვანებზე მოთხრობისას, გვაცნობებს, რომ “ზოგიერთები მათ იბერიელებს უწოდებენ” (XI, _ 18). ეს მოწმობა დაუმსახურებლად არის იგნორირებული ისტორიკოსების მიერ. შეიძლება, შეიცავს ინფორმაციას იბერების (ქართები) გარდასული ხანგრძლივი ბატონობის შესახებ სვანეთში. ამასთან დაკავშირებით არ მეჩვენება ზედმეტად გავიხსენოთ, რომ შემდგომ, ადრე ბიზანტიურ ეპოქაში, ჩვენ გვაქვს უეჭველი ფაქტი, როცა “სვანები ლაზებთან კონფლიქტის დროს დასახმარებლად იწვევენ იბერებს (და სპარსელებს).”
ყოველივე ზემოთ მოყვანილით მხოლოდ იმის დასკვნა შეიძლება, რომ ქართველთა სამეფოში ვახტანგ გორგასლამდე და მის დროსაც შედიოდა მთელი დასავლეთი საქართველო (აჭარა, ეგრისი, სვანეთი და, ცხადია, არგვეთი). ამიტომაც IV საუკუნეშივე ერთიანი ქართული ეკლესიის ჩამოყალიბების დროს მთელ დასავლეთ საქართველოში საეკლესიო ენა იყო ქართული ენა, ბერძნულ ენასთან ერთად, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოში. განსაკუთრებით ეს ითქმის გორგასლის ეპოქაზე. ვახტანგმა გააერთიანა საქართველო და შექმნა საქართველოს საკათალიკოსო. და თუ ეს ნამდვილად ასე იყო, მაშინ უეჭველია, წირვა-ლოცვისა და მღვდელმსახურების ენა დასავლეთ საქართველოში (ეგრისში, სვანეთში და სხვაგან) იყო ქართული ენა, ბერძნულთან ერთად.
ჩვენ მატიანეში თვალნათლივ ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველოს ერთ ნაწილში ბერძნული ენა, როგორც ერთადერთი საეკლესიო ენა, შეიძლება დანერგილიყო VII საუკუნის დასაწყისში, იმის შემდეგ, რაც ზღვისპირა ვრცელი ტერიტორიები ჰერაკლე კეისარმა საქართველოს სამეფოს ჩამოაჭრა. არგვეთი და მისი მომიჯნავე ტერიტორიები არ შედიოდა ბიზანტიის იმპერიაში, ამიტომაც აქ ძველებურადვე ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა ტარდებოდა. დ. მუსხელიშვილი წერს: “ჩვენ, ჩვენი მხრიდან, ასევე ვთვლიდით, რომ დასავლეთ საქართველოს განსაზღვრული ნაწილი (ისტორიული პროვინცია იმერეთის მარჯვენა სანაპირო) VII-IX საუკუნეებში შეიძლება ემორჩილებოდა ქართლის კათალიკოსის იურისდიქციას და, შესაბამისად, საეკლესიო მსახურება აქ სრულდებოდა ქართულ ენაზე”.
ცხადია, ვახტანგ გორგასლის დროს, როცა მან მთელი საქართველო გააერთიანა მის სახელმწიფოში, საეკლესიო ენა იყო ქართული ენა, რადგანაც საეკლესიო კანონთა თანახმად, საქართველოს საკათალიკოსოს თავისი იურისდიქცია მთელ სახელმწიფოში უნდა განეხორციელებინა.
არა მარტო დასავლეთ საქართველოში, არამედ სამხრეთ საქართველოში, კლარჯეთსა და აღმოსავლეთ საქართველოს უკიდურეს კუთხეებში _ ჰერეთსა და გუგარეთში ვახტანგ გორგასლის დროს საეკლესიო ენა იყო ქართული ენა, რადგანაც წესის თანახმად, ყველა ამ მხარეზე საქართველოს საკათალიკოსოს უნდა განეხორციელებინა თავისი იურისდიქცია.
ივანე ჯავახიშვილი წერს, რომ გუგარქი ვახტანგის სამეფოში შედიოდა:
“მეხუთე საუკუნეშიაც, მაგალითად, ვახტანგ გორგასალის მეფობაში გუგარეთი წინანდებურად იბერიის სამეფოს საზღვრებში შედიოდა, მაგრამ მარტო პოლიტიკურად კი არა, არამედ საეკლესიო წესწყობილების მხრივაც იგი საქართველოს განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა: როგორც მე-6 საუკუნის დამდეგს მომხდარ საეკლესიო კრების მონაწილე მღვდელმთავართა სიიდან ჩანს, ბოლნისის, ცურტავის და რუსთავის საეპისკოპოსოები მცხეთის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ.
