საწყალი ქართველი მონები ჩრდილოეთ კავკასიაში

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

მონობა ანუ მონათმფლობელობა -საზოგადოებრივი ურთიერთობის ფორმა იყო, რომლის დროსაც ნებადართულია ერთი ადმიანის (მონის) ყოლა მეორე ადამიანის საკუთრებაში. ამ ფორმით მონობა მე-20 საუკუნემდე იყო გავრცელებული, ზოგიერთ არაბულ და აფრიკულ ქვეყანაში ამჟამადაცაა გავრცელებული   https://ru.wikipedia.org/wiki/Рабство
ასეთივე ვითარება იყო ჩრდილოკავკასიაში.
საქართველოსა და რუსეთის არქივებში დაცულია უამრავი წყარო, რომელნიც გამოწვლილვით აღწერენ ქართველების დატყვევებასა და შემდეგ მათ მონებად გაყიდვას არა მხოლოდ შორეულ უცხოეთში, არამედ ჩრდილოეთ კავკასიაშივე, ამ საკითთხს მრავალი ისტორიკოსი შეეხო,მათ შორის აღსანიშნავია ვ. მაჭარაძე.
უდიდესი უბედურება საქართველოსათვის მე-17 _ მე-18 საუკუნეებში იყო მისი მოსახლეობის, უმეტესად გლეხების, დატყვევება თვით მათ საკუთარ სოფელ-ქალაქებში და მათი მონებად გაყიდვა უცხოეთში.
ქართველებს საკუთარ საცხოვრებელ ადგილზე ძირითადად ატყვევებდნენ ჩრდილო კავკასიელები, რომელნიც საქართველოს ტყეებსა და დაუცველ ადგილებში მასობრივად დაძრწოდნენ ჯგუფების სახით.
ამ საუკუნეთა მკვლევარი ისტორიკოსი ვალერიან მაჭარაძე წერს, რომ აღმოსავლეთ საქართელოში არ დარჩენილა სოფელი ამჟამინდელი ბორჯომის რაიონის სადგერიდან ვიდრე კახეთის ბოლოს მდებარე გავაზამდე, საიდანაც ლეკებს თუ ჩეჩნებს არ წაეყვანოთ მათ მიერ მოტაცებულ დატყვევებული ქართველები. ისინი მათ მონებად ყიდდნენ ჩრდილო კავკასიაში.
ვალერიან მაჭარაძის ეს ცნობა ეფუძნება მის მიერ გამოკვლეულ წერილობით წყაროებს, ასევე რუსეთის საარქივო მასალებს (ვ.მაჭარაძე, მასალები მე-18 საუკუნის რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიისათვის, ნაწილი მე-3, ნაკვეთი მე-2, 1997, გვ.95).
ასეთივე მდგომარეობა იყო დასავლეთ საქართველოში, სადაც ჩრდილოკავკასიელი ადიღეველები (ჩერქეზ-აფსუები) ბრძოლებით ანადგურებდნენ მთელ ქრისტიანულ რეგიონებს, იმჟამად სამეგრელოს სამთავროში შემავალ სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირისა და გალის რაიონებს. ეს მიწაწყალი იმ ეპოქაში სამეგრელოს ყველაზე აყვავებული მხარე იყო. ისტორიული სამეგრელოს ამ რაიონებში მდებარეობდნენ ცნობილი დრანდას, მოქვისა და ბედიის ქართულენოვანი საეპისკოპოსო ცენტრები.
აღმოსავლეთ საქართველოში ლეკ-ჩეჩნები შედარებით დაფარულად მოქმედებდნენ მრავალ ასეულ ჯგუფებად დაყოფილნი, ხოლო დასავლეთ საქართველოში ადიღე-ჩერქეზები ღიად, ერთიანი ფრონტით ებრძოდნენ ადგილობრივ მოსახლეობას.
ვითარება შეიცვალა იმის შემდეგ, რაც ჩრდილო კავკასია რუსეთის იმპერიის ხელში აღმოჩნდა, მათ ჩრდილოკვკასიელ მუსულმანურ ტომებს აუკრძალეს ქრისტიანების დამონება. ამასთანავე, საფუძველი დაუდეს სხვა მნიშვნელოვან რეფორმას, კერძოდ, ამ რეგიონში მცხოვრებ ქრისტიანი მონების ნაწილს უფლება მიეცა დაბრუნებულიყო თავის სამშობლოში. ამის გამო მე-18 საუკუნეში მრავალი ქართველი ტყვე-მონა ჩრდილოვაკასიიდან დაბრუნდა საქართველოში.
ვ.მაჭარაძე წერს: „როგორც ჩანს, სადგერიდან (ქართლის დასაწყისიდან) გავაზამდე (კახეთის ბოლომდე) არ იყო სოფელი, სადაც ყოფილი ტყვე არ დაბრუნებულიყოს მე-18 ს-ის 60-70-იან წლებში. რაც შეეხება მათ სოციალურ შემადგენლობას, მათგან აბსოლუტური უმრავლესობა გლეხები იყვნენ, თუმცა გვხვდება თავადაზნაურთა და სასულიერო წოდების წარმომადგენლებიც“ (ვ.მაჭარაძე, მასალები მე-18 საუკუნის რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიისათვის, ნაწილი მე-3,ნაკვეთი მე-2, 1997, გვ.95).
ქართველი ტყვეები, იგივე მონები ჩრდილო კავკასიაში იყო ათეულათასი. ვ. მაჭარაძე წერს: „რუსეთის არქივებში ათასობით დოკუმენტია დაცული, რომლებიც ქართველ ტყვეებს ეხება“ (იქვე, გვ. 96). ამ დოკუმენტებს რუსეთში ადგენდნენ ტყვეობა-მონობიდან გაქცეული და რუსეთის ხელისუფლებას ჩაბარებული ქართველების აღსარიცხავად. მაშასადამე, ჩრდილო კავკასიაში რუსეთის ხელისუფლებას ბარდებოდა ის ტყვე-მონა ქართველი, რომელიც ახერხებდა თავისი მუსულმანი პატრონისაგან გაქცევას, თავის დაღწევას, მაგალითად, ისევე, როგორც გაიქცა ტყვეობიდან დავით გურამიშვილი, ოღონდ ის ახლა უკვე ბარდებოდა რუსეთის ხელისუფლებას, რომელთაგან ნაწილს რუსეთის ხელისუფლება უკან, სამშობლოში, ამგზავრებდა.
პატრონები მონებს საგანგებოდ უქმნიდნენ უმძიმეს პირობებს, რათა არ გაქცეულიყვნენ. ამის მიუხედავად, პატრონისგან გაქცევას მონათა მცირე რიცხვი მაინც ახერხებდა.
რუსეთის არქივებში მონობიდან გაქცეულების შესახებ დოკუმენტი მრავალ ათასობითაა. ცხადია, მონობაში დარჩენილი პირი გაცილებით მეტი იყო. მათი რიცხვი ათეულ და ასეულ ათასი იქნებოდა. აქედანაც ჩანს, თუ რა საშიში იყო ლეკიანობა საქართველოსათვის.
ლეკიანობის მოუგვარებელი ჭირით შეშფოთებული ერეკლე ირანის მმართველს წერდა: „ლეკები და ახალციხის ფაშა ქვეყანას ანგრევენ“ (იქვე, გვ. 97).
არა მხოლოდ ჩრდილო კავკასია, ოსმალეთი, ეგვიპტე და სპარსეთი სავსე იყო ქართველი მონებით.
ჩრდილო კავკასიაში მონობიდან იშვიათად თავდახსნილი ქართველები თავს აფარებდნენ რუსეთს (მის საზღვრებში იმჟამად ჩრდილოკავკასიის მთიანეთი არ შედიოდა), ამ ყოფილ მონებს რუსეთის მთავრობა აღრიცხავდა და აბრუნებდა საქართველოში ანდა ასახლებდა ახალდაარსებულ ჩრდილო კავკასიის რუსულ პუნქტებში. უნდა აღინიშნოს, რომ თვით ყოფილი ტყვე-მონები თავს უფრო დაცულად გრძნობდნენ რუსულ ახალშენებში. ამიტომაც თავსაც კი არიდებდნენ საქართველოსაკენ მიმავალ სახიფათო გზას, მათ ერჩიათ დარჩენა ჩრდილო კავკასიის რუსულ ახლაშენებში.
ქართველი ტყვე-მონების სიჭარბემ და მათმა დიდმა გასაჭირმა თვით რუსეთის იმპერატორიც კი შეაშფოთა. ამიტომაც მან 1758 წლის 9 დეკემბერს ბრძანება გაუგზავნა რუსეთის განაპირა მხარეების გუბერნატორებს, რათა მათ ყოველმხრივ შეეწყოთ ხელი „თათართა“ ტყვეობიდან გამოქცეული ქართველებისათვის „ტყვეობაში გადატანილი გაჭირვების“ გამო (იქვე, გვ. 96).
ვ. მაჭარაძე წერს, რომ რუსეთში ქართველი ყოფილი ტყვეების სიჭარბე გამოიწვია იმან, რომ „ქართველი ტყვეები დაღესტნიდან, ჩეჩნეთიდან, ყაბარდოდან და ყირიმიდან რუსეთში გარბოდნენ“ (იქვე, გვ. 97).
ნ. ბერძენიშვილის კვლევით, რუსეთის მთავრობა ტყვეობიდან თავდახნილ ქართველებისაგან ავსებდა ჩრდილო კავკასიის ახალ სოფლებსა და დაბებს. „ქართველი ტყვეები ყირიმიდან, ყაბარდოდან, საჩაჩნო-დაღესტნიდან იქ სხდებიან და სამშობლოში კი აღარ მოდიანო“… როგორც ჩანს, ნ. ბერძენიშვილი ასეთ დასკვნამდე მიიყვანა „ყიზლარისა და მოზდოკის საქმემ“ და მოზდოკში მოსახლე ქართველთა გრძელმა სიამ“ (იქვე, გვ.98).
თუმცა, უნდა ითქვას, რომ რუსეთის მთავრობა საქართველოში მრავალ ყოფილ ტყვე ქართველს აბრუნებდა, მაგ. 1772 წელს დაბრუნებიათ ყირიმში გათავისუფლებელი ორასი ქართველი (იქვე, გვ. 96), გათავისუფლებულთა სიჭარბის გამო, მაგალითად, წმიდა გიორგის ხალხურ სადიდებელში ეწოდება 6000 ტყვის დამხსნელი, საქართველოშიც მრავალი ბრუნდებოდა.
ყიზლარი და მოზდოკი ქართველთა სიჭარბის გამო ქართველთა კოლონიებად იქცა,
ჩრდილო კავკასიაში რამდენიმე ცნობილი მონათა ბაზარი არსებობდა, სადაც, როგორც წესი, ძირითადად ქართველი მონებით ვაჭრობდნენ.
მონებად გასაყიდად გამზადებულ ტყვეებს ჩრდილო კავკასიის ბაზრების გარდა ყიდდნენ ანაპაში, სოხუმსა, ბათუმსა და ფოთში, საიდანაც თურქ მოვაჭრეებს ისინი გადაყავდათ სტამბოლში, იქედან ეგვიპტესა და ლევანტიში (აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთში).
1861 წლის 30 მარტს ბარიატინსკის წერილობით მოახსენეს, რომ ჩრდილო კავკასიაში არსებობდა მონათა კლასი. ამ მოხსენებაში ნათქვამია, რომ მონათა ამ კლასს ქმნიდა ის დატყვევებული ქრისტიანები, რომელნიც თავიანთი სოფლებიდან მოტაცებულნი არიან მუსულმან მთიელთა მტაცებლური ლაშქრობა-თავდასხმების დროს. ეს მონები ძალზე მძიმე, არაადამიანურ მდგმარეობაში არიან. მონა კაცები და ქალები ითვლებოდნენ მეპატრონის ისეთივე საკუთრებად, როგორც მათი პირუტყვი, რომელთაც ექცევიან ისე, როგორც სურთ, ნათქვამია ამ მოხსენებით წერილში.
ჩრდილო კავკასიაში ასწლეულებით მონათვაჭრობამ ხელი შეუწყო მონათვაჭართა კლასის ჩამოყალიბებას.
ამ საკითხის რუსი მკვლევარი წერს: `ამ სახის ვაჭრობას ძირითადად ეწეოდნენ სომხები, რომელთაც ეს საქმიანობა არ მიუტოებიათ კავკასიაში რუსების გამოჩენის შემდეგაც. ისინი სარგებლობდნენ თავიანთი მდგომარეობით, ეხმარებოდნენ მთიელებს, რათა მოეტაცებინათ ადამიანები რუსების გავლენის საზღვრის შიგნით, ამისათვის იღებდნენ საზღაურს მთიელებისაგან, შემდეგ ისინივე ეხმარებოდნენ რუსეთის ხელისუფლებას რათა მათ მთიელებისაგან გამოესყიდათ დატყვევებული, მათგანაც იღებდნენ საზღაურს“: , მონათვაჭრობა კავკასიაში გაგრძელდა მე-19 ს-ის 60-იან წლებამდე.
ჩრდილოკავკასიაში ძალზე დიდი მონათა ბაზარი იყო სოფელი ენდირეი, სადაც უმთავრესად საქართველოდან გატაცებული, ე.ი. ქრისტიანი ტყვეები იყიდებოდნენ. ჩრდილო კავკასიაში არა თუ შეძლებულ პირებს, ღარიბებსაც კი ქართველი ტყვეები ყავდათ მონებად.
ახლო აღმოსავლეთის მონათა ბაზართა შორის ერთ-ერთი უმსხვილესი აული ენდირეი მდებარეობდა ამჟამინდელი დაღესტნის ხასავიურტის რაიონში. ენდირეიში მონათვაჭრები ქრისტიან ტყვეებს ყიდულობდნენ მუსულმან მთიელებისაგან, ტყვეებს უფრო მეტად ცვლიდნენ დენთზე, პურსა ან მარილზე.
ენდირეიდან შებორკილი ტყვეები დიდ ჯგუფებად გადაყავდათ ანაპამდე, „ფარული გზებით ჩეჩნების, ინგუშებისა და ჩერქეზების მიწის გავლით, რუსული სადარაჯოების გვერდის ავლით“.
დაღესტნის კუმიკური აული ენდირეი მონათვაჭრობამ გაამდიდრა. იქ გაჩნდა მრავალი უბანი და კვარტალი.
კვარტალთა შორის იყო ტიუმენი და ტიუმენ-ჩაგარი. ნ. სემიონოვის ცნობით, ტიუმენელები ენდირეიში გადმოსახლდნენ მდ. აკტაშის სათავეებიდან, ადგილიდან, რომელსაც ეწოდება ჩუმლი, ტიუმენელთა ჯგუფები ასევე გაფანტულად ცხოვრობდნენ კუმიკეთის ვაკეზე.
ენდირეი 1818 წელს აიღო გენერალმა ერმოლოვმა, ააგო იქ რუსული ციხე-სიმაგრე და სათავე დაუდო მონათვაჭრობის აკრძალვას.
რუსულმა მთავრობამ ერთბაშად ვერ შეძლო მონათვაჭრობის გაუქმება, მაგრამ მიიღო რამდენიმე კანონი, რომლებითაც ცდილობდა მონა-ქრისტიანების მძიმე ყოფის შემსუბუქებას. კერძოდ, ქრისტიანი მონები ძველებურადვე დატოვა ჩეჩნების, ლეკების და სხვა მთიელების საკუთრებაში, მაგრამ მათ ახლა ევალებოდათ მოევლოთ და ადამიანურად მოპყრობოდნენ მათ. მონებს მიენიჭათ მნიშვნელოვანი უფლება გამოესყიდათ თავიანთი თავი თავისი შრომით.
რუსებმა ენდირეისა და ყიზლარში მცხოვრებ მუსულმანებს ქრისტიანი მონები არ ჩამოართვეს. უფრო მეტიც, მათ უფლება მიეცათ, შეეძინათ ახალი ტყვე-მონები, მაგრამ ახლა ენდირეის და მახლობელი ყიზლარის მცხოვრებნი ტყვის ყიდვის შემდეგ ვალდებულნი იყვნენ ქალაქის პოლიციაში ჩაეწერათ თავისი და ტყვის სახელი, და უნდა ეჩვენებინა გამოსასყიდი თანხა. ამ თანხიდან ყოველწლიურად გამოუქვითავდნენ 24 მანეთს ტყვის მუშაობის საზღაურად, ამასთან მყიდველი ვალდებული იყო ეკვება და ჩაეცვა ტყვე, ანუ ტყვის შრომა ერთ წელიწადში 24 მანეთად იყო შეფასებული.
ტყვე მის სამსახურში რჩებოდა იქამდე, სანამ მისი შრომით არ ანაზღაურდებოდა მასში გადახდილ თანხას. თუ, მაგალითად, მასში გადახდილი იყო 240 მანეთი, მას უნდა ემუშავა 10 წელი, რომ გათავისუფლებულიყო.
ამ ტყვეთა შორის, ავტორის სიტყვით, ყველაზე მეტნი იყვნენ „ქართველები და მეგრელები“, რადგანაც ჩვეულებრივი თანხა ტყვისა იყო 150-200 მანეთი (ვერცხლისა), ტყვე თავისი შრომით თავს გამოისყიდდა 6-8 წელში.
ამ ვაჭრობამ ძალზე გაამდიდრა ენდირეის მცხოვრებნი, ყიზლარის მცხოვრებთაც დიდი მოგება ჰქონდათ, ცინიზმია ის, რომ გამდიდრებულ ენდირეელთა შორის მრავალი პოეტი იყო, რადგანაც მათ მაგიერ მათი მონები შრომობდნენ. მათ დრო რჩებოდათ პოეზიისათვის. ენდირეიში 3 000 -მდე სახლი ყოფილა. თითო სახლიდან 2 მეომარი გამოყავდათ საჭიროებისას, ანუ 6000 მეომარი.
Eანდირეის (ენდირეის) რუსებმა დაარქვეს „ანდრევსკაია დერევნია“. ის მთებში მდ. აკტაშზე მდებარეობს, დაშორებულია ყიზლარს 90 ვერსით. დასახლებულია კუმიკებით. მისი ისტორიკოსი ა.ისმაილოვი თვლის, რომ ენდირეის ძველად ბალხი ერქვა. ის მონებით ამარაგებდა არა მხოლოდ მახლობელ ოლქებს, არამედ სპარსეთსა და თურქეთსაც კი.
მონათმოვაჭრე ებრაელებმა ენდირეი დატოვეს მის შემდეგ, რაც ის რუსებმა აიღეს და შეზღუდეს მონათვაჭრობა. იქამდე, მონათვაჭარ ებრაელებს ენდირეიდან მონები გადაყავდათ ყირიმში, რათა კონსტანტინოპოლში ხელახლა გაეყიდათ . Рабство на Кавказе: история.

КОКИЕВ Г.А. “Внешняя и внутренняя работорговля”, 1926г.
ეს ეხება მონათვაჭრობას ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიაში.
ხოლო, ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიასიაში მონათა ვაჭრობას უმთავრესად ეწეოდნენ ყაბარდოელები, არა მხოლოდ თავადები, არამედ ღარიბთა დაბალი ფენაც – თერგიდან-შავი ზღვის სანაპირომდე და, სამხრეთით, საქართველომდე.
ამასთანავე, ჩექეზეთში ხდებოდა მონათა გადაყიდვაც. კერძოდ, ლეკებისაგან ტყვეებს საკმაოდ დიდ ფასად ყიდულომდნენ სომეხი მონათვაჭრები, მათგან კი ყიდულობდნენ ჩერქეზი თავადები, რათა შიდა ბაზრისათვის ანდა ოსმალეთისათვის მოემზადებინათ.
ოსმალეთისაკენ მათ მონა-საქონელი გადაყავდათ აფხაზეთის – ბზიფის გზით.
ბიჭვინთა, ასევე სოხუმი, მონათვაჭრობის კერებად იქცა.
ჩრდილო კავკასიის ეს მხარე გზით უკავშირებდა ზღვას, ამ გზით ძველთაგანვე სარგებლობდნენ.
ჩრდილო კავკასიაში რუსული ზონის განვრცობის კვალდაკვალ ებრაელი მონათვაჭრები აღარ მოქმედებდნენ რუსულ ზონაში, სადაც შეიზღუდა მათი ეს საქმიანობა, ხოლო სომეხი მონათვაჭრები რუსულ ზონაშიც თავისუფლად მოქმედებდნენ (КОКИЕВ Г.А. “Внешняя и внутренняя работорговля~, 1926г. გვ. 58).
ენდირეიში მონებისა და ტყვეების ფასი შემდეგი იყო – ბავშვი 5 წლამდე – 70 მანეთი, ბიჭი 10 წლამდე – 100 მანეთი, გოგო 10 წლამდე- 130 მანეთი, უფროსი ბიჭი- 150, ქალი 50 წლამდე-90 მან.
საქართველოში ხალხს ატყვევებდა ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა ყველა ფენა, უღარიბესი მთიელებიცა და მათი დიდებულებიც. ეს მათი შემოსავლის წყარო იყო. მათი მეურნეობაც მთლიანად მონათა შრომაზე იყო აგებული. იქ მონათა ფენა ძირითადად წერა-კითხვის მცოდნე ქრისტიანული ზნეობით აღზრდილი ქართველები იყვნენ.
შარდენის ცნობით, ჩრდილო კავკასიიდან ოსმალეთში გასაყიდად ყოველწლირად 12 000 ტყვე-მონა გაყავდათ, ძირიტადად ქრისტიანული ოჯახებიდან მოტაცებული ახალგაზრდები, ბავშვები. მათი გამყიდველები ჩერქეზები იყვნენ, ამიტომაც მათ მონებსაც „ჩერქეზებს“ უწოდებდნენ, ესენი ძირითადად ჩრდილო კავკასიის სვანეთიდან, ბასიანიდან და საქართველოს სხვა მხარეებიდან გაყვანილი ტყვეები იყვნენ, რაც შეეხება დაღესტნელ მონათვაჭრებს, შეიძლება აღინიშნოს, რომ იმ დროისათვის ჩეჩნეთ-დაღესტნის მთიანი მხარეები ჯერ კიდევ ქრისტიანი მთიელებით იყო დასახლებული. ამ ქრისტიანებს „ქისტებს“ ანუ „ქრისტებს“, ქრისტიანებს უწოდებდნენ. მათ სასტიკად ებრძოდნენ, ატყვევებდნენ და მონებად ყიდდნენ. შესაბამისად, მონათვაჭრებს თავდაპირველად „ქისტების“ (ანუ ჩრდილო კავკასიის ქრისტიანების) ოლქიდან გაყავდათ ტყვეები, ამ ოლქის ამოწურვის შემდეგ, კახეთიდან და დანარჩენი საქართველოდან (იმჟამად ქისტეთი ერქვა არა პანკისის ხეობას, არამედ ჩრდილო კავკასიის მთიანეთის დიდ ნაწილს, ჩეჩნეთ ინგუშეთის მთებში.
იმის შემდეგ, რაც რუსეთის საზღვრებში აღმოჩნდა ჩრდილო კავკასიის ბარი და რუსებმა იქ დააარსეს გამაგრებული სოფელ-ქალაქები, სადაც თავს იყრიდა მონობას გამოქცეული ქართველობა. აქ მათ ქართული სამღვდელოება აქცევდა ყურადღებას. ჩდრილო კავკასიის რუსულ ხიხე-ქალაქებში ჩასახლებულ ქართველ სასულიერო პირებს მოქმედების ასპარეზი გაეხსნათ, აქაური ქართველი სასულიერო პირები დიდი სულისკვეთებითა და მოშურნეობით შეუდგნენ ჩრდილო კავკასიელ ადგილობრივ სხვადასხვა ტომის მთიელთა გაქრისტიანების, ან მათში ქრისტიანობის აღდგენის საქმეს. ამ პროცესით დააინტერესეს რუსეთის ხელისუფლება. მთიელთა გაქრისტიანებისათვის თავდადებით იღწოდნენ ი.ფიცხელაური, არქიმანდრიტი გრიგოლი და სხვანი.

როგორც აღინიშნა იგივე მდგომარეობა იყო დასავლეთ საქართველოში, განსაკუთრებით კი სამეგრელოს სამთავროში, რომელიც იმ დროისათვის მფარველობდა ბიჭვითის საკათალიკოსო ქართულენოვან ცენტრს.
ისე გამძაფრდა ჩრდილო კავკასიიდან ადიღე-ჩერქეზთა და აფსუათა შემოსევები, რომ ლევანი თავისი მმართველობის ბოლო პერიოდში იძულებული გახდა, თავდაცვის მიზნით აეგო საფორტიფიკაციო ნაგებობები, მაგალითად, ამჟამად ცნობილი „აფხაზეთის დიდი კედელი“ კელასურის კედლის ძველ ნაშთზე.
კლისურა ანუ კელასური ქართლის ცხოვრების, ლეონტი მროველისა და ჯუნაშერის, ასევე სხვა მემატიანეთა ცნობებით ვახტანგ გორგასლის შემდეგ წარმოადგენდა საზღვარს ბიზანტიასა და ქართლის სამეფოს შორის. შესაბამისად, კელასურზე ანუ კლისურაზე ვახტანგ გორგასლის შემდეგ აგებული იქნა სასაზღვრო ხაზი, კედელი ბიზანტიასა და ქართლის სამეფოს შორის.
ის ლევან დადიანის დროს უკვე ნაწილობრივ დაშლილი უნდა ყოფილიყო, ის ერთერთ ნაწილად გამოიყენა ლევან დადიანმა აფაზეთის დიდი კედლისათის.
ლევან დადიანმა სისწრაფით ააგო სამეგრელოს დამცველი დიდი კედელი, რომელიც 160 კილომეტრზე იყო გადაჭიმული მთებში მდ. კელესურიდან ვიდრე მდ. ენგურამდე.
ამ კედლის აგებას ცხადია დიდი მატერიალური დანახარჯი ესაჭიროებოდა, ამ მხრივ მთავარს მთელი თავისი მდიდარი ქონებით, მემატიანეთა სიტყვით, შეეეწია დრანდის, მოქვისა და ბედიის საეპისკოპოსოები. ისინი იქამდე ძალზე მდიდარნი იყვნენ, რასაც მატიანეც აღნიშნავს ბედიის კათედრალთან დაკავშირებით, რადგანაც ამ ეკლესია მონასტრებში ხელუხლებელი ათასწლოვანი საგანძური ინახებოდა.
საერთოდ, რუის-ურბნისის კრების ძეგლიწერის თანახად, გაცემული იყო ბრძანება და დადგენილი იყო წესი, რომ ეკლესიებში ფეხით სათელადაც რომ ყოფილიყო ოქრო ვერცხლი და შემოწირული თანხები, არავის ჰქონდა უფლება მისი გამოყენებისა, ახლა კი ადიღე-აფსუების სამკვდრო-სასიცოცხლო შემოსევების დროს, როდესაც ისინი დაუნდობელი სისასტიკით ანადგურებდნენ ეკლესია-მონასტრებს, დრანდის, ბედიისა და მოქვის ეპისკოპოსებმა გასცეს ბრძანება – მთელი შესაძლებლობით მატერიალურად დახმარებოდნენ ლევან დადიანს სამეგრელოს დამცველი ციხე-გალავნის ანუ ე.წ. აფხაზეთის დიდი კედლის მშენებლობაში.
ეს კედელი აიგო, მაგრამ ისტორიული სამეგრელო, ამჟამიდელი სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირისა და გალის რაიონების დაცვა ამ კედელმა ვერ შეძლო, ჩერქეზებმა ის გადმოლახეს, სამეგრელოს ეს აყავებული მხარე უდაბნოდ გადააქციეს, ადგილობრივი მოსახლეობა, ვინც დახოცვას გადაურჩა მონებად გადააქციეს, და მათი დიდი ნაწილი უცხოეთში გაყიდეს, ბიჭვინთა, რომელიც იქამდე უმთავრესი სამლოცველო ცენტრი იყო, ახლა მისი ყოფილი მრევლის მონათვაჭრობის ცენტრად გადააქციეს, იქ და სოხუმში უკვე მონებით ვაჭრობდნენ.
კიდევ ერთხელ შეიძლება გავიმეოროთ უცხოელი თვითმხილველების ცნობები აფხაზეთის დიდ კედელთან დაკავშირებით.
. ამ კედლის მშენებლობის მოწმე მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი ამბობს, ლევან დადიანმა ძალზე დიდი დანახარჯებით ააგო 60 ათასი ნაბიჯის სიგრძის კედელიო. ამასვე ამბობს მეორე მისიონერი კასტელიც, რომელიც აღნიშნავს, ეს კელასურის კედელი გამიზნულია აფხაზთა შესაკავებლადო. ლევან II-მდე ადიღე-ჩერქეზებმა და აფსუებმა შეძლეს ამ კედლის ჩრდილოეთით ისტორიული აფხაზეთის ტერიტორიის დაპყრობა და, რადგანაც მათ მიერ დამორჩილებულ ქვეყანას “აფხაზეთი” ეწოდებოდა, თავადაც “აფხაზები” ეწოდათ მხარის სახელის შესაბამისად.
ისტორიული აფხაზეთის ანუ თანამედროვე გუდაუთა-გაგრის რაიონების დაპყრობის შემდეგ ადიღე-ჩერქეზებმა და აბაზა-აფსუებმა შეუტიეს ისტორიულ სამეგრელოს ანუ თანამედროვე სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის რეგიონს.
აფხაზეთის ანუ კელასურის კედლის სიგრძე ასი კილომეტრია. ლევან დადიანის ბრძანებით იგი მეტად სწრაფად აუგიათ. ზოგჯერ კოშკებს უსაძირკვლოდ, პირდაპირ მიწაზე დგამდნენ.
კედელი იცავდა იმჟამად ოდიშის სამთავროში შემავალ აღნიშნული სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირისა და გალის რაიონების უხმოსავლიან სამიწათმოქმედო მხარეებს და იქ არსებულ ქართულ საეპისკოპოსოებსა და ქრისტიანულ მოსახლეობას.
ვახუშტი ბაგრატიონი წერს, რომ დღევანდელი ახალი ათონის ანუ ”ანაკოფიის “აღმოსავლით ზღვიდამ მთამდე შევლო ზღუდე დიდი ლევან დადიანმა აბხაზთა გამოუსვლელობისათვის”.
მას ამ მშენებლობის დროს ეხმარებოდნენ ბედიის, მოქვისა და დრანდის ეპისკოპოსები მრევლითა და თანხით, მაგრამ მომხდური აფსუების შეკავება ვერ შეძლეს.
საბოლოოდ “აფხაზებად” წოდებულმა ამ აფსუებმა დაიპყრეს სამეგრელოს ეკონომიკური სიძლიერის წყარო – ზემოთ ხსენებული რაიონები, მოსპეს ზემოთ ხსენებული საეპისკოპოსოები, მათი მრევლი ანუ სამეგრელოს მოსახლეობა დახოცეს ანდა დაატყვევეს. გადარჩენილი ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობა მომსახურე ყმებად, ფაქტიურად მონებად გადააქციეს. დღესაც კი აფხაზურად დაბალ ფენას ”აგირუა” ანუ მეგრელი და ”აგურუ” (გურული) ეწოდება. დამორჩილებული მეგრელების უმეტესობას ყიდდნენ მონების სახით, ამ მონებს “ჩერქეზებს” უწოდებდნენ, რადგანაც ეს აფსუა მონათმფლობელი დამპყრობლები უცხოელთა მიერ ჩერქეზი ხალხის ერთერთ ტომად მიიჩნეობდა.
სამეგრელოს იმ დროისათვის მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა განახევრებულა ადიღე-ჩერქეების ამ შემოსევების გამო..
მისიონერები წერენ, რომ ორმოცი ათასი კომლიდან ქვეყნის მოსახლეობის ნახევარი ანუ ოცი ათასი კომლი ამოწყდა. ეს იმ დროისათვის ძალზე დიდი რაოდენობა იყო.
ქართული წირვა-ლოცვა საბოლოოდ გაუქმდა ბიჭვინთის, დრანდის, მოქვის და ბედიის საეპისკოპოებში.
აყვავებული ქვეყანა გაჩანაგდა.
ლევან დადიანმა დაინახა, რომ აფსუა-ჩერქეზების შემოსევების შედეგად ივერიის ანუ საქართველოს გამაერთიანებელი ბოლო ძალა იშრიტებოდა. მართლაც, თითქმის საუკუნით გადაიდო საქართველოს გაერთიანების საქმე და განახლდა ერეკლე IIის დროს, ლევანის გარდაცვალებიდან ასი წლის შემდეგ.
მე-17 საუკუნეში ჩრდილოკავკასიიდან ადიღე-აფსუები ჯერ მოწვეული მოლაშქრეების სახით ჩასახლდნენ აფხაზეთის სამთავროში. იმჟამად საზღვარი აფხაზეთისა და სამეგრელოს სამთავროებს შორის გადიოდა ბიჭვინთასტან, შემდეგ დაემცრო და გადატანილ იქნა მდინარე კოდორთან, თანდათანობით კი მდ. ენგურთან.
ბიჭვინთასა და ენგურს შუა დამარცხებულ მოსახლეობას ატყვევებდნენ, ყიდდნენ ანდა იმონებდნენ.
ადიღე-ჩერქეზები არანაკლებ ადამიანებს საკუთარ სოფლებშივე, ძირითადად, ენგურისაქეთა სამეგრელოში და გურიაში იტაცებდნენ და მონებად ყიდდნენ ჩრდილო კავკასიაში.
თუ აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხის მოტაცებასა და მათ დამონებას სახელად ერქვა ლეკიანობა, დასავლეთ საქართველოში ეს სახელი, ალბათ, აფხაზობას უკავშირდება. იმჟამად, აფხაზებად სახელდებული ჩერქეზები, იგივე აბაზები, აფსუები და სხვანი იპყრობდნენ მთელ ქართულ მხარეებს, ისტორიულ აფხაზეთსა და სამეგრელოში ხოცავდნენ ანდა ატყვევებდნენ მკვიდრ მოახლეობას.
სამწუხარო ფაქტია ის რომ კაცობრიობა მონათმფლობელობას იცნობდა თითქმის მე-20 საუკუნემდე.
ჩრდილო ამერიკაში მონათმფლობელობის გასაუქმებლად სამოქალაქო ომიც კი გახდა საჭირო. ამჟამად, იქაური თეთრკანიანი მოსახლეობა გარკვეულწილად ყოფილი მონათმფლობელების მემკვიდრეები, ერთგავრი მორიდებითა და ბოდიშის მოხდით ცდილობს შავკანიანი, ყოფილი მონების მემკვიდრეების გულისტკივილის გაგებასა და მათთვის სალბუნად დადებას. თუმცა, სამწუხაროდ, ამას ვერ ვიტყვით კავკასიის მიმართ.
8.07.2022