გუგარეთის საქართველოსთან დაკავშირების სიმტკიცე და მისი განუყრელი კუთვნილება შემდეგში მომხდარმა უბედურებამაც გამოააშკარავა, როდესაც სპარსთა მიერ დაახლოებით 537 წელს აღმოსავლეთ საქართველოში მეფობა ძალმომრეობით მოსპობილ იქნა და ქვეყანას თვით სპარსთა შაჰები დაეპატრონენ, ასეთ უკიდურეს გაჭირვებისა და პოლიტიკური ბედის უკუღმართობის დროსაც გუგარეთი საქართველოს საზღვრებში შედიოდა. მეშვიდე საუკუნის დამდეგსაც, როცა ქართველთა და სომეხთა შორის სარწმუნოებრივი უთანხმოება და მტრობა ჩამოვარდა, რომელიც ამ ორი ეკლესიის სრული განხეთქილებით და განშორებით დამთავრდა, იგი კვლავინდებურად ქართულ ეკლესიას ეკუთვნოდა. საქართველოს ამ პოლიტიკური დაკნინებისა და განსაცდელის ხანაშიც რომ გუგარეთი მართლაც კვლავ საქართველოს ეკუთვნოდა, სულიერად და პოლიტიკურად მასთან იყო მჭიდროდ დაკავშირებული, ამას თვით სომხურივე მეშვიდე საუკუნეში შედგენილი საისტორიო გეოგრაფიაც ცხადად ამტკიცებს. აქ პირდაპირ ნათქვამია, რომ ეს ქვეყანა ამ დროს ქართველების ხელში იყო”.
მართლაც, VII საუკუნის სომხური გეოგრაფია წერს, რომ გუგარქი მთლიანად და მისი ყოველი გავარი დასახლებული იყო მხოლოდ ქართველებით, აქ არავითარი მინიშნება არ არის გუგარქში რომელიმე სხვა ერის ცხოვრების შესახებ.
“VII საუკუნის ანონიმურ სომხურ გეოგრაფიაში ნათქვამია: “გუგარქი მდებარეობს უტის დასავლეთით და შედგება ცხრა გავარისაგან, რომლებიც უჭირავთ ქართველებს: ძოროფორი, წობოფორი, კოლბოფორი, ტაშირი, თრიალეთი, კანგარქი, არტაჰანი, ჯავახქი, კლარჯქი…”
ვახტანგ გორგასლის დროსაც გუგარქი დასახლებულია ქართველებით, გუგარქი ქართველთა ქვეყანაა V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის ლაზარ ფარპეცის ცნობით. ის, წერს: “ქართველთა ქვეყნიდან წავიდნენ ბდეშხი არშუშა და ქვეყნის სხვა ტანუტერები”. “ქართველთა ქვეყანაში სწორედ გუგარეთის საპიტიახშო იგულისხმება.
გუგარქი ქართველებით დასახლებული ქვეყანა იყო იქამდეც, მაგრამ ხშირად სომხეთის სახელმწიფოს საზღვრების შიგნით ექცეოდა, ამიტომაც თავისი მეზობელი ალბანეთის “უტის” პროვინციის მსგავსად განიცდიდა არმენიზაციას. გუგარქის ქართველები ითვისებდნენ სომხურ კულტურასა და სომხურ ენას.
“გუგარქი ჯერ კიდევ II საუკუნეში ძვ.წ.აღ-ით წაართვეს სომხებმა იბერიას (სტრაბონი). სომხეთის სამეფოში იგი ცალკე ერთეულად, საპიტიახშოდ ჩამოყალიბდა. ამას, ჩანს, ხელს უწყობდა ისიც, რომ იგი ეთნიკურად განსხვავდებოდა. გუგარქს ჰქონდა მიდრეკილება ისევ იბერიას დაბრუნებოდა. ასეც მოხდა კიდევაც 387 წელს”.
ივ. ჯავახიშვილი წერს: “სტრაბონის დროსაც I საუკუნის დასასრულს ქრისტეს წელთაღრიცხვამდე და I საუკუნის დამდეგს ქრისტეს შემდეგ ეს კუთხე ჯერ კიდევ სომეხთა ხელში ყოფილა. მაგრამ 35 წლიდან ქრისტეს შემდეგ მოყოლებული, როდესაც ტაციტის სიტყვით, იბერიის მეფეები იმდენად ძლიერნი იყვნენ, რომ სომხეთში შემოჭრილ სპარსელებს ებრძოდნენ, და როცა თვით სომხეთშიც კი ქართველი უფლისწული გამეფდა, ცხადია, მდგომარეობა თვალსაჩინოდ უნდა შეცვლილიყო. შესაძლებელია, ამავე დროს ქართველებს სომეხთა მიერ მითვისებული გუგარეთიც უკან დაებრუნებინათ. ამას ის მეგობრული განწყობილებაც გვაფიქრებინებს, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოს მეფეებს რომის კეისრებთან ჰქონდათ”.
საუკუნეთა მანძილზე ქართველებით დასახლებული გუგარქი სომხეთის სახელმწიფოს ხელთ იყო. ამიტომაც ეს კუთხე, ალბანეთის მსგავსად, არმენიზაციის პროცესს ვერ აიცილებდა. როგორც VI, ისე VII საუკუნეებში გუგარქი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, რასაც ვერ ურიგდებოდა აქაური თემის ეპისკოპოსი მონოფიზიტი მოსე, რომელიც ცდილობდა თავისი სამწყსო გამოეყვანა ქართული ეკლესიის იურისდიქციიდან და შეეყვანა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში. ხელსაყრელი პოლიტიკური სიტუაციის დადგომისთანავე, კირიონ ქართლის კათალიკოსმა გუგარქში აღადგინა ქართულენოვანი ღვთისმსახურება. კირიონის ამ მოქმედებამ საფუძველი დაუდო არა სომხების “გაქართველებას”, როგორც მიიჩნევს ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი,205 არამედ “სომხურენოვანი” ქართული მოსახლეობისათვის აღდგა ვახტანგ გორგასლის დროს არსებული ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა.
ვახტანგ გორგასლის მიერ დაარსებული საქართველოს საკათალიკოსოს აღმოსავლეთი საზღვარი ჰერეთსაც მოიცავდა. ჯერ კიდევ წმიდა ნინომ, “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” თანახმად, იქადაგა ალბანეთის ზოგიერთ კუთხეში: “მოქცევაჲ ქართლისაჲში” ნათქვამია: “და ნინო შთავიდა კხოეთა და დადგა კაწარეთს და მონათლნა კხოელნი და სოჯნი ერითურთ მათით და გარდავიდა კახეთა და დადგა ქცელ დაბას და მოიყვანნა კახნი მთავარნი და მონათლნა”.
მოსე ხორენელის თანახმად, წმიდა ნინომ იქადაგა ალბანეთში ვიდრე მასქუთებამდე, რომელიც კასპიის ზღვისპირეთში მდებარეობდა.
აღსანიშნავია, რომ აღმოსავლეთში ამ მოგზაურობის დროს წმიდა ნინო დასნეულდა და ამის გამო ის უკანვე გამოემგზავრა მცხეთაში, მაგრამ მცხეთაში მისვლა ვერ შეძლო და გზაში, დაბა ბოდში გარდაიცვალა. სწორედ ასეა აღწერილი უძველეს ქრონიკაში _ “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”: “და დასნეულდა და წარმოემართა მცხეთად და ვითარცა მოიწია კხოეთს და დაბასა, რომელსა ჰქრYან ბოდინი, ვეღარა ეძლო სლვად…”
“მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ცნობები წმიდა ნინოს შესახებ სანდო უნდა იყოს, რადგანაც ეს ცნობები, ე.ი. ზემოთ მოყვანილი ამბავი, ჩაწერილი ჩანს IV საუკუნის ბოლოს, ქართველთა მეფის თრდატის დროს, რადგანაც ამ ქრონიკისათვის (წმიდა ნინოს შესახებ ჩანაწერისათვის) უკანასკნელი ქართველი მეფე არის თრდატი. აქ წმიდა ნინოს შესახებ ნათქვამია: “გარდავიდა ერწუდ და დადგა ჟალეთს, დაბასა, ედემს, და ნათელ-სცა ერწუ-თიანელთა. და ყუარელთა ესმა ესე და გარდაკრბეს თოშეთა, რომელნი უკანაჲსკნელ იპოვნეს; თრდატ მეფემან მოიყვანნა და მონათლნა”.
აქედან აშკარაა, ქრონიკის ამ ადგილის ჩანაწერისათვის უკანასკნელი, მისი თანამედროვე, მეფე არის თრდატი (393-405 წწ.).
საქართველოს საკათალიკოსოს საზღვრები ვახტანგ გორგასლის დროს ვრცლად ყოფილა გადაჭიმული და ის, ქალკედონის მე-17 და სხვა კანონების შესაბამისად, ემთხვეოდა საერო-სამოქალაქო, ანუ სახელმწიფოს საზღვრებს. ამიტომაც ის თავის იურისდიქციას ახორციელებდა დასავლეთ საქართველოს მთელ მიწა-წყალზე (მათ შორის ეგრისზე), რომლის საზღვარი მდინარე კლისურზე გადიოდა. აღმოსავლეთში კი საკათალიკოსოს იურისდიქციაში ქართლ-კახეთთან ერთად შედიოდა კლარჯეთი, გუგარეთი და ჰერეთი. ამ დროს მთელი საკათალიკოსოს საზღვრებში წირვა-ლოცვისა და ღვთისმსახურების ენა იყო ქართული.
ვახტანგ გორგასალმა თავისი საეკლესიო რეფორმის შემდეგ შეძლო ეკლესია სახელმწიფოს კონტროლისათვის დაექვემდებარებინა, მსგავსად ბიზანტიისა და სპარსეთისა. ამის შემდეგ ეკლესიის იერარქთა დიდი ავტორიტეტი და ძალაუფლება აღარ უპირისპირდებოდა ხელმწიფის ინტერესებს.
ვახტანგ გორგასალმა საქართველოს დაუბრუნა ბერძენთა მიერ მიტაცებული ტერიტორიები სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოში. მან არათუ აღადგინა ქართლის სამეფოს ძველი საზღვრები, არამედ შეჰმატა მას ახალი ტერიტორია, მოქცეული მდინარეებს ეგრისწყალსა და კლისურას შორის. გაზარდა და გააფართოვა ეკლესიის საზღვრები, მოაწყო ის, როგორც “სამამამთავრო” ეკლესია-საკათალიკოსო.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია